Respýblıkanyń ońtústik-batysynda ornalasqan iri ákimshilik aımaqtardyń biri (1938 jyly qurylǵan). Jalpy aýmaǵy – 226 myń sharshy shaqyrym, halyq sany 820,5 myń adam. Soltústik-batysynda Aqtóbe oblysymen, soltústiginde Qaraǵandy oblysymen, shyǵysynda Túrkistan oblysymen jáne ońtústiginde Ózbekstan Respýblıkasymen shektesedi. 7 aýdany (Aral, Qazaly, Qarmaqshy, Jalaǵash, Syrdarııa, Shıeli, Jańaqorǵan), 3 qalasy (Qyzylorda, Aral, Baıqońyr) bar.
Alashtyń anasyna balanǵan Syr óńiri adamzat órkenıetiniń kóne oshaqtarynyń biri. Syr eli – ulttyń uıasy, qonar qııasy. Nebir jaýgershilik, zobalań zamanda halqymyz Syrdyń boıyna kelip jan saqtady, kúsh biriktirip jeńisti jolyn bastady. Berekeli jeriniń asty da, ústi de qut!
«Syr eli – astanalar mekeni», «Syr eli – jyr eli», «Syrdyń jeri-Turannyń tóri» sózderi búginde qulaqqa sińisti qaǵıdalarǵa aınaldy. Bul kıeli aımaqtyń qaıtalanbas tarıhyn, Alash jurtynyń qarashańyraǵy men túrki halyqtary jasaǵan órkenıettiń oshaǵy bolǵandyǵyn ańǵartady.
Elbasynyń «Syr – Alashtyń anasy... Bul – dana Qorqyt babamyzdyń, Janqoja men Buqarbaı syndy batyrlardyń, Mustafa Shoqaıdyń, Syr súleıi Kerderi men ǵulama Turmaǵambettiń, aqyn Ábdilda men Nartaıdyń, tamasha jazýshy Ábdijámil men Qaltaıdyń, taǵysyn-taǵy kóptegen ardaqty, daryndy perzentterdiń týǵan ólkesi. Sol úshin de Qyzylorda kúlli qazaq úshin qasıeti ortaq jer», - degen sóziniń orny erekshe.
Topyraǵynan kıe daryǵan bul óńirde túrki jurtynyń abyzy Qorqyt ata óziniń máńgilik mekenin tapsa, adamzat balasy alǵash ret Baıqońyrdan ǵaryshty baǵyndyrýǵa attandy.
Uly Dala tórinen oryn alǵan ólkeniń qaı bóligine barsańyz da, qart tarıhtan sher tartatyn san alýan muralarǵa qol jetkizesiz. Bul Uly darııa boıynda jasaǵan órkenıettiń qazaq tarıhynda alatyn orny erekshe ekenin taǵy bir márte ańǵartyp, tarıhtyń keremet tuńǵıyǵyna jeteleı túsedi.
Búginde zamanaýı aqparattyq tehnologııalar arqyly Qyzylorda oblysynyń eskertkishterimen tanysý úshin qajetti jaǵdaılardyń barlyǵy jasalǵan. 150 tarıhı-mádenı mura obektileriniń 3D formattaǵy ınteraktıvti kartasy qamtylǵan arnaıy saıt (www.virtualmap.xyz) qoldanysqa engizilip, 150 eskertkishke QR-kod taqtaıshalary ornatylǵan.
Endeshe, Sizderdi Syr óńiriniń eń qyzyqty tarıhı oryndarymen tanysýǵa shaqyramyz!
BEGIM ANA MUNARASY
Aral aýdany, Jańaqurylys aýylynan ońtústikke qaraı 30 shaqyrymda ornalasqan. IH-HI ǵasyrlarmen merzimdeledi.
Begim ana munarasy sol kezeńge tán sáýlet óneriniń úzdik týyndysy. Munara ańyz boıynsha ataqty Qarabýra áýlıeniń qyzy, kirshiksiz mahabat pen ádildiktiń úlgisi sanalǵan, jazyqsyz jalanyń qurbany bolǵan Begim anaǵa arnap turǵyzylǵan. Halyq zııarat jasaıtyn jáne perzent tilegenderdiń tilekteri qabyl bolatyn qasıetti oryn retinde erekshelenedi.
