Áýeli avangardızmniń ádebıettegi kórinisi týraly bir aýyz sóz. Muny ýnıversıtettiń fılologııa fakýltetin bitirgen kókireginiń sáýlesi bar kisiniń barshasy biledi: ádebıettiń avangard atasy – ırlandtyq jazýshy Djeıms Djoıs. Onyń qalamynan týǵan «Ýlıss» romany avangard tásiliniń qara sózdegi ozyq úlgisi. Bul degenińiz, qazaqylap aıtsaq, keıipker sanasyna aǵyndap kelgen oıdyń, sezimniń sýreti, ıaǵnı oıdyń fotografııasy. Adamnyń basyna osy mezette, dál osy qazir qandaı oı kelse – sonyń qaǵazǵa túsken dálme-dál kóshirmesi.
Qazaq ádebıeti de avangard úlgisinen ada-kúde emes, ol árdaıym álemniń tórt buryshynda týyndaǵan aýqymdy kollızııa men janrlyq fabýlany boıyna molynan sińirip damydy. Muhtar Áýezovtiń 20-shy jyldar basynda jazǵan «Kinámshil boıjetken», «Qaraly sulý» áńgimelerinde batystyń tańdaı qaǵyp, bas uryp minajat etken osynaý ádis-tásiliniń nyshany aıqyn seziledi. Júsipbek Aımaýytovtyń «Aqbilek» romanyndaǵy qazaq boıjetkeni Aqbilek pen orys ofıeriniń birin-biri tilmen emes, ıshara, megzeý, sezim ıirimderi arqyly túsinýi – qazaq prozasyndaǵy avangard nyshandary. Arada qanshama jyl ótti, nesheme maıtalman jazýshylar shyńdalýdyń shyńyna kóterildi, mańdaıaldy neshe alýan taqyryptardy ıgerdi. Arnasy keń alqapqa jaıylyp aǵatyn darııa sekildi sóz óneriniń búgingi bastaý bulaǵynyń bir tarmaǵy Qýanysh Jıenbaı esimimen tyǵyz baılanysty.
Burqyrap shyǵyp jatqan ózge kitaptarǵa at izin salmaı-aq, Qýanysh qalamynan týǵan hıkaıattar men áńgimelerge arnaıy toqtalý sebebimiz: onyń sóz saptasynda avangard nyshany, oı aǵyny anyq kózge uryp, men mundalap turady. Jazǵyshtyǵynda sóz joq. Qalamger qalaı jazady?.. Nendeı kórkem tásilge júginedi, gáp sonda.
Álgi aıtqan avangard tásilin, bizder kóbine oı aǵyny dep júrmiz. Ár nársege salystyrý arqyly kóz jetkizemiz. Joǵarydaǵy «Dýblındikter», «Ýlıss», «Sýretshiniń balalyq shaǵy» dep atalatyn shyǵarmalary úshin Nobel syılyǵyn ıelenip, ádebıet tórinen oıyp turyp oryn alǵan Djeıms Djoıs óziniń myń bettik «Ýlıss» romanynda bir keıipkerdiń erteńgisinnen keshke deıingi, ıaǵnı bir táýlik ishindegi tirshiligin sýrettep shyqqan. Ár sóılemine, dıalog, sheginis, allegorııa, psıhoanalıtıkalyq qalybyna aıtary joq kól-kósir maǵyna syıǵyzǵany sonsha, keıingi zaıyrly ádebıetshiler álgi romanǵa dál sondaı kólemde túsinikteme jazǵan. Eń qıyny – dýblındik qarapaıym keıipkerdiń atam zamanǵy Gomerdiń «Ilıada» dastanymen shendesip keletin ǵajaıyp megzeý monology. Al, Qýanysh Jıenbaıdyń «Toqta, ólesiń be» atty hıkaıatyndaǵy Bóribaıy, onyń zaıyby Gúljámıla keshken pendeniń basyna bermesin dep tileıtin julyndy oqıǵalary shyǵarmanyń basynan aıaǵyna deıin oı aǵyny arqyly órbigen. Tekste avtor boı salyp kórinbeıdi, keıingi jastar balǵa úımelegen aradaı aınalyp shyqpaıtyn jastyq romantıkasy, ıakı, qatal realıstik sýret, pálsapashyldyq joqqa tán. Keıipker qalaı oılasa, solaı qaǵazǵa túsken oıdyń sýreti. Jadynyń, qabilettiń fotografııasy.
