Ómirzaq Aqjigit. Baıannyń "Baıan sulýǵa" parodııasy

2960
Adyrna.kz Telegram

Qazaqtyń prodıýserleri men rejısserleri!

Qazaqtyń epostary men ertegilerine jolamańyzdarshy,

Qudaı úshin! 

 

Eposqa parodııa

Aldymen nege «Qudaı úshin!» dep otyrǵanymyzdy túsindire keteıik.

…Muhammed paıǵambar (s.á.s.) kóshede kele jatsa taıaǵyn úıirip qýyp jetip qalǵan qojaıynynan qalaı qutylaryn bilmegen bir baıqus qul: «Aǵataı, Qudaı úshin, myna báleden qutqarshy!» dep onyń  artyna tyǵylypty. Paıǵambar (s.á.s.): «Men ne istesem myna beısharany azat etesiń?» dep surapty. Shirengen baı: «Iá aqshasyn tóle, ıá óziń qulym bol!» deıdi. Sýyryp beretin aqshasy bolmaǵan paıǵambar (s.á.s.) qul bolýǵa kelisip, baımen ilesip kete barypty.

Bolsa da bir kún ótpeı-aq dostary, úmmetteri ony izdeı bastaıdy. Ol zamannyń paıǵambary búginginiń ártis-ánshisi emes qoı, jurttyń bári birdeı tanıdy deımisiz, biraq, izdegen soń taýyp alady. Quldyń aqshasy tólenedi. Dostary: «Rasýlolla, nege siz qul bolýǵa  kelisim berdińiz?» dep suraıdy ǵoı. Sonda Allanyń Elshisi: «Ol maǵan «Qudaı úshin!» dep jalyndy ǵoı, Allanyń atyn atap turǵan soń qalaıda azat etýim kerek boldy» degen eken…

Biz ádette salmaǵy qara jerdeı aýyr bul sózdiń mánisin bilmegen soń jıi qoldanamyz. Al, men amalym quryǵannan jazyp otyrmyn. Meniń amalymdy qurtqan – Baıany bar bolǵyrdyń atyshýly «Qozy-Kórpesh – Baıan sulý» serıaly. Bul serıalda qazaqtyń ulttyq maqtanyshyna aınalǵan qundylyqtyń ıisi de joq ekenin aıtpaǵan qazaq qalmaǵan shyǵar. Men ózim de joramal jasap jáne onyń ókinishke qaraı shyndyqqa aınalǵany jóninde eki kishkentaı post jazyp, «kınony kórmeı aýyraıyn» dep tynysh jatyr edim, Baıannyń ákesiniń maqalasy eriksiz qolǵa qalam alǵyzdy…

Men 1965 jyly  5-klasqa kelgende 1959 jyly shyqqan, «Qobylandy», «Alpamys», «Er Tarǵyn», «Qambar batyr», «Qozy-Kórpesh-Baıan-sulý», «Qyz-Jibek» pen «Aıman-Sholpan» bar qalyń kitapty aýyldaǵy atalarym men ájelerime oqı-oqı alǵashqy tórteýin men jatqa aıtatyn boldym. Jelisi qyzyq bolsa da, «Qozy men Baıandy» azyraq oqıtynmyn, óıtkeni ol 11-12 býyndy, jattaýǵa qıyndaý edi.  Al, myna fılmde lırıkalyq epostyń aty ǵana qalǵan… Epostyń jelisi turmaq, qazaqy salt, ádet, ǵuryptan jurdaı. Tipti adamı qısyndy tappaısyz. Maqsat aǵamyz qyzyn arashalaý jolynda, «uıalǵan tek turmasqa» salyp «…bir  otar  qoıdy  úsh  adamnyń  baǵýy fantastıka  janrynan emes, kúni  keshe bir  otar qoıdy bir januıa bolyp baqqan joq pa!» deıdi. Qoıdy ádette bir úıli jannyń bireýi ǵana baqqan, al, munda kıno bastala sala 3 birdeı qoıshy «bes qarýy saı 4 qaraqshy 6 qoıdy alyp ketti» dep, kúzgi japyraqtaı qaltyrap tur. O, toba, qazaqtyń QOI BARYMTALAǴANYN estigen kim bar? Aldarynan salyp qýyp ketkeni, ııa 1,5 qoıdan óńgerip áketkeni belgisiz…  Baıan sulý bolsa dúnıeqońyzdyqtyń sımvolyna aınalǵan ákesinen ozyp tur: «Búgin malyńdy alsa, erteń úıińe tıedi!» dep, «qaraqshylardy» qýýǵa ózi attanady. «Barmashy!» dep shylbyryna oralǵan eki qoıshyny atpen qaǵyp ushyryp jiberse, úshinshi baıǵustyń tamaǵyna qanjaryn taqaıdy! Bes qoı úshin! Mine, Baıan túsirgen «Baıannyń» syıqy…