KERDERI KESENESI
Aral aýdany, Qaratereń aýylynan 65,2 shaqyrym jerde ornalasqan. HIÚ-HÚ ǵasyrlarmen merzimdeledi.
Kesene (mavzoleı) birneshe ǵasyr Aral teńizi sý astynda qalǵandyqtan, biraz jerleri búlingen. Derekterge súıensek, ǵımarat HIÚ ǵasyrda salynǵan jáne bul óńir eldi meken bolǵan degenge saıady.Tabylǵan ǵımarattyń bıiktigi - 1,5 metr, aýmaǵy 50 metrdi alyp jatqan tóbeshik. Uzyndyǵy - 23,5, eni - 9,5 metr. Qurylysta 19h5h19sm, 10h5h10 sm, budan kishi kólemdegi qyshtar kezdesedi. Sonymen birge, keramıkalyq zattar, qyshtar men adam múrdeleri tabyldy
JANKENT QALAShYǴY
Qazaly aýdany Jankent aýylynan ońtústik-shyǵysqa qaraı 500 metr jerde ornalasqan. Oǵyz memleketiniń IX-X ǵasyrlarda ordasy bolǵan.
Arab tilindegi jazba derekterde Jankent qalasy Karıat al-Hadısa, al-Madına al-Djadıda dep atalsa, parsy derekterinde Dıh-ı-Naý, túrki tilinde jazylǵan eńbekterde Iangıkent ataýlarymen kezdesedi. Qazaqsha aýdarmasynda barlyq ataýlar «jańa qala», «jańa qonys» maǵynasyn beredi.
Búgingi kúni Jankent qalashyǵynda ashyq aspan astyndaǵy murajaıdyń alǵysharty jasalyp, konservaııalanǵan nysandardy – qorǵanys qabyrǵalary men munaralaryn, ıtadel, kóptegen turǵyn úı oryndaryn jáne Oǵyz dáýiriniń turmys-salt dástúrin kórsetetin bólme kompozıııasyn kórýge bolady. Sondaı-aq qalashyqtyń tarıhı kezeńderi beınelengen «JANKENT» stelasy ornatylǵan.
JANQOJA BATYR KESENESI
Qazaly aýdany, Áıteke bı kentinen batysqa qaraı 4 shaqyrym jerde ornalasqan.
Janqoja batyr eskertkish kesheni 1992 jyly halyq batyry jáne kóripkel áýlıe Janqoja Nurmuhamedulynyń qurmetine arnalyp salynǵan jáne baba rýhyna taǵzym jasaıtyn qasıetti oryn.
ÁITEKE BI ESKERTKIShI
Qazaly aýdany Áıteke bı kenti aýdandyq ákimdik ǵımaraty aldynda ornalasqan.
Eskertkish 2018 jyly Qazaq halqynyń birligin nyǵaıtýǵa úlken úles qosqan Kishi júzdiń bıi – Áıteke bı Baıbekulyna esimin ulyqtaý maqsatynda eńseli eskertkish boı kóterdi. Eskertkishtiń ashylýyna arnaıy Ózbekstan Respýblıkasynyń Naýaı oblysyndaǵy Áıteke bı kesenesinen topyraq ákelindi.
Eskertkish tutas granıtten jasalǵan, avtory - Qazaqstan Sýretshiler Odaǵynyń múshesi, músinshi Qazbek Satybaldın.
BÁBISh-MOLA QALAShYǴY
Qarmaqshy aýdany Kómekbaev aýylynan ońtústikke qaraı 47 shaqyrymda ornalasqan. B.z.d. IÚ-II ǵasyrlarmen merzimdeledi.
Bábish mola qalashyǵy Syrdarııadan bólinip shyqqan Jańadarııa arnasynyń oń jaǵalaýynda oryn tepken saqtardyń ordasy bolǵan qala. Qalashyqta saqtalǵan qurylystar «Úlken úı» jospary kirer esikten bastalyp, eki kólemdi munaralarmen jıektelinetin anfıladty ǵımaratymen erekshelinedi. Úıdiń shyǵys bóliginen arshylǵan jospary munda erekshe jaǵdaılarǵa jáne qabyldaýlarǵa arnalǵan saltanat zaly bolǵandyǵyn ańǵartady. Bábish mola qalashyǵy basqa aımaqtarmen tyǵyz qarym-qatynasta bolǵan. Qalada qolónershiler men ustalar keramıkalyq ydystar, qarý-jaraq, saýyt-saıman, at ábzelderin, altyn men kúmisten teńdesi joq áshekeı zattar jasaǵan. Buǵan qalashyq ornynan tabylǵan arheologııalyq buıymdar aıǵaq bola alady.