Bóribaı – jer álemge áıgili ǵarysh aılaǵynyń mańyna oryn tepken Tóretam turǵyny, shofer, eki ıyǵyn julyp jep júrgen bozbala ánsheıin: áýeli Baıqońyrdyń mańaıyna túsken ár jerdegi raketa qaldyqtaryn, mań dalanyń mıyndaı shashylyp jatqan qalaıy, jez synyqtaryn jınap-terip, ony kerek jerine ótkizip, qaltasy tompaıyp qarjylanyp úlgeredi. Bóribaıdy kórip ózge de qoly bos kásipkerler shyǵady. Áýeli qarynnyń qamy, odan artylsa bala-shaǵa asyraý… áıeliniń kóńilin tabý… odan artylsa túnimen otyryp karta oınaý… araq ishý… bas jazý… sendelip júrip... saı-saladan symtemir terý. Syrt kózge ońaı kásippen-aq aqshaǵa, paıdaǵa gúrp ete túsken kisi bop kórinedi. Áıtsede álginiń jan-álemi alaı-túleı, ıt ulyp, qasqyr jortyp júrgendeı ǵoı. Óstip álgi daıyn asqa tik qasyq bop júrgen kásipkerdiń biri kezdeısoq jarylmaı qalǵan raketa gazynan ýlanyp, tabanda tyrapaı asady. Tekserý shyǵady. Qadalǵan jerinen qan alatyn tergeýshiniń tyrnaǵyna ilikken «Bóribaı, áı, ólgen jerim osy bolar, pashpyrtym bitken shyǵar» dep júrgende áıeli shirkin aqyl tabady.
Shý qaraquıryq dep bóstegin kóterip, bir túnde bazary qujynaǵan úlken qalaǵa kóshedi de ketedi. Taýyp kór endi! Tyshqanshylap in qazyp, bazarshylap nápaqa terip jan baǵyp kór pysyq bolsań. Avtordyń oı aǵyny osy tusta shyndap kádege asady, mundaıda avtorlyq baıandaýǵa tússeń – arba synady, psıhologızmge boı ursań – ógiz óledi, kóke myljyń kókimemen romanǵa qol artýǵa bolar edi... «Bóribaı... Bóribaı bolmasa sóıte me? Áldekimge neǵyp betaldy úresiń dep Bóribasardy jambastan ońdyrmaı yńq etkizgeni. Alaqtap jan-jaǵyna qaraıdy. Shylym shekse ashýy tarqaıtyndaı. Túbiń túskir, aspan tósindegi juldyzdardyń búgin ólgenshe jarqyraýyn. Tabanynan syz ótkenin sezedi. Bir aıaǵyn ekinshi aıaǵynyń ústine qoıyp, uzaq sonar oıǵa beriledi. Oı deıtin qaıbir oı, deni durys oı qaldy ma Bóribaıdyń basynda. Oıy durys adam kishkentaıynan asyraǵan ıtin tebe me. Ittiń kıesi ursa qaıtedi. Ol kózge kórinbeıdi, bir ońtaıly sátti ańdyp júredi de alyp urady. 594-shi marshrýttaǵy taksı quıyndatyp kele jatady da, aldyńǵy dóńgelektiń biri murttaı ushady. Amalyń qaısy, bir jaǵyna qısaıyp bara jatyp, qarsy kezikken máshıneni qaǵyp ótesiń. Aıqaı... Jaǵaǵa jarmasý, tóbeles. Óz kózińe óziń senbeısiń. Neden qatelesti? Jańa ǵana yńyldap ándetip, óz aýanymen júrip kele jatqan sekildi edi. Al, endeshe!.. Iá, ıá... ıneniń jasýyndaı jazyǵy joq Bóribasardy tepkilep neń bar edi sormańdaı?!» (Qýanysh Jıenbaı, «Qatelesesiń, qymbattym...», Almaty, «Jazýshy», 2004 jyl, 46-bet). Baıqasańyz, bastyń aıaq, aıaqtyń bas bolǵan bylyqqan sharýasy, tirshilik kıkiljińi, kóńil-kúıi, keıipker psıhologııasy arqyly sony seziný, túısiný, kórý áreketi segiz órim qamshy órimindeı jymdasa órilip keledi. Júrip jatqan áreketten, oqıǵadan, keıipker kóńil-kúıinen avtorymyz ada-kúde, nede bolsa, «óz basyńmen óziń bol» degen kisishe syrt qalady. Jazýshy tek ýaqyttyń tizginin ustap otyrsa bolǵany. Jeli, kollızııa, shendestirý, ózge de ádis-tásilder óz-ózinen quıylyp kelip jatatyndaı ǵoı.
