Tóbege salaqtatyp ilingen káresin shamnyń jaryǵy áýelde syǵyraıyp jandy. Baǵanadan ústemdik qurǵan qoıý qońyr ymyrt qarańǵylyǵy úı ishiniń burysh-buryshyna syrǵı berdi. Óleýsireı shashyraǵan sarǵysh jaryq bórene úıdiń bólmesin bólekshe bir jylylyqqa bóleıdi.
Meken shaǵyn tórt kózdi terezeniń tusyndaǵy temir tósektiń sıraǵyna baılaǵan jumsaq sary qaıystan órim órip otyr. Tegis túsken jumyr órim – óziniń de qııalyn qosa órip barady... Sheshesi ortadaǵy deńgólek peshtiń shoǵyn qaǵystyryp, bir-eki tal shómshek saldy. Bytyrlap janǵan shómshektiń jalyndary peshtiń tesik-tesiginen jyltyńdaı túsedi. Úı ishi únsiz. Olar áneý qabyrǵaǵa ilingen radıoǵa uıyǵan. Qolbasyndaı ǵana qubaqan neme birese sambyraı sarnap, birese ysqyryp-shýlaıdy. Sosyn quıqyljytyp bir kúı oınady. Meken kópten tolǵanyp júrgen bir sezimniń qyl pernesi shertilgendeı, ózine tanys bir oıymen ushyrasyp qalǵandaı kúı keshti. Iıa, endi esine tústi. Meken taý bókterine shyqpaǵaly kóp bolypty. Ákesi de kútken bolar... *** Meken kólge qarsy qaraǵan teriskeı betkeıge órlep keledi. Ár bıiktegen saıyn kóńili de kóterilip, keńsirigi ashyla túsken. Betkeıdiń bókterine ilingen soń demin alyp, shyqqan bıiginen etekke kóz tastady. Sonsoń anaý bir jyldary ákesi asylyp ólgen aǵashty izdedi. Ol úlken qyzyl qaraǵaıdyń sýretin qııalymen elesteti, ıá esine túsirdi. Onyń shyryldap jetim qalǵan sábı shaǵynan osy betkeıdegi qyzyl qaraǵaıǵa kelip syrlasatyn ádeti-tuǵyn. Jıi kelip turatyn. Jetimdikti erte kórgendikten be, Meken balalardan alshaq, bir toǵa, sýyq júretin-di. Tek ishindegi bar qaınaǵan qyjylyn osy aǵashqa aqtaratyn. Mylqaý aǵash qaıtsyn? Tyńdaıdy da qoıady. Keı sátterde aǵashqa kektene qaraıtyn... Aǵash bárin kóterdi. Ákesiniń óli tánin, ajalyn da kóterdi emes pe? Kópten kelmegen ol, álgi úlken qyzyl qaraǵaıdy taba almaı sandaldy. Shóptesin toǵaıdyń alańqaılary bir-birinen kóz aıyrǵysyz. Ári-beri shıyrlap biraz júrdi. Tapty. Tapqanda – aǵashtyń tomary ǵana qalypty! Mańaıynda taǵy bir eki kári qaraǵaılar qıdalanypty. Meken kóńili qulazyp qatyp turdy da qaldy. Ákesin «óltirdi» degen aǵashtyń ózi jer betinen ǵaıyp bolypty. Endi ketken kegin kimnen almaq? Sorabyn qaıdan tappaq? «Sonda qylmys ataýlynyń ózi ómir óte – ol da óshetini me?». Kóńili qulazyp, qulaǵy shyńyldap, Meken qaraǵaıdyń kesilgeninen qalǵan tuqylyna jambasyn qoıyp shoqaıyp otyrdy. Kárituqyl «seniń qasiretiń men taýqymetińdi kóp kóterdim, áli de belim bir qaıyspaı kóterip kelem, endi meniń jazyǵym ne?...» dep qulaǵyna kúbir etkendeı boldy. Meken oı qushaǵyna bólenipti. Anaý sharby bulttan uıytqyp soqqan aq jeleń jel – toǵaıdaǵy sansyz ósimdiktiń dırıjıori tárizdi, aragidik orman ishi orkestr oınap, qyryq túrli quıqyljyp