ShIRIK-RABAT QALAShYǴY
Qarmaqshy aýdany Kómekbaev aýylynan ońtústik-batysqa qaraı 87 shaqyrymda ornalasqan. B.z.d. IÚ-II ǵasyrlarmen merzimdeledi.
Syr óńirindegi saq dáýirinen saqtalǵan ejelgi qalalardyń biri. Qalashyq Syr boıy halqynyń Horezm, Parsy elderimen shekaralyq bekinisi rólin atqarǵan. Óıtkeni, bul elderdiń baılanysy kezinde arnasy tasyǵan Jańadarııa arqyly júrip otyrǵan. Shirik-Rabat qalasynda úlken qamaldar turǵyzylyp, qaraýyl munaralary bolǵan. Shirik Rabat qalasy erte kezeńde áskerı maqsattaǵy mańyzǵa ıe qalalardyń biri. Bul qalanyń qorǵanys qabiletin arttyrýda paıdalanylǵan arnaıy nysandardyń moldyǵynan da kórinedi. Keıingi zertteýler bul eskertkishte saq taıpalarynyń jerleý keshenderi ornalasqan panteon dep boljam jasaldy.
JETIASAR MÁDENIETI ESKERTKIShTERI
Qarmaqshy, Jalaǵash, Syrdarııa aýdandarynda ornalasqan kóne qalalar orny, olar tolyq saqtalmaı tek topyraq úıindileri túrinde jatqandyqtan asarlar dep ataǵan.
Bul eskertkishterdiń ózindik ortaq uqsastyqtaryna qaraı zertteýshiler bir mádenıetke toptastyryp, olardyń negizgi bóligi shoǵyrlanǵan Jetiasar shatqalynyń atymen ataǵan. Bul aımaqtaǵy asarlardyń eń irisi Altynasar jáne Bıdaıyq asar, Sorly asar, Domalaq asar, Úńgirli asar, Tompaq asar, Qara asar, Jalpaq asar, Tikasar, Tas asar, Qosasar sııaqty barlyǵy 30-ǵa jýyq qala men júzdegen obasy bar qorymdar jáne sýlandyrý júıeleriniń oryndary anyqtalǵan.
Bul qalalar halqy Syrdarııanyń orta aǵysy boıymen Tashkent tóńiregine taralǵan kórshiles Otyrar-qarataý mádenıeti jáne Qaýynshy mádenıeterin jasaǵan taıpalarymen birge tarıhı Qańly memleketiniń quramyna kirgen. Jetiasar tarıhta ózindik orny bar iri mádenıet bolyp tabylady. Asarlar tizbektelip Qazaqstan aýmaǵyndaǵy Qyzylorda oblysy, Ońtústik Qazaqstan oblystaryn qamtyp Tashkentke deıin sozylyp jatqan aýmaqty alyp jatyr.
Jetiasar mádenıeti eskertkishteri shóleıtti jerde jáne bir-birine jaqyn ornalasýymen erekshelenedi. Ekstremaldy týrızm úshin qolaıly. bolyp tabylady. Bul týrısterdiń qyzyǵýshylyǵyn týdyratyn birden-bir faktor bolyp tabylady.
QORQYT ATA ESKERTKISh KEShENI
Qarmaqshy aýdany, Josaly kentinen soltústik-batysqa qaraı 18 shaqyrymda ornalasqan. Keshen 1980 jyly salynǵan. Avtorlary – B.Á. Ibraev, S.I. Isataev.
