«Qalmaqty qoısha qyrǵan qoldan qamap, Kelipti Kókjarlydan Kókjal Baraq» degendegi Kókjal Baraq batyrdyń qaıda jerlengeni týraly tarıhshy Sovethan Qalıǵojınniń maqalasyn «Dıdar» gazetinen oqyǵan soń, pikirimmen bóliseıin dedim. Sovethan aǵa bul maqalasynda kóripkelderdi synǵa alǵan eken. Aıan, arýaqtardyń batasy jóninde belgili shejiretanýshy, shejireshi, pýblııst Qaırat Zaryphannyń ǵalamtordaǵy «Jer uıyǵy Jemeneı» atty maqalasyn oqysańyzdar kóp nárseni túsinersizder. Bul maqalada bizdiń jerlesimiz, tarıh ǵylymdarynyń doktory Ábdesh Tólebaevtyń kóripkeldik qasıetiniń arqasynda Shilikti qorymdarynan altyn adamnyń tapqany jóninde aıtylǵan.
Qaırat Zaryphannyń aıtýynsha, baqsylardyń qulaǵyna keletin daýystar, sol adamnyń mıyna daýys retinde keletin óz oılary eken. Bul daýys qasıetti adamǵa qanyndaǵy gendik aqparattan keledi. Baqsylardyń «arýaq aıtty» degenderi osydan. Iaǵnı, olardyń qanyndaǵy ata-babadan kele jatqan aqparat aıtady degen sóz. Qaırat Zaryphannyń aıtýynsha, Kókjal Baraqtyń jerlengen jerin tapty degen baqsy Erǵazy Maǵaýııauly Mekkege úsh márte jaıaý barǵan Burataı qajynyń urpaǵy bolady. Bul áýlet - balýandar áýleti.Olaı bolsa, «Aqtaban shubyryndy» zamanynda onyń atalary batyr bolýy ábden múmkin. Qaırat Zaryphannyń naǵashy babasy, naımanǵa sińgen jaǵalbaıly Súgir batyrdyń uly Tiles batyr qazaqtardyń bir soǵysynan Beıimbet degen qyrǵyzdyń bir balasyn naıman arasyna alyp kelgen eken.Tiles batyr men osy Beıimbettiń zamany Kókjal Baraq batyrdyń zamanymen sáıkes. Beıimbet bolsa, kóripkel Erǵazy Maǵaýııaulynyń uly atasy bolady. Túbi - qyrǵyzǵa sińgen jaǵalbaıly eken.
Qaırat Zarpyhannyń boljaýynsha, Tiles batyr bul balany Kókjal Baraqtyń kegin alý úshin Abylaı hannyń qyrǵyzǵa jasaǵan «Jaıyl qyrǵynynan» keıin alyp kelgen bolsa kerek. Olaı bolsa, Erǵazyǵa aqparat osy Beıimbet atasynan kelgen. Mine, kóripkeldiktiń fenomenin materıaldyq turǵydan túsindirgende osylaı bolady. Nadandyq tanytyp, baqsy-balgerlerge albaty til tıgizý jón emes.
Byltyrǵy jyldary qytaı elinde jarııa kórgen «Úsh myń qujat» derekterinde Kókjal Baraqtyń qyrǵyz elinen elshilikten qaıtqanynda sońynan qýyp kelgen qyrǵyzdardyń shabýylyna ushyraǵany aıtylady. Mine, Baraq batyr osy qaqtyǵysta qaza bolǵan. Al endi, Erǵazy Maǵaýııauly bolsa, bul qytaıdaǵy qujattar jarııa kórmeı turǵanda Baraq batyrdy artynan qýyp kelgen myń qyrǵyzdyń jabylyp óltirgenin aıtqan edi. Iaǵnı, qytaı derekteri men Erǵazynyń aıtqandarynda sáıkestik bar. «Úsh myń qujatty» eshkim estimegen kezde Erǵazy bul oqıǵalardy qaıdan bilgen? Shejireshi Qaırat Zarpyhannyń aıtýynsha, onyń babasyn opasyzdyqpen óltirýdi uıymdastyrǵan qyrǵyzǵa sińgen saıaq-shapyrashty Sadyr batyr eken. Sondyqtan da, Abylaı han Baraq batyrdyń kegin qaıtarý úshin Alataýǵa attanǵanda: «Men qyrǵyzǵa emes, Sadyrǵa baramyn!» degen eken. Alaı da, Baraq batyrdyń qyrǵyzdar keskilep tastaǵan denesin kórgende eki kózinen jas parlap aǵyp jylap, astyndaǵy aqboz atyn qurban shalyp: «Qumar tarqap, kek bitetin bolmady, ne men qyrǵyzdyń qanyna toıyp ketemin, ne qyrǵyz meniń qanyma toıar!» degen eken. Osydan keıin arǵyn-naımannyń jıyrma myń qoly «Sarmanaılap» qyrǵyzdy shapqanda at baýyrynan qara qan aǵyp, baıjigit Qurman qajynyń aıtqanynda: «Qý adasqan tuman, qulan adasqan shań» turǵan eken. Shoqannyń aıtqanynda bul soǵysqa kúlli qyrǵyzdyń ońy da soly da kelipti. Abylaı han bastap kelgen arǵyn-naıman qoly qyrǵyzdyń birikken qolynyń tas-talqanyn shyǵarady. Osy «Jaıyl qyrǵynyn» esine alǵan qazirgi kúnderdegi qyrǵyzdyń aqsaqaldary: «Alapattyń birin Abylaı han jasatty!» dep otyrady eken. Keıin, Abylaı handa ketken óshin qyrǵyz Kenesarydan alǵan.