áketedi. Qaraǵaıdyń gýili, qýraıdyń ysqyryǵy, qoǵanyń qońyr yzyńy, tal-terektiń syldyrlaǵan japyraqtary – báz-baıaǵy kúıine basyp tur. Meken oılady: «bul ormanǵa qanshama myń adam kelip, qanshama myń adam ketti. Meıli... Biriniń de izi-tozy joq. Qansha qar basty. Ushqyny da qalmapty. Ne kelmedi, ne ketpedi, bári turmady. Óshti. Ózgerdi. Ózermegen osy máńgilik toǵaıdyń kúıi ǵana eken. Iá, kúı ǵana ózgermepti! Qaı zamannan bergi jel, osy ormannyń kúńirgengen kúıi»... Osy oıdyń ushqyny, ormannyń máńgilik ýili, álgi kárituqyl aǵashtyń «bárin kórdim... bárin keshtim... jazyǵym ne?..» degen sybyry – bári-bári Mekeniń júregine uıalap aldy. Erte eseıtken qaıran áke... Kúndelikti kúldi-kómesh kúıki tirshilikte áldebir iske shamań kelmese, soǵan eseń ketse, ákeńdi izdeısiń... «Ákeniń syrty qansha qatty bolǵanymen, ishi kisten de jumsaq eken ǵoı, táıiri... – dedi, ol ishteı, – Men seni túsindim, áke». Meken ornynan turdy da japyraq, qoqym jabysqan jambasyn qaǵyp, etekke qaraı quldılady. Álgi aǵash joǵalsa da, endi kókirekte soǵan uqsas bir sezim bar. Ózińe eń jaqyn nárse ózińde, júregińniń eshkim kórmes túkpirinde jatqanǵa ne jetsin?! Meken endi sol aǵashty ákesine degen syrly sezimimen birge júreginiń bir túkpirine ekkendeı... Ol etekke túsken saıyn, rýhy asqaqtap, júregi atqaqtap keledi... Kókiregine keptelgen bir kúmbir endi qulaǵyna talyqsyp-talyp jetti. Keıde úzdigip-úzilip baryp jym-jylas joq bop ketedi. Alasuryp izdeıdi. Yzyńdap qaıta oralǵandaı bolady. Endi aıaldaýǵa áste bolmaıdy. Endi ózińdi de umytsań oqa emes! Mynaý jalǵandy bir sátke bolsyn tárk et... Meken áneýgúngi Móńke sheber jasap bergen dombyrasyna qoly tıgenshe jany qyldaı bop keledi. Áldebir ázázil saıtan oılar syqsyńdap kele me eken?.. Úrkitip almasa jarar edi. Joq, ol dombyraǵa aman jetti... *** Búgin aıt kúni. Qas qaraıǵan apaq-sapaq ýaq. Qulaqty qońyrqaı bórene úıdiń shaǵyn terezesinen álsizdeý qyzylsary jaryq jyltyraıdy. Tystan úı ishiniń dabyr-dubyry estiledi. Álgindeı dabyraly dybystyń shyǵýy da zańdy edi, – úı ishinde osy qystaqtaǵy sóz qýǵan, saýyq izdegen, et ańdyǵandarǵa tolypty. Bul úı – Qumarhan aqsaqaldyki. Qumash bul aýyldyń kózge basar jalǵyz qazynaly qarty. Jas kezinde ónerli, otty azamat bolǵan deıtuǵyn. Neler barmaǵynan baltamǵan kúıshiler aılap jatyp kúı úırenipti. Qumash kezinde Ketbuǵa, Saımaq, Baıjigit, Táttimbet, Beısenbi syndy kúıshilerdiń kúılerimen qosa, baǵzy dáýirden kele jatqan ańyz kúılerdi náshine keltirip, tolyq shertetin dáýlesker dombyrashy bolypty. Tipten keıde osyndaı jastarǵa «sottalǵan kúı» dep bular estimegen nebir aqyıesi belgisiz kúılerdi shertetin. Sondyqtan bolar bu jıynnyń ishinde osy óńirge aty shyǵyp qalǵan dámeli kúıshi jigitter