Biyl – halyq kompozitory, änşı-aqyn, küişı-dombyraşy Mūhit Merälıūlynyŋ tuǧanyna 180 jyl toldy. Osyǧan orai Almaty qalasy Mädeniet basqarmasyna qarasty «Alatau» dästürlı öner teatry 5-şı mausym şymyldyǧyn aqyn-dramaturg, QR Memlekettık syilyǧynyŋ, sondai-aq «Platinaly Tarlan» täuelsız syilyǧynyŋ laureaty, «Parasat» ordenınıŋ iegerı, İranbek Orazbaevtyŋ (İran-Ǧaiyp) «Än-Mūhit» dästürlı muzykalyq dramasymen aşty. Qoiylymda alty alaşqa än ozdyrǧan Mūhit Merälıūly ömır sürgen XIX-XX ǧasyrlar tynysy köz aldyŋa keledı. Sonymen bırge onyŋ änşılık önerınıŋ erekşe jaratylysy, tabiǧaty molynan aşylady. Qoiylymda qasyrettı zamana şyndyǧy körınıs tauyp, bırtuar änşınıŋ astary tereŋ, emosiialyq boiauy qatpar-qatpar psihologiialyq tuyndylary körermennıŋ jan-jüregın terbep, sai-süiektı syrqyratady. Sol zamandaǧy ädıletsızdıktıŋ bügıngı künnıŋ şyndyǧymen astasatynyn aŋdap, oiǧa batasyz. Ainalasyndaǧylardyŋ qaiǧysy men mūŋyna, şattyǧy men quanyşyna ortaqtasu, tıptı bıreudıŋ basyndaǧy baqytsyzdyǧyn öz basynyŋ mäselesındei körıp, qaiǧy jeuı – Mūhit änderınıŋ basty erekşelıgı.
Qoiylym avtory aqyn-dramaturg İranbek Orazbaev (İran-Ǧaiyp):
– Būl şyǧarmany jazuyma Batys Qazaqstan oblysynyŋ būrynǧy äkımı Nūrlan Noǧaev sebep boldy. Nūrlan Asqarūly maǧan: «İraǧa, sızge öner adamdarynyŋ atynan ülken ötınış bolyp tūr. Mūhit Merälıūlyn jazyp berseŋız qaitedı? Qolqamyzdy jerge qaldyrmassyz»,– dedı. Mūhittyŋ tuǧan jerı Oraldan 350 killometr jerde eken. Sol elge baryp, üş kün sondaǧy mamandarmen, halyqpen kezdesıp, mälımet aldym. Auylǧa kıre berıste qolyna dombyra ūstaǧan Mūhittyŋ eskertkışın qoiypty. Dombyrasynyŋ basyn mystan jasaǧan eken. Bıreuler sol dombyranyŋ basyn syndyryp alyp ketıptı. Şanaǧy tūr. Basy joq. Oiyma bırden būl ülken qiianat qoi. Demek, keiıngı buyn ūrpaq Mūhittyŋ qadırıne jete almaǧan eken degen oi keldı. Sodan äigılı änşınıŋ basyna baryp, ziiarat etıp, qūran oqyp, halyqpen taŋǧy saǧat 06:00 deiın kezdesu ötkızdık. Jolda kele jatyp oilandym. Mūhit özı it arqasy qiian jerden şyǧyp, qazaqtyŋ ūranyna ainalǧan änder jazyp, bükıl älemdık muzykaǧa özınıŋ şyǧarmalarynyŋ negızınde qazaqtyŋ qasietın, kiesın sıŋırgen ūly kompozitor eken. Men būǧan tezırek kırısuım kerek dedım de, üige kelgen betten bır aptanyŋ ışınde «Än-Mūhit» dramasyn jazyp şyqtym. Sodan «Än-Mūhit» qoiylymy bırneşe oblystyq teatrlarda sahnalandy. Al, bügıngı premera tıptı bölek. Mūny tek köru kerek. Bız bügın äruaq aldynda tazaryp, ülken ıs jasadyq dep sanaimyn. Mūhit atamyzdyŋ öz düniesın özıne jinaqtap, tügendep, berıp tūrmyz dep oilaimyn. Qoiylymdy qoiuǧa mümkındık berıp, qoldau körsetken Almaty qalasynyŋ äkımı Baqytjan Saǧyntaevqa raqmet!