Keshen – túrki halyqtaryna ortaq oıshyl, jyraý, kúıshi ári qobyzshy bolǵan Qorqyt atanyń qurmetine turǵyzylǵan. Qorqyt ata týraly derekter bizge úsh túrli jolmen jetken. Olardyń biri - el aýzyndaǵy Qorqyt týraly ańyz-áńgimeler bolsa, ekinshisi - tarıhı shejireler, úshinshisi - Qorqyt ata kitaby. Qorqyt ata – Oǵyz zamanynda ómir súrgen dana tulǵalardyń biri ári ańyz keıipkeri. Qorqyttyń anasy qypshaq taıpasynan, ákesi Qaraqoja oǵyzdarynan ekeni belgili. Mine, sondyqtan da Qorqyt qypshaqtar men sol kezde Syrdarııa boıyn jaılaǵan oǵyzdar arasynda eki jaqqa birdeı el aǵasy atanǵan. Danyshpan qarttyń uzaq jyldar boıy el basqarǵan kósem bolǵanyn, óz ómirinde úsh han tusynda ýázirlik qyzmet atqarǵanyn dáleldeıtin tarıhı derekter bar.
Keshen quramyna qobyz beıneli stela, qoshqar músini, jer asty minájat úıi qylýet, amfıteatr, murajaı kiredi.
Keshen túrki tildes elderdiń taǵzym etetin qasıetti orny jáne kúrdeli sáýlettik óner týyndysy retinde erekshe mańyzǵa ıe.
MARAL IShAN KESENESI
Qarmaqshy aýdany, Josaly kentinen shyǵysqa qaraı 18 shaqyrym jerde, Qaraózek ózeniniń ańǵarynda ornalasqan. Kesene HIH ǵasyrda salynǵan.
Kesene úsh júzge pir bolǵan, dinı qaıratker Maral ıshannyń jerlengen ornyna turǵyzylǵan. Jergilikti dástúrge tán kórnekti eskertkishterdiń biri. Baba rýhyna taǵzym jasaıtyn qasıetti oryn retinde erekshelenedi.
QALQAI IShAN KESENESI
Qarmaqshy aýdany, Josaly kentinen shyǵysqa qaraı 18 shaqyrym jerde, Qaraózek ózeniniń ańǵarynda ornalasqan. Kesene HIH ǵasyrda salynǵan.
Qalqaı ıshan kesenesi Qoja Ahmed Iassaýı kesenesine uqsastyqtarynyń bolýymen erekshelenedi. Kesene Maral ıshannyń úlken uly Qalqaı ıshannyń jerlengen ornyna turǵyzylǵan. Baba rýhyna taǵzym jasaıtyn qasıetti oryn retinde erekshelenedi.
JENT QALAShYǴY
Jalaǵash aýdany Aqqyr aýylynan ońtústikke qaraı 30 shaqyrymda ornalasqan ortaǵasyrlyq qala orny H-HÚ ǵasyrlarmen merzimdeledi.
Osy aımaqta ornalasqan Jankent, Barshynkent, Ashnas (Asanas) qalalary Jent ólkesiniń qalalar tobyn qurady. Qalanyń orny qazirgi ýaqytta 40 gektardan astam aýmaqty alyp jatyr. Qala qırandylarynyń merzimdelýin ár ǵasyrlarǵa jatqyzýǵa bolady. Ortaǵasyrlyq tarıhı derekterge súıensek, IH–HII ǵasyrlarda qalada musylman dinin ustanǵan oǵyz ben qypshaq taıpalary qonystanǵan.
HII–HIII ǵ.ǵ. Jent qalasy Horezm memleketiniń dúnıejúzilik derjavaǵa aınalý barysynda Syr ólkesindegi tirekti qalasynyń biri bolǵan.
Syr óńirindegi iri mádenı-ekonomıkalyq ortalyqqa aınaldy. Qalada aqsha saraıy jumys istep, kúmis jáne mystan soǵylǵan teńgeler shyǵaryldy.
TÚMEN ÁÝLIE KESENESI
Jalaǵash aýdany, Móráli Shámenov aýylynan soltústik-batysqa qaraı 4,5 shaqyrym, Qaraketken temirjol stansasynan ońtústik - batysqa qaraı 7 shaqyrymda ornalasqan. Kesene HIH ǵasyrda salynǵan.
Kesene Syr boıynda turatyn qazaqtardyń «úıtam» úlgisinde salynǵan. Islam dinin nasıhattap, shákirt tárbıelegen din qaıratkeri Túmen áýlıeniń jerlengen ornyna turǵyzylǵan.