de bar-dy. Qumash qart kúnge qýarǵan kepeshin alyp, ebi qashqan dobaldaı saýsaqtarymen boz shalǵan basyn qasap, kúmis saqalyn saýmalap qoıady. Salyq bastaǵandar bular aıtpasa, aı týyp, kún shyqpaı qalatyndaı aıdyń atysy, kúniń batysyn sóz ǵyp, qysyr sózdiń jármeńkesin qyzdyrmalap otyrǵan. Aragidik: – Qurban qabyl bolsyn! – Nıet qabyl bolsyn! – Aıtsyn, aıtsyn! – degen sózder de qysyr sózdiń qaımaǵyn buza qoımady. Tek aıtqa shalynǵan qyzyl isektiń eti kelgen de ǵana ekpini qaıtqan. Ónerli azamattardyń ar jaǵyna «aýyl» qonǵan soń jaǵalaı án-kúıge kezek berdi. Manaǵy daýkóster endi aýzyn býǵan ógizdeı óshipti. Tek «paı, shirkin», «ýaı, darıǵa-aı» degen sekildi, «úndemeı qaldy» degizbeýdiń únin shyǵaryp, keıbiri shynymen de balqyp balbyrap otyr. Qumash qart kópten qolyna dombyra almaı ketken. Búgin de dombyraǵa qol sozbady. Jastardy tyńdaǵysy kelgen shyǵar, bálkim... Kezek manadan bir toǵa, saıaq otyrǵan Mekenge de jyljyp jetti. Mundaı jıynǵa kelse, jastar kóbine-kóp sybyzǵy, dombyralaryn ózderimen ala júretin-di. Ásirese, Qumash aqsaqaldyń úıine kelgende, tipten tastamaıtyn. Meken álgi Móńke sheberdiń jasap bergen dombyrasyn oraýynan shyǵaryp, qulaq kúıin keltirgenshe, manaǵy qý aýyzdar maqtap da qoıdy. Áden degen dóńmuryn, istik qara otyryp: – Ýa, Qumash aqsaqal, myna Mekenbaı shákirtińiz, sizge kórsetýden taısaqtap júrse kerek, óz janynan da bir qansha kúı shyǵaryp, shertip júr. Manadan kóne kúılerdi tyńdadyq. Endi bir aýyq jańaǵa kezek bersek, – dedi. – Iá, jón-jón, – desip qostady bir-ekeýi. Meken shynymen qysylyńqyryp qaldy, biraq ne de bolsa aıtaryn aıtyp alsyn degendeı dombyra qulaǵyn buraı berdi. Qumash shyntaǵyndaǵy jastyǵyn bıiktetip: – Marqum Jańǵabyl azamattyń asyly edi. Talaı birge úzeńgiles joldas boldyq... – Qumash kózin jumyp, – El tór jaılaýda. Qoı qotanda, ymyrt jabyla bir top jas án-kúıdiń bazaryn qyzdyratyn edik. Marqum Jańǵabyl at ústinde turyp sybyzǵysyn quıqyljytqanda – arqandaýly turǵan attar kisineı jóneletin. Qulaq estip, aıaq jeter el, bizdiń aýyldy «Birlestik» emes «Qyryq qalaqshanyń aýyly» dep qyzǵana qańqý qylatyn-dy. E, ol da bir kóshken dáýren eken ǵoı, – dep, qart bir kúrsindi. Meken de, basqalar da qarttyń áńgimesine uıypty. Qart Mekenge qarady. Kúıshi qarttyń emeýirin jazbaı uqty... Meken áýeli Qumash aqsaqalǵa izettik máziretin jasady. Jasyp, bolbyraǵan joq. Qaıratty, jigerli ustaıdy ózin. Kúıshiniń erini bolymsyz ǵana jybyr-jybyr ete me, qalaı? Ishteı bir kúıin elep, ekshep bar aıtar oıyn, álgi Qumash aqsaqal «asylym» degen asqar taý ákesi jaıly bir syryn aqtarǵysy keletindeı. Ótkende bir kúmbir keýdesin kúıdirgen, sony búgin aqtarýǵa, aıtýǵa oraı keldi dep bekindi. Kúı kóp bógelgen joq, kúrp-kúrp