Qoiylymnyŋ qoiuşy rejisserı, «Alatau» dästürlı öner teatrynyŋ körkemdık jetekşısı Jūldyzbek Jūmanbai:
– Qoiylymdaǧy barlyq muzyka Mūhit änderınıŋ tüp nūsqasy.Änderın būzbai sol qalpynda jetkızdık. Teatrymyzdyŋ negızgı ūstanymy da osy. Spektaklde kompozitordyŋ segız änı oryndalady. Mūnda är ännıŋ qandai tolǧanystan, oqiǧadan tuyndaǧany körsetıledı. «Än-Mūhit» premerasynda basty röldı somdaǧan – Nūrbolat İsaev. Būl – onyŋ debiutı. Ol, negızı, dästürlı änşı. Akter emes. Degenmen, öz rölın jaqsy alyp şyqty. Batys öŋırınıŋ maqamyn bala künınen estıp, qūlaǧyna sıŋırıp ösken jıgıt. Osy tūsta taǧy bır aita ketetın närse – sahnadaǧy akterlardyŋ kiımı, sahnany ärleu, muzyka, bärı de teatrymyzdyŋ öz önımı. Muzykasyn jazǧan teatrymyzdyŋ qobyzşysy – Nūrbolat Qydyrbaev. Önerge qoldau bolmasa, örge baspaityny anyq. Osy oraida «Än-Mūhit» spektaklınıŋ sahnalanyp, jaryqqa şyǧuyna qoldau körsetkenı üşın qalamyzdyŋ äkımı Baqytjan Saǧyntaev aǧamyzǧa raqmet aitqym keledı.
Änşı, önertanuşy Erlan Töleutai:
- Mūndai biık deŋgeidı kütpegenım ras. Bıraq, Jūldyzbeten ümıttı edım. «Alatau» qūdaidan sūrap alǧan jalǧyz dästürlı teatrymyz ǧoi. Bır-aq, künı bügınge deiın teatrdyŋ ısı maŋdymai qoiyp edı. Rinat Zaitov bauyrymyz kelgelı «Alataudyŋ» tynysy aşyla bastady. Teatrdyŋ jüregı rejisser desek, Rinat Jūldyzbektei qiialy ūşqyr, janyp tūrǧan jas rejisser arqyly «Alataudyŋ» jūldyzyn jaqty bügın. Endı būl ekeuı tūrǧanda teatrdyŋ jūldyzy sönbek emes. Qūdai qalasa Rinat pen Jūldyzbek tandemı būl teatrdy barşa qazaqqa äigıleiın dep tūr. Bügıngı körgen «Mūhit» qoiylymy sonyŋ alǧaşqy habarşysy. Söz joq, ǧajap jaŋa tuyndy düniege keldı. Menıŋ ūzaq jyldar aŋsaǧanym, kütkenım osy edı. Būl jaiynda Jūldyzbekke är jolyqqan saiyn aityp jüretın edım. Būl bızdıŋ än-küiımızdı osy zaman körermenderıne jetkızudıŋ tyŋ formasy edı, osyndai format kerek-aq edı. Jūldyzbek sony döp basty. Ümıtımızdı aqtap, üddemızden şyqty. Jūldyzbekke alǧystan basqa aitarymyz joq. Būl jerde İran-Ǧaiyp aǧamyzdyŋ eŋbegın de erekşe aituymyz kerek. İran aǧamyz būǧan janyn berıp, qyzyl qanyn aǧyzyp otyryp jazypty. Ol özı tumysynan ǧajap dramaturg qoi. Bügıngı künde elımızde dramaturgiia önerıne osylai jankeştı eŋbek sıŋırıp, qanymen jazyp jürgender neken-saiaq. Aǧamyzdyŋ būdan özge jazǧan alpystai dramasy bar ekenı, olardyŋ tügelge juyǧy sahnalanǧanyn bılemız. Olar öz aldyna. Al, myna bügıngı «Än-Mūhit» ūlttyq klassikalyq muzykalyq dramasy