ASANAS QALAShYǴY
Syrdarııa aýdany Aıdarly aýylynan batysqa qaraı 15 shaqyrymda ornalasqan. HII-HÚ ǵasyrlarmen merzimdeledi.
Asanas – orta ǵasyrlardan saqtalǵan kóne qalanyń orny. Syrdarııa ózeniniń sol jaǵalaýynda Uly Jibek jolynyń boıynda ornalasqan. Mońǵol shapqynshylyǵy kezinde jaýǵa tabandy qarsylyq kórsetkendikten jermen-jeksen qıratylyp, halqynyń kópshiligi qyrǵynǵa ushyraǵan. Syrdarııanyń boıyndaǵy basqa da qalalar sııaqty kóp uzamaı qaıta qalpyna keltirilip, HIÚ-HÚ ǵasyrlarǵa deıin ómir súrgen.
QYShQALA QALAShYǴY
Syrdarııa aýdany, Qoǵalykól aýylynan shyǵysqa qaraı 2 shaqyrymda ornalasqan. HIII-HÚ ǵasyrlarmen merzimdeledi.
Qyshqala qalashyǵy Barshynkent, Barchınlygkent, Bardjınlıgkent, Qyzqala dep te atalady. Altyn Orda kezeńinde qala iri saýda-sattyq ortalyǵy bolǵan. Bul shahar jóninde alǵash ret 1242 jyly ıtalıan saıahatshysy Rýbrýk jazyp qaldyrǵan delinedi. Uly Jibek jolynyń boıynda ornalasqan qala jaıynda Qyshqala dep atalǵanymen qalanyń tarıhı aty umyt qalǵan.
Professor Áýelbek Qońyratbaevtyń el aýzyndaǵy ańyzǵa súıenip, bul qala Alpamys batyrdyń jary Gúlbarshyndy qaldyryp ketken shahar ekendigin eske salǵan. Keıbir jazba derekterde bul qala erterekte Barshynkent dep te atalǵan eken. Qyshqala jaıly XV ǵasyrdan keıin jazba derekterdiń kezdespeýi Syr arnasy ózgergennen keıin halyqtyń ózge jaqqa qonys aýdarýymen baılanysty sııaqty. Bul eskertkishtiń ereksheligi mundaǵy árbir qurylys nysandary kúıdirilgen qyshtan salynyp, dinı ǵuryptyq ǵımarattary glazýrlengen qysh japsyrmalarmen qaptalǵandyǵyn atap ótýge bolady.
QALJAN AHÝN MEShIT-MEDRESESI
Syrdarııa aýdany, Qaljan ahýn aýylynan batysqa qaraı 12 shaqyrymda ornalasqan.
Meshit-medrese HIH-HH ǵasyrlarǵa tán «kirpishtik» stıl dástúrinde salynǵan. Munda elimizge belgili din qaıratkeri Qaljan ahýn Bólekbaıuly ıslam dinin nasıhattap, shákirt tárbıeledi. Týrıstik áleýetiniń joǵary bolýymen erekshelenedi.
AITBAI MEShITI
Qyzylorda qalasy Q.Sátpaev kóshesi, 18 meken-jaıda ornalasqan.
Meshit 1878 jyly salynǵan. HIH ǵasyrǵa tán kórnekti eskertkishterdiń biri. Oblys ortalyǵynda ornalasqan meshitti Aıtbaı qajynyń bastamasymen Áýlıeatalyq sheberler Ysqan men Qamal salǵan.
Keńes ýaqyty kezinde ǵımarat óziniń basty mindetterin birneshe ret aýystyryp, 1950 jyldary kınoteart retinde paıdalanylsa, keıin ol jerge mektep-ınternat, 1970-1971 jyldary tigin ehy, odan keıin «Qyzylordaqalpynakeltirý» mekemesi ornalastyryldy.
Táýelsizdik alǵan sátten bastap ǵımarat ıisi musylmannyń qulshylyq eter ornyna aınaldy.
ShIRKEÝ ǴIMARATY
Qyzylorda qalasy, Toqtybaev kóshesi, 5 meken-jaıda ornalasqan.