Sovethan aǵamyz aıtyp otyrǵan baraqtanýshy Shekerbaný Jaqypova osy Erǵazyny ertip aparyp Shý ózininiń boıynan Baraqtiki degen qorymdy tapqan soń, Jambyl oblysynyń ákimine ótinish jazyp, sol qorym turǵan jer telimin suraǵan bolatyn. Alaı da, Jambyl oblysynyń ákimi de, aqparat mınıstrligi de, bul qorymdaǵy súıekke Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańyna sáıkes saraptama jasatý kerek ekenin aıtyp otyr. Bul saraptamanyń qorytyndysynsyz qorymǵa eshqandaı da mazar turǵyzylmaıdy. Qazirgi tańda bizder anyqtap otyrǵan kereı Jánibek batyrdyń da qorymyna saraptama júrgizýimiz kerek. Sol kezdegi Jarma aýdanynyń ákimi, qazirgi senat depýtaty Dúısenǵazy Mýsın aǵamyz zańdy qaǵaz bolsa, mazar turǵyzýdy óz qolyna alatynyn maǵan aıtqan da edi. Anaý Tarbaǵataıdaǵy sadyrlyq Maıly batyrdyń mazary da saraptamany qajet etip tur. Óıtkeni, jergilikti halyq bul mazardy basqa adamdiki dep otyr. Orys tilinde jazylǵan gazet maqalasynda men keıbir sholaq belsendilerdiń eshqandaı saraptamasyz, «kóz qysty, barmaq basty» arqyly bótenniń basyna qulpytas qoıyp ketip, keıin osynyń masqarasyn Qaırat Zaryphannyń shyǵarǵanyn aıtqan edim. Sondyqtan da, bizder «anaý aıtty, mynaý aıtty» eken dep, Qazaqstan Respýblıkasynyń arnaıy Zańyn buzyp bassyzdyqqa barmaýymyz kerek. Zań bárimizge ortaq. Kóripkeldiń aıtqany zań boıynsha sheshim shyǵarýǵa negiz bola almaıdy. Erǵazy Maǵaýııauly kóshede otyratyn qaǵazy joq anaý-mynaý albaty qumalaqshy emes, Qazaqstan Respbýlıkasynyń halyq emshisi, medaldarmen marapattalǵan adam. Áýletti baqsy. Sonyń ózinde bılik saraptamany talap etip otyr.
Al endi, Qalıǵojın aqsaqal bolsa, Almatyǵa kóripkelderdi izdep beker barǵan. Óskemende Kókjal Baraqtyń qara shańyraǵyndaǵy urpaǵy Bazylqan qajy turady. Qazaqstannyń qurmetti rýhanı halyq emshisi. Eki ordenniń ıgeri. Sovethan aǵamyz aldymen osy kisige barýy kerek edi. Sonda, boıyna qasıet qonǵan urpaǵy ol jerde kimniń jatqanyn sezer edi. Negizinde, Baraq babasynyń jatqan jeri jónindegi barlyq boljam aqparatty Qaırat Zarpyhan muqııat qadaǵalap otyrady. Arýaq emes, adam aıtqan jerdi de Qarekeń bilip otyr. Alaı da, báribir de qorymǵa saraptama jasatýǵa mindetti ekenderin aıtady.