Minekeı, minezi de minez emes, quıysqany keri ketken Bóribaı qalaǵa kelgeli ózine sor bop jabysqan ıt minezden eptep aryla bastaıdy, beıne kún qyza syrt qabyǵyn tastaǵan jylan sekildi. Gúljámıla da minez metamorfozasyna túskendeı me, peıili keńeıip, bala-shaǵany qýyrmaı, tirshilik kóshine basy salbyrap ilese bermeı, kúresýge, tyrmysýǵa jarap qalǵan. Qur keýde emes, kúıiný, súısinýdiń ay-tuy dámin tata bastaǵandaı. Qala shetinen qyzyl qysh úı boı kóteredi, áýeli jaı salady, kózge battıyp kórine bermeıtin qubatóbel, qońtorǵaı tirshilik aqyrynda bir jobaǵa kelip, «taǵdyr» atty uly kópir bekı túskendeı bolady. Syrttaı qarasań qarapaıym tirshilik ıeleriniń kúnkóris qamy, kúıbeńi, túkke turǵysyz yryń-jyryńy sekildi osynaý shyǵarma ishine dendep engen saıyn myna aǵysy qatty asaý ómirdiń taıfýn dúleıinen kórinis beredi. Úlken árippen jazylatyn Pende, Bolmys degen bar ǵoı, sol bolmystyń tereń aǵysyna úńile bilsek, biz kórmegen sumdyq, biz bilmegen shyndyq jatyr degen pálsapaǵa taban tireıdi avtor.
Álginde aıtqan oı aǵysy tásiliniń qazirgi realıstik baıandaý, sýretteý, sóz saptaý ádisinen aıyrym-belgisi mol, árıne. Myna Qýanysh Jıenbaı prozasynan sol ádistiń úsh túrli nyshanyn sezdik. Birinshisi, áý degennen asaýdyń jalyna jarmasqan atbegi sekildi sıtýaııanyń ishine enedi, sıtýaııadan áreket týady, áreketten oqıǵa óriledi, oqıǵadan minez qyry kórinis tabady. Mysaly, Bóribaı komandasy aıdalany kezip, temir-tersek jınap júrgen kezde bir aýyldasy ýly gaz jutyp o dúnıelik bolyp edi ǵoı. Arty kelip tekserýden tekserýge ulasady. Bóribaı oıy tómendegishe órbıdi. «Moıynǵa qıyp salar aıǵaq joq. Soryńdy uraıyn tergeýshi degenderiń de aýzyńnan shyqqan ár sózdi tize beredi eken ǵoı erigip otyryp» (sonda, 15-bet). Bóribaıdyń tergeýshige degen oıy: «soryńdy uraıyn, ıaǵnı «ózge sharýasy quryp qalǵandaı, tergeýshi degen ylǵı erigip júredi». Munda ári Bóribaıdyń oıy, ári kózqarasy qosyla jymdasqan. Bir oqpen eki qoıandy atyp aldy deýshi me edi mundaıdy. Ekinshi, úshinshi jaqtaǵy sıtýaııany úshinshi keıipker oıymen berý tásili. Mysaly, oqıǵa Bóribaıdyń kúıeý balasy týraly. «Sirá, shekten shyǵyp bara jatqanyn bireýler joǵarǵy jaqqa zyń etkizse kerek. Syrttaı tekseredi. Boljam durys. Ushý alańyndaǵy jaǵdaıdy kez kelgen tóretamdyq erteńine-aq aına-qatesiz bilip otyrady. Kózin qurtý kerek. Jáne keshiktirmeı. Aspanǵa adam ushyrýǵa bastary jetken bastyqtarǵa bul ne táıiri. Eńbekaqysyn qolyna ustatyp, temir qorshaýdyń ar jaǵyna tekten-tek jibere salýǵa jáne bolmaıdy. Sol qupııa otyrystyń nátıjesi álgideı. Eki-úsh aıdan keıin aýrýhanaǵa tústi, beli shoıyrylyp» (sonda, 28-bet). Kúıeý balanyń pashpyrty bitti sóıtip. Bul oqıǵany oı aǵynysyz, bylaısha baıandap shyqsań, eki-úsh betke sozylar edi. Oı aǵynynyń urymtal tusy osy. Úshinshi erekshelik, barsha oqıǵa, oı aǵyny arqyly órbıdi, ıaǵnı, adam oıynan ushqyr, úıirip áketer ıkemdi eshteme joq. Oqıǵany oıdyń bir oralymyna syıǵyzý ońaı. Al endi, kerisinshe, sol mezettik oıǵa syıǵan oqıǵany túsinip, asyqpaı, tuynyp oqyǵan lázim.