būl teatrdyŋ ǧana emes, elımızdegı jalpy teatr önerınıŋ jaŋalyǧy. Būl drama - endı basqa teatrlardy oilandyrary haq. Qoiylymnyŋ ǧajaby sonda – halqymyzdyŋ sonau almaǧaiyp zamandaǧy küllı ömırın köz aldymyzdan ötkızedı. Otarşyldyq zaman, äleumettık auyr ahual, önerpazdyŋ muzyka tılımen qoǧamǧa jetkızgen jan aiqaiy. Estı önerdıŋ qoǧammen qaişylyqtary, keşegı keleŋsızdıkter arqyly bügıngı qoǧamnyŋ şyndyǧyn äşkereleu – bärın bır dramanyŋ boiyna syiǧyzyp, jymdastyra örıp şyqqan. Eŋ bastysy bız osy qoiylym arqyly Mūhittyŋ ömırı men önerın jaŋa közqaras tūrǧysynan tanydyq. Mūhitty ūly önerpaz retınde jalpy qazaqqa alǧaş tanytqan Ahmet Jūbanov edı, ekınşı Ǧarifolla Qūrmanǧaliev bolatyn. Bügın İran-Ǧaiyp pen Jūldyzbek Jūmanbai drama önerınıŋ tılımen üşınşı ret tanyta aldy. Bız bügın Mūhit atty ūly kompozitordyŋ öz däuırımen üilese almaǧan baqytsyz ömırın, onyŋ ūly änderınıŋ düniege keluıne sebepker bolǧan tarihi-äleumettık faktorlar men mahabbat maşaqatyna, osy jolda tartqan jan azabynnyŋ janaiqaiyna kuä boldyq. Onyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyna taǧy bır märte oi közben, tolqynysty küi keşe otyryp üŋıldık. Mūhittai ūly önerpazdyŋ tragediiasy jalpy adamzat önerpazdarynyŋ tragediiasy. Kei jerlerınde közıŋe erıksız jas alasyŋ. «Abai qazaqtan tuyp qor boldy», – dep Şäkärım aitqandai, qazaqtan tuyp qor bolǧany bolmasa – Mūhit özı älemdık masştabtaǧy ūly kompozitor. Bır sūmdyǧy – qazaqqa älı jetpei jatyr. Ǧarifolla zamanynda Mūhit qazaqqa jaqyndap edı, endı qaiyra alystap barady. Bügıngı qoiylymnan keiın el Mūhittyŋ änderıne jaŋaşa qaraityn bolady, basqa qyrynan qyrynan üŋıletın bolady. Öitkenı Jūldyzbek Mūhittyŋ ışın aşty. Onyŋ älemıne kıretın kılttı tapty.Öner körsetken akterlardyŋ közderı janyp tūr. Bärı Mūhittyŋ ışınde jür. Bos jürgen bıreuı joq, Barlyǧy Mūhittyŋ asty-üstıne tüsıp jür. Tıptı dekorasiialarǧa deiın dombyraşa söileidı. Jan bıtken olar Mūhitqa öz tılınde ün qatady. Dekorasiialardyŋ bylai şeşen söileuın men köpten berı körmep edım. Osylaişa barlyǧy jiylyp kelıp, Mūhitty jalǧyzdaidy. Ruhani qapasta qalǧan Mūhittyŋ qysylǧan jany än bolyp şyŋǧyrady. Bız osy sūmdyqtardy töbe qūiqamyz şymyrlap otyryp kördık. Bız qazaq önerınıŋ älı de Mūhit bop jylap tūrǧanyn kördık. Osylaişa «Alatau» än-küi teatry özınıŋ 5 - mausymyn ǧalamat sensasiialyq jaŋa jobamen aşty. Bärımız kütken jaŋa Öner düniege keldı. Osyǧan quanyştymyz. Jaŋa önerdıŋ ǧūmyry ūzaq bolǧai.