Qazaqtyń izdegeni, kórgisi kelgeni osyndaı Baıan ba edi? Bul epızodtan keıin telearnany aýystyrǵan adamǵa min taǵýǵa bola ma? Men ózimdi zorlap eki serııasyn ǵana kórdim. Bundaı soraqylyqtardy (keıingi 4 serııada qanshasy baryn kim bilsin) aqtap almaq bolǵan Maqsat Muhıtdenov (siltemeden oqyńyz) aǵamyz “kınodaǵy – ákesin  tyńdamaıtyn, óńmendegish, úlken-kishini aıyrmaıtyn, eserleý, beıádep Baıan men jyrdaǵy Baıan arasyn salystyra oılaýdyń ózi – kúnádaı” – depsiz. ”Kúnádaı” bolmasyn salystyryp kóreıik» dep bastap, «Birinshiden, Baıan baıdyń jalǵyz, demek, erke qyzy etip kórsetken jyrdyń «Babalar  sóziniń» 55-tomyndaǵy  Bekmurat  Maqanov  nusqasynan; ekinshiden, beıádep etip kórsetken Dándibaı Aıtbaev  nusqasynan (bul da sol tomda);úshinshiden, Baıan qanisher» dep kórsetken: “Qara  kúńniń kórgenin Baıan  bildi, Uıqyly – oıaý seskenip  tura  keldi. «Baryp áke-shesheme aıta ma» dep, Seziktenip bul  kúńdi óltiredi» degen, jyrdyń Qońqabaı Meıirmanuly nusqasynan úsh úzindi keltiredi. Sóıtip, «Qurmetti Anar Tóleýhanqyzy, myna  dálelderden  keıin jyrdaǵy Baıan  men kınodaǵy  Baıandy shatastyryp alǵanyńyz úshin «Qozy-Kórpesh» teleserıalyn túsirgenderden keshirim suraısyz-aýdegen jaman  oıym bolyp  tur. Janyńyzǵa Isa ǵ.s. men Barmanbekovany ertip alǵanyńyz durys  bolar  edi» dep túıindeıdi.

Oıpyrmaı, adam balasy tyrnaq astynan kir izdeımin dese, qalaıda tabady eken ǵoı! Áıtpese, qazaq tarıhshylarynyń atasy áıgili Álkeı Marǵulan 1985 jyly shyqqan «Ejelgi jyr-ańyzdar» atty ataqty shyǵarmasynda «Qozy Kórpesh – Baıan sulý» jyryna 18 taraýdyń 3 taraýyn, 361 bettiń 66 betin arnaıdy. Jáne onda «Qozy Kórpesh – Baıan sulý» jyrynyń eń kólemdi, ári kórkem, ári eń eski túriniń biri – ataqty Janaq aqyn varıanty» (320-bet) dep atap kórstedi. Qazaq arasyna eń kóp taraǵany da sol. Sebebi, onda toqsan myń jylqynyń sońynan erip Qarabaıdyń búgingi qazaq jerindegi barmaǵan, qalmaǵan aımaǵynyń  báriniń ataýy tur. Ony azsynsańyz jyrda Aı, Tańsyq, eki qyzdyń «Baǵanaly, Baltaly, el aman bol» degen qoshtasýynan bastap, Aıbas batyrdyń Baıan sulýdyń sálemdemesin alyp (kınoda 16 jasar Baıan Qozynyń atyn da estimegen) Aıakózge kele jatqanda jolaı joǵaltqan buıymdarynyń atynan:

Kóktaımen batyr Aıbas tómen shapty,

Mánisin tamam joldyń oımen tapty.