Shirkeý keń taraǵan sáýlettik jobanyń balamasy. Osyǵan uqsas shirkeýler Astrahanda jáne Tashkentte kezdesedi. 1895-1939 jyldary orys shirkeý, 1939-1957 saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵandardyń otbasylary ómir súrgen, 1957-1980 jyldar aralyǵynda oblystyq mýzeı, 1980-1991 jyldary bos turǵan. Búgingi tańda shirkeý hrıstıandardyń bas qosyp, minájat eter negizgi orny.
JALAŃTÓS BAHADÚR ESKERTKIShI
Qyzylorda qalasy Sultan Beıbarys jáne Jibek joly kósheleriniń qıylysynda ornalasqan.
Qazaq batyry, áskerbasy, Samarqan ámiri Jalańtós Seıitqululy HVII-HVIII ǵasyrlarda ómir súrgen Áıteke bıdiń atasy bolyp keledi.
Eskertkish 2010 jyly ornatyldy. Avtorlary QR Sýretshiler Odaǵynyń músheleri, músinshiler N.Dalbaı men Q.Jarylqapov.
BUQARBAI ESTEKBAIULY ESKERTKIShI
Qyzylorda qalasy, Ǵ.Muratbaev kóshesi, 72B meken-jaıda ornalasqan.
Buqarbaı Estekbaıuly HIH ǵasyrda patsha otarshyldaryna qarsy ult-azattyq kúres júrgizgen qazaq hany Kenesaryny qoldaǵan batyrlardyń biri.
Eskertkish 2012 jyly tarıhı tulǵanyń esimin ulyqtaý maqsatynda boı kóterdi. Eskertkish J.Ismagýlovtyń jobasy boıynsha qoladan quıylyp, granıt taspen qaptalǵan tuǵyrǵa ornatylǵan.
JANQOJA NURMUHAMEDULY ESKERTKIShI
Qyzylorda qalasy Temirjol vokzaly mańynda ornalasqan.
Janqoja Nurmuhameduly – Syr boıy qazaqtarynyń Hıýa, Qoqan handyqtarynyń ezgisine jáne Reseı otarshyldaryna qarsy ult-azattyq kóterilisiniń basshysy.
Eskertkish 2014 jyly boı kóterdi. Eskertkish qoladan quıylǵan. Avtorlary Qazaqstan Sýretshiler Odaǵynyń músheleri, músinshiler A.Kenenbaev, Q.Dýlatov, T.Serikbaev.
MUSTAFA ShOQAI ESKERTKIShI
Qyzylorda qalasy, Y. Jaqaev kóshesiniń boıynda ornalasqan.
2018 jyly memleket jáne qoǵam qaıratkeri Mustafa Shoqaıdyń esimin ulyqtaý, máńgi este qaldyrý maqsatynda ornatylǵan. Eskertkish qola materıalynan quıylyp, granıtpen qaptalǵan tuǵyrǵa ornatylǵan. Eskertkishtiń avtory belgili músinshi K.Baıǵazıev.
BATYRHAN ShÓKENOV ESKERTKIShI
Qyzylorda qalasy, B.Shókenov atyndaǵy saıabaqta ornalasqan.
Eskertkish 2018 jyly elimizdiń jáne Reseı estradasynyń juldyzy, sazger, belgili ánshi Batyrhan Kamaluly Shókenovtiń esimin ulyqtaý maqsatynda ornatyldy.
Eskertkishtiń qoladan quıylyp, tutas granıtten daıyndalǵan tuǵyrǵa ornatylǵan. Eskertkishtiń avtory elimizge belgili músinshi M.Mansýrov.
SAÝYSQANDYQ PETROGLIFTERI
Shıeli aýdany, Eńbekshi aýylynan soltústik-shyǵysqa qaraı 50 shaqyrymda ornalasqan. Saýysqandyq petroglıfteri tarıhy tereń arheologııalyq eskertkishpen qosa, tabıǵat landshaftysy erekshe týrısttik nysandardyń biri.