Qytaı elinen kelgen oralman baýyrymyz, aqyn-jazýshy, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty Imanǵazy Nurahmetuly, Baraq batyr jóninde Qaırat Zaryphan ekeýimizge mynany aıtyp bergen edi. Imanǵazynyń babasy Esenǵul batyr Kókjal Baraq pen Qabanbaı batyrǵa erip júrgen jas batyr bolǵan eken. Imanǵazynyń ákesiniń aıtýynsha, atadan kele jatqan habar – qyrǵyzdar opasyzdyqpen óltirip, keskilep týrap tastaǵan Kókjal Baraqtyń denesin onyń uldary alabota shóbiniń saqaryna qaınatyp, súıegin etinen aıyryp, aq kıizge orap elge alyp qaıtqan eken. Meniń estýimshe, Baraq batyrdyń súıegi týǵan jerine, ıaǵnı, Shar ózeniniń boıyna qoıylǵan. Mine, Qaırat Zaryphan osy jerdi bilip otyr. Alaı da, aldymen Shekerbaný apaıymyz aıtqan qorymǵa saraptama jasatýymyz kerek deıdi. Qaırat Zaryphan men Shekerbaný apaı Ablaıkıt qamalynyń ústinde turǵan Kókjal Baraq kótergen tasty da tapqan. Bul tas jóninde «Ult» portalynda jarııa kórgen Qaırat Zaryphannyń «Kókjal Baraq kótergen tas» aty maqalasynan bile jatarsyzdar.
Mine, qurmetti oqyrman, belgili aqyn-jazýshy, baraqtanýshy Shekerbaný Jaqypovanyń ıgilikti isin synap jazylǵan maqalaǵa jaýabymyz osy bolady. Sovethan Qalıǵojınniń maqalasy eshbir nátıje bermeıtin, jáı bir aıtylǵan sóz ǵana bolmaq. Baraq batyrdyń urpaqtarynan Almatydaǵy advokat Jıenbek pen osy Qaırat Zaryphannan basqa, babalarynyń jatqan jerin tabý úshin shı syndyryp júrgenderiniń birin de kórgen emespin. Sovethan Qalıǵojın Kókjal Baraqtyń qaı urpaqtarynyń atynan sóılep júrgeni de belgisiz.
Anyǵynda, men de, Shekerbaný apaı men Qaırat Zaryphan da, joǵaryda aty atalǵan arheolog ǵalym Ábdesh Tólebaevpen qazba jumystary jóninde kelissóz júrgizip qoıǵamyz. Qorymǵa skanerlik jumys jasatýǵa bıyl múmkinshiligimiz bolmady. Oblysymyzdaǵy jalǵyz skanerdi bireýler jalǵa alyp ketipti. Kóktemdi kútýdemiz. Skaner qolymyzǵa tıse Zaısandaǵy saqtardyń qorymyna, Jarmadaǵy kereı Jánibektiń, Shýdaǵy Baraq batyrdiki degen qorymdarǵa baryp qaıtpaqpyz. Baraq batyrdyń qorymyna skanerlik zertteýler júrgizýdi Shekerbaný apaı ózi qarjylandyrǵaly otyr. Sovethan Qalıǵojın aıtqandaı, eshkimnen de qarjy surap otyrǵan joq. Bir uıaty, «Kókjal Baraq batyr» qory bul iske tipti mańaılamaı otyr eken. Sondyqtan da, Qaırat Zaryphannyń suraýymen bul isti «Er Jánibek» qory atqaryp júr. Jońǵarlardan azat etilgen qazaq jerine qyrǵyzdar basa kóktep kelgende, olardyń betin qaıtarǵan meniń babam kereı Jánibek batyr men Kókjal Baraq edi. Sibedegi qalmaq qamalyna da ekeýi birge kirgen. Sondyqtan da, Baraq batyr bolsyn, tipti qazaqtyń qaı batyry bolsyn, men úshin uly tulǵa. Jalǵan batyrlaryn jarııalap, eskertkish turǵyzǵandardyń bylyǵyn da shyǵarǵan edik. Qoldarynan kelgenderdiń istep júrgenderi osy. Eń óreskel jeri, bul jalǵan batyrdy jaryqqa shyǵarýǵa quzyrly mekemeler bir aýyzdan qoldaý kórsetken. Álgilerge aı dalada turǵan ıesi belgisiz bir mazardy eshqandaı da saraptamasyz bere salǵan, tarıhı eskertkish bolsa da. Jalǵan batyrǵa eskertkish qoıdyrtý úshin Memlekettik komıssııanyń otyrysyn uıymdastyrǵan. Men bolsam, ıgilikti iske skaner surap oblys ákimshiliginiń de, mádenıet basqarmasynyń da tabaldyryǵyn ábden tozdyrdym. Áıteýir, is alǵa qaraı aqyryn-aqyryn jyljyp barady.
Serik Samarqanuly,
«Er Jánibek» qoǵamdyq qorynyń tóraǵasy
Abai.kz