Qyzdyń bergen belbeýi túsip qalyp,

«Qyzyl belbeý», «Quba jon» qoıa sapty.

...Bir sýytqan aıǵyry shyǵyp ketip,

«Shubar aıǵyr jorǵa» dep qoıa sapty.

…Qyzdyń bergen meıizi túsip qalyp,

«Meıizek» dep taý atyn qoıa sapty.

…Qyzdyń bergen qarqarasy túsip qalyp,

«Qarqaraly» dep taý atyn qoıa sapty.

…Janyndaǵy shideri túsip qalyp,

«Shiderli» degen sózi sodan qapty» dep, jarty Arqanyń ataýy tunyp tur. Al, árbir qazaq tarıhynan habary bar adam qazaqtyń jer atyn óte dál taýyp qoıatynyn, ár ataýdyń artynda úlken oqıǵa jatqanyn jaqsy biledi.

Mine, bizdiń aldymyzda Shoqan varıanty bastaǵan, Janaq varıanty qostaǵan, ǵylymǵa da eń kóp belgili  – Radlov, M.J.Kópeev, Potanın, Shóje, Ilmınskıı jáne Dáýit nusqasy berilgen,  2002 jyly «Qazaq eposynyń shoqtyǵy» degen atpen shyqqan 692 bettik «Qozy Kórpesh – Baıan sulý» jınaǵy jatyr. Onda M.Muhıtdenov kórsetken nusqalardyń bireýi de joq! Nege? Jaýaby belgili – kórkemdik deńgeıi, tarıhı shynaıylyǵy, t.b. tolyp jatqan krıterıı jóninen nashar bolǵandyǵy sebepti kirgizilmegen.

Mynaý jyrǵa qııanat bolmaǵanda ne qııanat bolady?

Al, Maqań  bolsa: «…Anar  Tóleýhan  qyzy, jýrnalıstsiz  ǵoı, endeshe, bilip  qoıyńyz, eshkim “Qozy Kórpesh-Baıan sulý” eposyna qııanat jasaǵan joq. Bul epostyń 12-15 shaqty nusqalary bolsa  kerek. Meniń  ózimde 8 varıanty bar. Sol  varıanttardyń negizinde “Qozy Kórpesh-Baıan sulý“ degen 6 serııalyq teleserıal túsirildi. Al epostarǵa qııanat jasaý úshin olardy bilmeý kerek. Fılmniń senarıin jazǵan adam jyrdyń varıanttaryn bilmedi  dep aıta  almaımyn».

Aý, aǵaıyn, mynaý qııanat bolmaǵanda ne qııanat bolady? Sonda Baıan Maqsatqyzynyń maqsaty 15 nusqanyń ishinen eń soraqysyn qaldyryp, jamandaryn jaryqqa shyǵarý bolǵany ǵoı, solaı ma? Olaı emes dese nege joǵarydaǵy eń kóp taraǵan 8 nusqanyń eshqaısysyn tańdamaǵan? Nege Muhıtdenovtyń qolyndaǵy sol 8 varıanttardyń negizinde túsiriledi? (Meniń, tipti, sol «Muhıtdenov nusqalaryn» negizge alǵanyna da úlken kúmánim bar, ekspromtqa urynǵan ba dep qorqamyn…). Epostardyń ishindegi pendeshilikti emes (batyrlar men sulýlar da qam sút emgen pende ekeni belgili, kez-kelgen pendeniń Muqaǵalı aıtqandaı: «Arylaıyn desem de pendelikten. Arylatyn bolmadym. Ol nelikten?» dep ókinetini de, opynatyny da ras), batyrlyqty, adaldyqty, mahabbatty, shynaıylyqty, sypaıylyqty, tálim-tárbıeni, El men Jerdi súıýdi, ýádede turýdy, t.s.s. naǵyz adamı qasıetterdi joǵary kórkemdik deńgeıde jyrlaıtyndary ǵana ǵasyrlar syrnaǵyna tótep berip, urpaqtan urpaqqa ótip, jyr-dastandardyń klassıkasyna (latynshadan aýdarǵanda – úlgi ) aınalyp, úlgili-ónegeli  shyǵarma sanatyna qosylmaıtyn ba edi?!.