Qoiylymnyŋ qoiuşy rejisserı, «Alatau» dästürlı öner teatrynyŋ körkemdık jetekşısı Jūldyzbek Jūmanbai:
– Qoiylymdaǧy barlyq muzyka Mūhit änderınıŋ tüp nūsqasy.Änderın būzbai sol qalpynda jetkızdık. Teatrymyzdyŋ negızgı ūstanymy da osy. Spektaklde kompozitordyŋ segız änı oryndalady. Mūnda är ännıŋ qandai tolǧanystan, oqiǧadan tuyndaǧany körsetıledı. «Än-Mūhit» premerasynda basty röldı somdaǧan – Nūrbolat İsaev. Būl – onyŋ debiutı. Ol, negızı, dästürlı änşı. Akter emes. Degenmen, öz rölın jaqsy alyp şyqty. Batys öŋırınıŋ maqamyn bala künınen estıp, qūlaǧyna sıŋırıp ösken jıgıt. Osy tūsta taǧy bır aita ketetın närse – sahnadaǧy akterlardyŋ kiımı, sahnany ärleu, muzyka, bärı de teatrymyzdyŋ öz önımı. Muzykasyn jazǧan teatrymyzdyŋ qobyzşysy – Nūrbolat Qydyrbaev. Önerge qoldau bolmasa, örge baspaityny anyq. Osy oraida «Än-Mūhit» spektaklınıŋ sahnalanyp, jaryqqa şyǧuyna qoldau körsetkenı üşın qalamyzdyŋ äkımı Baqytjan Saǧyntaev aǧamyzǧa raqmet aitqym keledı.
Änşı, önertanuşy Erlan Töleutai:
- Mūndai biık deŋgeidı kütpegenım ras. Bıraq, Jūldyzbeten ümıttı edım. «Alatau» qūdaidan sūrap alǧan jalǧyz dästürlı teatrymyz ǧoi. Bır-aq, künı bügınge deiın teatrdyŋ ısı maŋdymai qoiyp edı. Rinat Zaitov bauyrymyz kelgelı «Alataudyŋ» tynysy aşyla bastady. Teatrdyŋ jüregı rejisser desek, Rinat Jūldyzbektei qiialy ūşqyr, janyp tūrǧan jas rejisser arqyly «Alataudyŋ» jūldyzyn jaqty bügın. Endı būl ekeuı tūrǧanda teatrdyŋ jūldyzy sönbek emes. Qūdai qalasa Rinat pen Jūldyzbek tandemı būl teatrdy barşa qazaqqa äigıleiın dep tūr. Bügıngı körgen «Mūhit» qoiylymy sonyŋ alǧaşqy habarşysy. Söz joq, ǧajap jaŋa tuyndy düniege keldı. Menıŋ ūzaq jyldar aŋsaǧanym, kütkenım osy edı. Būl jaiynda Jūldyzbekke är jolyqqan saiyn aityp jüretın edım. Būl bızdıŋ än-küiımızdı osy zaman körermenderıne jetkızudıŋ tyŋ formasy edı, osyndai format kerek-aq edı. Jūldyzbek sony döp basty. Ümıtımızdı aqtap, üddemızden şyqty. Jūldyzbekke alǧystan basqa aitarymyz joq. Būl jerde İran-Ǧaiyp aǧamyzdyŋ eŋbegın de erekşe aituymyz kerek. İran aǧamyz būǧan janyn berıp, qyzyl qanyn aǧyzyp otyryp jazypty. Ol özı tumysynan ǧajap dramaturg qoi. Bügıngı künde elımızde dramaturgiia önerıne osylai jankeştı eŋbek sıŋırıp, qanymen jazyp jürgender neken-saiaq. Aǧamyzdyŋ būdan özge jazǧan alpystai dramasy bar ekenı, olardyŋ tügelge juyǧy sahnalanǧanyn bılemız. Olar öz aldyna. Al, myna bügıngı «Än-Mūhit» ūlttyq klassikalyq muzykalyq dramasy būl teatrdyŋ ǧana emes, elımızdegı jalpy teatr önerınıŋ jaŋalyǧy. Būl drama - endı basqa teatrlardy oilandyrary haq. Qoiylymnyŋ ǧajaby sonda – halqymyzdyŋ sonau almaǧaiyp zamandaǧy küllı ömırın