etip ala jóneldi. Qumash qart mundaı jigerdi kútpedi me, eleń etip tosyn dybysqa tosyrqaı basyn kóterdi. Kúı basy qońyrlap bastaldy. Qumashtyń kóz aldyna birden eski dosy Jańǵabyl kólegeıleı berdi... Kúıshi ótkir kózin bir núktege qadapty. Aýyzdyǵyn bir jaǵyna basa beretin at tárizdi, moıynyn oń qaptalyna ántek buryp ta alǵan. Qyrym eti joq sala-sala soıaýdaı saýsaqtary – myna qaraǵaı shanaqpen birge týyp, bite qaınasqandaı bir múshe, bir denedeı qabysypty. Kúıshi oılady: «osy otyrǵan kóp, bir sátte bolsyn ákelerin esine aldy ma eken?» Bálkim, bári jabylyp Mekenniń jetimdigine aıanysh bildirip otyr ma? Kim bilsin... El arasynda jylqyshy Jańǵabyldyń ólimi týraly ártúrli sybys ta bar-tyn. Biraq ajaly qupııa bop qalǵan edi. Osy otyrǵannyń bári, bálkim, sol qupııany sheshkisi keletin tárizdi. Myna bir úıde otyryp, bir aýamen tynystaǵan adamdar, múmkin, bári osy bir oıdyń sorabynda otyr ma eken? Kúı qudireti soǵan arbap ta alǵan sekildi. Múmkin ár qaısysy óz oıymen, óz qaıǵysymen arpalysyp otyr. Meıli. Biraq kúı tili eski bir sýretti beıneleı bastaǵan... Kúıshi ár tyńdaýshynyń júregindegi beınege, bederge jan bitiripti... Adam ótirik aıta alady, al kúı – kúıden de kúıikti, kekti, ótken men ketkendi, áste kúmiljimeıdi. Jany sáýleli, oıly qulaqty adamǵa bárin aqtaryp salmaq... Kúı kúmbiri jylqyshy Jańǵabyldyń ajalyn bylaı sýretteıdi, aqıqatynda da solaı edi... Qyzyl jalqyndanyp batyp bara jatqan kún aspan jıegin órtep, kóldiń ar jaq kóbesinen túsken qyzyl shapaq-sáýle tolqynmen birge jylt-jylt etedi. Jańǵabyldyń kúz bolsa kól qopany jaǵalap úırek atatyn jyldaǵy ádeti tuǵyn. Úırektiń qyzyǵyna ábden kirgen Jańǵabyl ymyrt úıirilip, kóz baılanǵan kezde bir-aq toqtady. Ol sosyn úıge qaıtýǵa qamdandy. Atyp alǵan úsh úıregin qaptyń túbine saldy da bytyra myltyǵan moınyna asynyp, toǵaı jaǵalap qannen-qapersiz kele jatty. Bul kezde kún óz uıasyna batyp, toǵaıdyń ishi kórinbeı aǵashtar qarań-qurań adam-eles sekildi úreıli kúıge engen-di. Kenet toǵaı ishinen solań etip eki eles shyǵa keldi, buǵan qaraı ushtyrtyp keledi. Eles emes, kádimgi adam. Jańǵabyl bytyra myltyqqa qol sozyp úlgergen joq, álgi eles tárizdi eki adam qosylyp umar-jumar boldy da qaldy. Tutqıyldan tıgen eńgezerdeı eki neme munyń moınyna kendir shylbyrdy saldy... Jan alqymǵa kelgen sát... Apaq-sapaq keshtiń qońyr-surǵylt aspanyn jyrtyp jibererdeı ay bir daýys shyqty. Osy sát qonalqaǵa qamys túbine qonǵan úırek-qazdyń úrkip ushqan qańqyly álgi ay daýysty kómip áketti... Bul «Birlestik» aýylynyń aýylnaıy Jandarbaıdyń qos jendeti edi. Jańǵabyl buǵanasy qatpastan Jandarbaıdyń jylqyshylar tabynynda tabany kúrekteı jıyrma jyl jylqy baqty. Qar jastanyp, muz tósenip Altaıdyń asaý da aıyqpas