«Barmanbekovadan: «Sen baqytty bolýǵa tıistisiń» deıdi, Baıandy shyǵaryp salyp turyp anasy. O zaman da bu zaman, qazaq anasy ketip bara jatqan qyzyna bulaı sóılemegen, «Bir Allaǵa tapsyrdym», «Jaratqan Iem jar bolsyn», «Barǵan jerińde baǵyń ashylsyn» degen». …Sonda  ne myna  kınodaǵy «tárbıesi kemis ana» ketip  bara  jatqan  qyzyna «sen barǵan  jerińde baqytty  bolýǵa  tıisti emessiń» dep  aıtýy kerek pe?! Logıkamen dos bolý kerek ardager, jýrnalıst.»

Mynadaı sóz saptastan, mynadaı sóılem qurýdan keıin men «mádenıettanýshy Muhıtdenov» bar dep eseptemeımin…

«Anar hanym  deıin  desem, “hanym” tek  qana  handa bolar-dy. Anar bıke, Anar bıkesh deıin  desem,  aýyryp qalypsyz, jastar aýyrmaıdy (?)  ǵoı, Anar bıshe deıin desem, jubaıyńyz – kúmán, baıda ǵana bıshe bolady (báıbishe/baıbıshe)».

Bul sóz be, joq, sózdiń b… ma? Áıelin «báıbishe» dep kúmánsiz ataıtyndardyń mańdaıynda Allanyń basqan «Bul – baı!» degen móri, nemese qolynda adamdar bergen «Pálenshe Túgensheuly «baı» atalatyn adamdar sanatyna qosyldy» degen sertıfıkaty bola ma eken? «Baı» sanalmasa da 2 áıeli bar jandar jetkilikti, olar sonda birinshi áıelin qalaı ataýy kerek?..

«Nemese myna bir tusqa nazar aýdaryńyz: «Qushaǵyna ózi kelip qulaǵan qyzdan bas tartatyn qandaı jigitsiń?». Serıaldaǵy jigitke ózi asylǵan qyzdyń sózi…»  Ardager  Barmanbekova  epostyń bul  beti  de  siz  úshin  qupııa  eken, tańqalyp  tursyz ǵoı. Uıyqtap jatqan Qozynyń  janyna  kelip Baıannyń  aıtqan  sózi: ”Jalǵyzym, men qasyńa  kelip  turmyn, Kóńilimdi  shynymenen  berip  turmyn. Japanǵa  jalǵyz bitken sen bir shynar,  Qulyn-taıdaı aıqaspaı boldym  qumar”. Babalar  sózi. “Qozy  Kórpesh – Baıan  sulý” Dándibaı Aıtbaev  nusqasy. 58 bet».

Fılmde jigitti bar-joǵy ekinshi ret kórip, endi tanysyp turǵan qyz osylaı deıdi. Eposta Baıan uıyqtap jatqan Qozyǵa ekeýiniń ómiri aıaqtalardyń aldynda ǵana keledi. Aıtbaev nusqasyn oqymasaq ta, boıyn ǵashyqtyqtyń ǵalamat ot-jalyny sharpyǵan Baıannyń jan-dúnıesindegi arpalysty, sol sáttegi, dramanyń shyrqaý shyńyndaǵy kóńil-kúıin árbir eresek adam paıymdaı alady dep oılaımyn. Endi osy eki jaǵdaıdyń arasyndaǵy aıyrmashylyq jer men kókteı ekeni kórinip turǵan joq pa? Bul jerde dana Abaıdyń sózi eske túsedi.