köz aldymyzdan ötkızedı. Otarşyldyq zaman, äleumettık auyr ahual, önerpazdyŋ muzyka tılımen qoǧamǧa jetkızgen jan aiqaiy. Estı önerdıŋ qoǧammen qaişylyqtary, keşegı keleŋsızdıkter arqyly bügıngı qoǧamnyŋ şyndyǧyn äşkereleu – bärın bır dramanyŋ boiyna syiǧyzyp, jymdastyra örıp şyqqan. Eŋ bastysy bız osy qoiylym arqyly Mūhittyŋ ömırı men önerın jaŋa közqaras tūrǧysynan tanydyq. Mūhitty ūly önerpaz retınde jalpy qazaqqa alǧaş tanytqan Ahmet Jūbanov edı, ekınşı Ǧarifolla Qūrmanǧaliev bolatyn. Bügın İran-Ǧaiyp pen Jūldyzbek Jūmanbai drama önerınıŋ tılımen üşınşı ret tanyta aldy. Bız bügın Mūhit atty ūly kompozitordyŋ öz däuırımen üilese almaǧan baqytsyz ömırın, onyŋ ūly änderınıŋ düniege keluıne sebepker bolǧan tarihi-äleumettık faktorlar men mahabbat maşaqatyna, osy jolda tartqan jan azabynnyŋ janaiqaiyna kuä boldyq. Onyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyna taǧy bır märte oi közben, tolqynysty küi keşe otyryp üŋıldık. Mūhittai ūly önerpazdyŋ tragediiasy jalpy adamzat önerpazdarynyŋ tragediiasy. Kei jerlerınde közıŋe erıksız jas alasyŋ. «Abai qazaqtan tuyp qor boldy», – dep Şäkärım aitqandai, qazaqtan tuyp qor bolǧany bolmasa – Mūhit özı älemdık masştabtaǧy ūly kompozitor. Bır sūmdyǧy – qazaqqa älı jetpei jatyr. Ǧarifolla zamanynda Mūhit qazaqqa jaqyndap edı, endı qaiyra alystap barady. Bügıngı qoiylymnan keiın el Mūhittyŋ änderıne jaŋaşa qaraityn bolady, basqa qyrynan qyrynan üŋıletın bolady. Öitkenı Jūldyzbek Mūhittyŋ ışın aşty. Onyŋ älemıne kıretın kılttı tapty.Öner körsetken akterlardyŋ közderı janyp tūr. Bärı Mūhittyŋ ışınde jür. Bos jürgen bıreuı joq, Barlyǧy Mūhittyŋ asty-üstıne tüsıp jür. Tıptı dekorasiialarǧa deiın dombyraşa söileidı. Jan bıtken olar Mūhitqa öz tılınde ün qatady. Dekorasiialardyŋ bylai şeşen söileuın men köpten berı körmep edım. Osylaişa barlyǧy jiylyp kelıp, Mūhitty jalǧyzdaidy. Ruhani qapasta qalǧan Mūhittyŋ qysylǧan jany än bolyp şyŋǧyrady. Bız osy sūmdyqtardy töbe qūiqamyz şymyrlap otyryp kördık. Bız qazaq önerınıŋ älı de Mūhit bop jylap tūrǧanyn kördık. Osylaişa «Alatau» än-küi teatry özınıŋ 5 - mausymyn ǧalamat sensasiialyq jaŋa jobamen aşty. Bärımız kütken jaŋa Öner düniege keldı. Osyǧan quanyştymyz. Jaŋa önerdıŋ ǧūmyry ūzaq bolǧai.
P.S. Şynaiy önerdıŋ baǧasy qaşanda biık. Ǧasyrlardy jalǧaǧan «Än-Mūhit» dästürlı muzykalyq tuyndysynyŋ «Alatau» dästürlı öner teatry sahnasynda qoiylyp, körermennıŋ köŋılınen şyǧuy ülken märtebe. Bız ızdenıske toly şyǧarmaşylyq ūjymnyŋ jūmysyna jaŋa serpın men sättılık tıleimız!
Aqbota TOIBEKQYZY, «Alatau» dästürlı öner teatrynyŋ mamany Suretterdı tüsırgen: Änuarbek DOSMALOV