Mundaıda oqıǵa qýyp, ilespe aýdarma jasaǵandaı kóz júgirtip, asyǵys-úsigis paraqtap shyqsańyz, shyǵarmanyń ishki pernelerin basa almaısyz. Júgirtip qana oqysańyz-aq kóp jáıtti ústirt sholyp, álgi sıtýaııa kimniń basynda ekenin, kimniń oıymen berilip jatqanyn bilmeı tekke sharshaısyz. Oı aǵynymen jazylǵan shyǵarmany oılanyp oqysańyz ǵana tereńine kóz jetkize alasyz.
Kitaptaǵy «Teńizdegi bir tamshy», «Qaıǵynyń quny qansha turady?», «Eski kitaptyń eki ese baǵasy», «Úreı» áńgimeleri injý-marjan sekildi ózindik salmaǵy, pálsapasy, óz shyndyǵy tabylǵan tushymdy dúnıeler. Áńgimeni árkim-aq jazdy, áıtse de keıipkerdiń kókeıindegi shyndyqty tabý qıynnyń qıyny. Shynyna úńilsek, osy kúni jazary taýsylǵan jazýshylar kóp. Ósek-aıańmen ýaqyt óltirip, shetel basylymyndaǵy aýzy dýaly aıtqyshtyń túımedeıin túıedeı ǵyp, ústinen ótektep, óz janynan shyǵarǵandaı qulpyrtyp, qazaqsha baıandaýǵa sheberlenip alǵan jazǵyshtar qarymy tegi mol. Baıaǵy Tolstoı shoshyǵan «basqanyń oıymen ómir súrip, ózin ózgeniń ornyna qoıa almaıtyn» kisápir minezder jıyntyǵy kóbeıdi. Munyń bári aıdyń-kúnniń amanynda tóbemizden top ete túsken rynok-kapıtalızm jaǵdaıynyń boıymyzǵa jamaǵany, bálkim. Bálkim, myna bizder – qazaq qalamgerleri tym ońǵaq, tym taqýa, tym ásireshil, taıaqtyń eki basynda júretin ápendilermiz. Bul rette Qýanysh Jıenbaıdyń ádebıetke salǵan óz súrleýi, óz shyndyǵy, óz josyǵy bar, sonysymen qýantady dep aýyz toltyryp aıta alamyz.
Keýdesinde daryny bar ár qalamger ózin sol janrdyń generaly, ıa marshaly sanaıdy. Myna kitaby arqyly avtor prozanyń generaly bolamyn degen sózdi shappaı ber aıtyp otyr.
Sózimiz qurǵaq bolmasyn. «Keshirińizder...» atty áńgimesindegi oqıǵa elge kele jatqan jazýshyny kútip alýdyń etimiz úırengen qarbalas tirshiligi týraly. «Kútip alyńdar», – dep joǵarydan ákim tapsyrǵan. Ákimniń sózi – allanyń pármeni. Vagonnan túse qalǵan jazýshynyń oıy: «Uıat-aı, áne bir estııar jigittiń jazýshy dúıim jurttyń arasymen vokzaldyń shyǵys betine ańdaýsyz ótip ketip júrmesin dep, arbańdaı júgirgenin qoıshy; jergilikti radıodan munyń esimine jyrshynyń terme tógildirgenin qoıshy; kúzde gúldeste izdegenin qoıshy; bárinen de myna búldirshinderdi as joq, sý joq, qaradaı qańtaryp, dirdektetkenderi masqara emes pe!» (sonda, 131-bet). Jazýshymyz jerge kirerdeı bop «ómirdi óz kózinen ótkerip» júrse, ákim: «halqym, jurtym, elbasymyz aman bolsyn!» – dep qaradaı sózben semirip, tost kóterýmen áýre. Ár kállada bir qııal, árkimniń óz shyndyǵy óz basyna jetip artylady.