«Abaı jolynda» shákirtterimen otyrǵan Abaıǵa: «Osy jurt meni «qyrt» dep qoımaıdy. Kóp sóıleıtin adam qyrt atanar bolsa, onda keshe Qunekem, búgin Abaı atanýy tıis edi, nege meniń qyr sońymnan qalmaıtynyn…» dep Juman qyrttyń shaǵymdanatyny, oǵan Abaıdyń: «Aqsaqal, qyrt ataný úshin kóp sóılep áýrelenýdiń qajeti joq. «Qatyn, boran bastalmaı turyp t…p alǵanym aqyl bolǵan eken» degen sóz jetedi» dep  jaýap beretini bar emes pe?  Bizde de sonyń keri kelip otyr ǵoı deımiz.

Olaı deýimizge taǵy bir sebep, tarıhshy, túrkolog, mádenıettanýshy aǵamyz maqalasynyń «bismillásin» bylaı bastaıdy: «Baılyǵym 5 myńǵa taman kitap, fonotekamda bir myńnan asa kúı, bir  myńnan  asa án, termeler, búkil  derlik eýropa klassıkasy bar. Baıan osy atmosferada ósti, sondyqtan keıde eshki apa bola  alady, al jezdeń teke degen túsinik joq. ”Áke – balaǵa synshy”, sondyqtan da “Alash” syılyǵynyń ıegerinen (Qazybek Isany meńzegeni) óresi áldeqaıda joǵary».  Bokstan 1964 jylǵy Tokıo olımpıadasynyń chempıony, Val Barker kýbogyn ıelengen jalǵyz keńes sportshysy, MVTÝ túlegi, tehnıka ǵylymynyń kandıdaty  Valerıı Popenchenkonyń «…I vechnyı boı» degen tamasha kitaby bar. Avtor ózin osyndaı bıikke jetýiniń bir sebebin jas bozbala kezinde ózinen bir-eki jas úlken, «stılıaga» jigittiń jazdykúni bolsa da, teri kostıým-shalbar kıip júrgenin, sonshalyqty ersi ekenin baıqamaǵany úlken oı salǵanyn, sol kúnnen bastap ózine syrtqy synshy kózben qaraýdy, ózin únemi qadaǵalap otyrýdy úırengenin jazady.  Maqsat aǵamyz da ózine syn kózben qarap úırenbegendikten, sonshama kitaptyń Baıanǵa qazaq tilin úırenýge septigin tıgize almaǵanyn, al, ultynyń tilin bilmegen, onyń, ásirese, qazaqtyń teńdessiz jyrlaryn, óleńderin, ertegi-ańyzaryn oqyp-túsine almaıtyn adam eshýaqytta qazaqtyń janyn uǵyna almaıtynyn (bul sóz tek Baıanǵa ǵana emes, barlyq orystildi qazaq ul-qyzǵa qatysty), uǵyna almaǵandyqtan ol júz jerden Taıbýryldaı dara tulpar bolyp týsyn, Kóbiktiniń Kókalasyna qansha tyryssa da «12 kúnniń kemdiginiń» kesirinen  jete almaıtynyn, sol sebepti ultyma qyzmet ettim degenderdiń keıbir ıgi oıly isiniń ózi «hotel kak lýchshe, polýchılos kak vsegda» bolyp shyǵatynyn túsine almaı otyr. Sondyqtan da, qyzyn “Alash” syılyǵynyń ıegerinen óresi áldeqaıda joǵary» dep, bos armandap ta qoıady.  Qazaqtyń daryndy aqyny, ult múddesin qorǵaýshy kúresker, qoǵam qaıratkeri Qazybek Isa men Baıan Alagózovanyń óreleriniń arasy jer men kókteı ekenin eldiń bári bilip, áke qııalyna ishteı kúlip te otyr.  Belgili jýrnalıst  Gúlmárııa Barmanbekovany sotpen qorqytyp qoıady da, óziniń jas balasha  «Isa ǵ.s»  dep,  qazaq aqynynyń babasynyń atyn kelekege aınaldyryp otyrǵany naǵyz zań aldynda jaýap beretin áreket ekenin  jetpisten asqansha jetesine jetpegenine tańym bar.  Ókinishti-aq. Kınodaǵy Baıan ózin-ózi qorǵaı almaıdy,  ómirdegi Baıan bolsa ózin, qazaqsha túsirgen «Baıan Sulýyn»  oryssha qorǵap álek. Onyń ústine jelilerde serıaldy qarjylandyrýdan korrýpııa ıisi múńkı bastaǵany da jazylýda.  Kıno, da ı tolko…