Petroglıfterdiń merzimdelý nemese hronologııalyq shekaralaryn ashyp kórsetý máselelerine keletin bolsaq, mundaǵy sýretter ejelgi qola dáýirinen bastap ortaǵasyrlyq kezeńder men keıingi qazaq gravıýralaryna deıingi aralyqty qamtıdy. Negizgi motıvteri-antropomorftyq fıgýralar, buqalar, arbalar, túıe jáne de basqa ań-kustary beınelengen sımvoldar. Bulardyń barlyǵy ártúrli sıýjettermen kompozıııalarǵa birikken, san alýan turmystyq dinı tanym, mıfologııalyq oı-óristermen tikeleı baılanysty. Bul beıneler qola zamanyndaǵy dinı nanymnyń erekshelikterin jáne onyń keıbir ǵúryptyq tustaryn kórsetedi.
OQShY ATA KESENESI
Shıeli aýdany, Báıgequm aýylynan shyǵysqa qaraı 5 shaqyrymda ornalasqan. Kesene HI ǵasyrda salynǵan.
Kesene týraly málimetter V.Kallaýr, I.Kastane, A.Nııazov, Á.Qońyratbaev eńbekterinde kezdesedi. Qazaq jerindegi oǵyz – qypshaq kezeńinen saqtalǵan birden bir kesenelerdiń biri. Mazarǵa jerlengen kisiniń aty Ibrahım shaıhy. Laqap aty – Kógentúp, Oqshy ata – keıin el qoıǵan esimi. Oqshy ata HI ǵasyrda ómir súrgen, halyqty jaýdan qutqaryp, eldiń bolashaǵy úshin kúresken uly tulǵa. Oqshy ata kesenesi ornalasqan úlken qorym Ǵaıyp ata, Qysh ata, Asan ata, Esabyz ata, Dosbol bı, Bala bı syndy áýlıeler jerlengen qasıetti oryn retinde mańyzǵa ıe.
SYǴANAQ QALAShYǴY
Jańaqorǵan aýdany Sýnaqata aýylynan soltústik-batysqa qaraı 2 shaqyrymda ornalasqan. H-HÚIII ǵasyrlarmen merzimdeledi.
Ortaǵasyrlyq derekterge qaraǵanda, qala HI-HIII ǵǵ. DEShTI-Qypshaq eliniń, HIII-HIÚ ǵǵ. Aq Ordanyń, HÚ-HÚII ǵǵ. Qazaq handyǵynyń elordasy bolǵan. Túrli tarıhı kezeńderdi basynan ótkizgen qala HÚIII ǵasyrǵa deıin ómir súrgeni málim. Syǵanaqtyń «Qypshaq dalasynyń aılaǵy» dep atalýy áıgili Uly Jibek joly boıyndaǵy qalanyń sharýashylyǵy men áleýmettik-ekonomıkalyq áleýeti joǵary deńgeıde damyǵandyǵyn ańǵartady.
Syǵanaq qalasy óz zamanynda mádenıeti órkendegen, óneri óristegen iri rýhanı bilim ortalyqtarynyń biri boldy. Altyn Orda dáýirine jatatyn eleýli týyndylardyń biri ̶ «Husraý men Shyryn» poemasy (avtory: Qutb shaıyr) osy Syǵanaq shaharynda jazyldy. Sondaı-aq, derekterde shyǵarmalary shyǵystyq aqyl-oı jaýharlary sanatynda atalatyn daryndy ǵulama Hısamıddın Syǵnaqıdiń osy qalada dúnıege kelgendigi aıtylady.
Búgingi kúni Syǵanaq qalashyǵynda ashyq aspan astyndaǵy murajaıdyń alǵysharty jasalyp, konservaııalanǵan nysandardy: qorǵanys qabyrǵalary men munaralaryn, qaqpasyn, turǵyn úı oryndaryn kórýge bolady. Sondaı-aq, qalashyqtyń tarıhı kezeńderi beınelengen «SYGANAQ» stelasy boı kótergen.
TÓLEGETAI-QYLYShTY ATA KESENESI
Jańaqorǵan aýdany, Qyrkeńse aýylynan ońtústikke qaraı 7 shaqyrymda ornalasqan. Kesene 2008 jyly salynǵan.
Kesene óz zamanynyń batyrlary, el birligin tý etken, ári erekshe qasıetke ıe áýlıe bolǵan, birin-biri qurmet tutqan Tólegetaı men Qylyshty jerlengen orynǵa turǵyzylǵan. Keshen elimizge belgili sáýletshi Bek Ibraevtyń jobasy boıynsha turǵyzylǵan. Qasıetti oryn dertine shıpa izdegenderge Allanyń kúshimen shıpa berip otyratyndyǵymen erekshelenedi.