Ár nárseniń minsiz, kemshiliksiz bolmaıtyny sekildi, órisi tarlaý oı aǵynyna túsem dep avtordyń kákir-shúkirdi tizbelep júrip alatyn tustary da joq emes. Mysalǵa, joǵarydaǵy Bóribaı men Gúljámılanyń ishteı bitispes tájikesi "úılespese nege úıli-jaıly bolyp, urpaq ósirip otyr eken" degen saýaldy kóldeneńdetip alǵa tartady. «Qatelesesiń, qymbattym» áńgimesindegi Jıdelitoǵaı jyndyhanasyndaǵy klıentterdiń oı-oralymy, sóz saptasy, ýáj tájikesine qurylǵan minezder de sonshalyq daralanbaǵan. Mıdaı batysqan, tabany qara jerden ajyraǵan ápendiler óńsheń. Chehov, Dostoevskıı qalamynan týǵan «6-palata», «Naqurysta» jyndaný áreketin fızıologııalyq proess, metamorfoza deıdi; adamı qasıetterdiń maıdalaný jaıy kezeń-kezeńimen beriledi, bytystyryp, úıip-tógip emes. Úıip-tóge berseń kókime myljyńdyqqa tumsyq tireısiń. Kókime myljyń men jalǵan pálsapashyldyqtyń arasy bir-aq tutam. Oqyrmandy jerintý, mezi etý, mine, osyndaıdan kelip shyǵady.
Ár jazýshy óz shyndyǵyn ımanshart tutady, óziniń shyqqan shoshaǵyn taý kóredi. Oqyrman qaýym osy kúnderi óńkeı «myqtylardan» kimniń kim ekenin aıyra almaı ábden shatasyp bitti. Kitap shyǵarǵannyń bári jazýshymyn dep keýdesin sabalaıdy. Abaılap, ómirge týra qarasańyz, shyndyq olaı emes qoı. Áýeli tiri sózdiń, óli sózdiń ara jigin aıyrar qabilet, aýra qajet. Ómirdi boıaýmen, tiri sózben kóre bilýdiń ózi óner. Ondaılardy tabıǵatyna, talaǵyna bergen, jaratqan ıe nazary túsken deımiz. Endi kelip sol sózben salǵan sýretińnen adam, jazmysh taǵdyr sóıleıdi. Sóılete bilseń ǵana jazýshysyń. Prozashy osy baspaldaqpen birtindep kóterilip, endi sol sýretkerlik álemnen óz boıaýyn, óz shyndyǵyn, óz stılin taýyp úlgergen. Shyǵarmasyn bastan-aıaq oı aǵynymen jazatyn jazýshynyń biren-sarany, biri bolsa – ózi.
Qýanysh Jıenbaı – ádebıet aýylyndaǵy jas, jańa esim emes. Maqtasań da, dattasań da kótere biletin qabyrǵaly qalamger. Qazaq prozasyndaǵy avangard úlgisindegi ádis-tásili qalyptasa bastaǵany rıza etti. Qýanysh shyn qýantty. Aldaǵy kezde álgi ádemi ámbebap stıldi aýyl arasynyń ájik-kújigine sala bermeı, iri, kezeńdi oqıǵalarǵa, minezder qaqtyǵysyna, jazmysh pen taǵdyrlar taıtalasyna erkin tizgin bosatqan salymshydaı sańlaq dúnıelerge qalam siltese!.. Ýaqyt – asaýdyń jalyna jarmasa júrse!.. Iske sát, qarýlasym, dodany jaryp, márege keýdelep kelýińdi tosaıyq, myna bizder – oqyrman qaýym!
«Qazaq ádebıeti», 5 tamyz, 2005 jyl.