«Qazaqtyń  salt-tástúriniń bári tunyp turǵan bilim»*

Sózimiz sońynda nege «qazaqtyń prodıýserleri men rejısserleri, qazaqtyń ertegisi men epostaryna jolamańyzdarshy!» degenimiz jaıly bir-eki aýyz sóz. Biz keńes kezeńinen qalǵan ertegini kınoǵa (qandaı túri bolsyn) túsirsek tonyn teris aınaldyryp jiberetin jaman ádet bar. Mysaly, bir ǵana «Er Tóstikti» alaıyq.  Álkeı Marǵulan atamyz «eń eski dáýirde shyqqan, eń maǵynaly, eń sulý jyr» dep baǵalaǵan ol óziniń Saqqulaq, Taýsoǵar, Kóljutar, Jelaıaq sııaqty keıipkerleri arqyly álemdik mıfologııada dara turǵan dúnıe. Sony biz osydan biraz jyl buryn «Boısıa, vrag, devıatogo syna» dep kınoǵa túsirdik. Umtypasam, basty rólde Nurmahan Jantórın oınaıdy-aý deımin. Biraq, fılmde dostardyń ornyna «Tas bol! Tas bol!» dep júrgen sıqyrshyny kóresiń.

Serıaldyń eki serııasynyń ózinde attyń júgenin almaı otqa jibere salady; qymyzdy kesege jartysyna jetkizbeı quıady; bir top er adamnyń dál aldynan áıel bala kesip ótedi; shaıqasyp jatqan qaraqshylarǵa kómek kelip qalǵanda Qozy atyna qaraı umtylýdyń ornyna qashyp taldyń arasyna tyǵylady; Qodar Qarabaıǵa «meniń uryn kelgenimdi elge tegis habarla(?)!» deıdi,  t.t., qısynsyzdyqty aıtyp taýysý qıyn,

Igi jaqsylar! Qazaqtyń salt-dástúrin buzyp, ertegi-ańyz ben epos-jyrlardyń jelisin ózgertip kórsetýge eshkimniń haqysy joq! Óıtkeni, onyń bári – oı, bilim! Suryptalǵan saf altyn! Biz eń bolmasa orystar sekildi daıyn jelimen túsire almaıdy ekenbiz, onda ózimizshe ózgeris engizip, ótkenderden dana bolýǵa tyryspaıyq, odan-daǵy óz qolymyzdan keletin búgingi kún jaıyn qaýzaı bereıik. (Baıan ánshi qyzdar tobyn qalaı qurǵany jaıly bir emes on serııa túsirsin…).

Bilimdi, eski ıdeologııamen ýlanbaǵan jańa, jas urpaqtyń ósip jetilgenin kúteıik.  Ótinish – tıispeńizdershi. Qudaı úshin!

  *Semenov-Tıan-Shanskııdiń sózi

 

   

 

 

 

 


Ómirzaq Aqjigit,

 Qazaquni.kz

Pikirler