QORASAN ATA KESENESI
Jańaqorǵan aýdany, Jańaryq aýylynan ońtústik-batysqa qaraı 20 shaqyrymda ornalasqan. Kesene HIH ǵasyrdyń aıaǵynda salynǵan.
Qorasan ata – Syrdarııanyń tómengi aǵysyna kelgen alǵashqy ıslam mıssıonerleriniń biri. Qorasan ata tańǵy namazyn óz meshitinde, ekinshi paryzyn Mekkede oqıtyn erekshe qasıetke ıe bolǵandyǵyn halyq arasynda túrli ańyz-áńgimelerden estýge bolady. Týrıstik áleýetiniń joǵary bolýymen erekshelenedi.
AQTAS MEShITI
Jańaqorǵan aýdany, Besaryq stansasynan ońtústikke qaraı 6 shaqyrymda ornalasqan. Meshit 1884 jyly salynǵan.
HIH ǵasyrǵa tán erekshe sáýletke ıe qurylystardyń biri. Meshitti óz zamanynda atty elge taraǵan ozyq oıly, dinı saýatty tulǵa Aıqoja ıshannyń uldary Ibadýlla, Atamaǵzumnyń bastamasymen turǵyzylǵan. Halyq zııarat jasaıtyn qıeli oryn retinde erekshe mańyzǵa ıe.
AIQOJA KESENESI
Jańaqorǵan aýdany, Besaryq aýylynan ońtústik-batysqa qaraı 11 shaqyrym jerde ornalasqan. Kesene HVIII-HIH ǵasyrlarda salynǵan.
Kesene 1773-1857 jyldar aralyǵynda ómir súrgen, óz zamanynda aty elge taraǵan ozyq oıly, dinı óte saýatty, meshit ustaǵan áýlıe kisi Aıqoja ıshannyń jerlengen ornyna turǵyzylǵan. Syr óńirindegi kórnekti eskertkishterdiń biri. Halyq zııarat jasaıtyn qıeli oryn retinde erekshe mańyzǵa ıe.
Baıqońyr ǵarysh aılaǵy
Baıqońyr – ǵarysh alańy Qyzylorda oblysy Qarmaqshy aýdanynyń aýmaǵynda ornalasqan. Irgesi 1955 jyly qalanǵan. Ǵarysh alańyn salý úshin Baıqońyrdy tańdap alý sebebi: bul jerdiń eldi mekenderden qashyq bolýy, ekvator jazyqtyǵyna jaqyndyǵy, raketa ushyrýdyń qaýipsizdigi, qaıtyp oralatyn ǵaryshtyq obektiler úshin qolaıly qoný aımaqtarynyń bolýy, t.b. faktorlar eskerilgen.
1957 jyldyń 4 qazanda Baıqońyr ǵarysh alańynan tuńǵysh ǵarysh raketasy sátti ushyryldy. Ol dúnıe júzindegi eń birinshi Jerdiń jasandy serigin (JJS) orbıtaǵa shyǵarǵan. 1961 jyldyń 12 sáýirinde adamzat tarıhynda tuńǵysh ret Iý.A. Gagarın «Vostok» ǵarysh kemesimen ǵaryshqa ushty.
«Baıqońyr» ǵarysh aılaǵynan 1991 jyldyń 2 qazanynda tuńǵysh qazaq ǵaryshkeri Toqtar Áýbákirov «Soıýz T-13» ǵarysh kemesimen Baıqońyrdan ǵaryshqa kóterildi. Reseımen birlesken baǵdarlama boıynsha qazaq ǵaryshkeri Talǵat Musabaev ǵaryshta 2 ret (1994, 1998) boldy. Bul ekinshi qazaq ǵaryshkeri retinde tarıhta qaldy. 2015 jyldyń 2 qyrkúıeginde úshinshi qazaq ǵaryshkeri Aıdyn Aıymbetov kókke kóterildi.
Qyzylorda oblysynyń mádenıet,
arhıvter jáne qujattama basqarmasy