aqtútek borandarynda jyryndy jylqyshy aqbas taýlardyń baýraıynda jatty. Jandarbaı kedeı – aq patshanyń ókimeti qulap, qudaıy bergen sholaq belsendiniń biri. Zaman bir aýnaǵanda Jandarbaı el bıledi. Jalpy Jandarbaı jaman adam emes edi, biraq kommýnıstik júıe ony qyzyl shunaq belsendilik pen qatybastyqqa úıretti. Onyń jan balasyna jasaǵan zulymdyǵy men mal ekesh malǵa qylǵan ozbyrlyǵyn Jańǵabyl jıyrma jyl kórdi. Onyń basqa da tolyp jatqan bylyq-shylyǵyna Jańǵabyl jylqyshynyń kózi ábden qanyq. Onyń áldebir shıkilikteri shyǵyp, Joǵarydan tekserý túsken. Bul soıqan dáý de bolsa Janǵabyldan keldi degen sekem alǵan-dy. Sekemki – kúdikke, kúdigi – óshtikke aınalǵan. Jandarbaı on oılanyp, toǵyz tolǵanyp jylqyshynyń kózin qurtý kerek degen qanquıly sheshimge kelgen. Sonsoń soıyl soǵarlaryn shaqyryp, ıek qaqqan... Jazyqsyz jan tapsyrǵan Janǵabyldyń múrdesin qos jendet kóterip ormany qaýlaı ósken betkeıdiń baýraıyna qaraı ákeldi. Toǵaıdyń alańqaıyndaǵy úlken qyzyl qaraǵaıdyń qarsy bitken butaǵyna kendir shylbyrdy salyp, múrdeni salbyratyp ildi de, qos jendet toǵaıdan shyǵyp, qoıý túnniń qarańǵysyna sińip ketti. Tańnyń yzǵarymen birge «Birlestik» aýylyna sýyq habar da jetti. – Jylqyshy Jańǵabyl asylyp ólipti. – Bul ózi bir býynshaq degen jaman aýrý. – Alda, alda, aıtqan jerden aýlaq, – desip, biri esirkep, biri músirkep ártúrli qalypty sóz tarap jatty. Jańǵabyldyń ólmeli shaǵyn toqal tamy tul qaldy. Júregine sher qatyp segiz-toǵyz jasar Mekendeı ul qaldy. Kóziniń qarashyǵy túskenshe jylaı-jylaı jesirliktiń dámin erte tatqan Gúlbarandaı adal jar qaldy. Mine, qudiretti kúı tili – qaıǵy-sherdi, muń-nalany, ótken kúnniń qoınaýyna sińgen kómeski eleske jan bitiripti. Kúı tili qupııa kúnniń qatpar-qatpar qaltarystaryn qazǵylaıdy... Et júregińdi ezgen zar, qumyqqan sher... Naz nala aıtyldy. Mekenniń qolyndaǵy qyzylqońyr dombyranyń qaqpaǵy «átteń-átteń» dep ókingendeı. Kekilik yqylyq atqandaı óksip-óksip kelip, endi «keshtim-keshtim» deıdi... Biraq bul qaı keshý? Tolarsaqtan saz keshken jesir ana Gúlbarannyń óksigi... Azap keshken taǵdyry... Álde bul shyn keshirim be? Suńǵyla qulaq Qumash bul kúıdi úsh bólikten turady dep túıdi. Biraq kúı tutas. Perne qýalaǵan saýsaq nebári úsh-tórt qana pernege qonaqtaıtyn tárizdi kóringenimen, kúı keń tynysty. Basy sher bop bastalyp, qońyrlap, orta tusynda kúı saryny kúrdelenip úırek-qazdaı qańqyldyp, ormandaı kúńirenip kelip, kúı solyǵy tátti – bala ýatatyn áldı tárizdi bıpyńdaıdy. Kúı jalǵyz Jańǵabylǵa ǵana emes, Jańǵabyldaı kúlli ákelerge arnalǵandaı soqtal shyqty. Qumash ishteı rıza sekildi. Kári kúıshi osynaý sherli kúıdi tyńdap otyryp, bir oıǵa tap boldy: «osy shertpe kúı dep júrgenimiz, kúı shertemiz degenimizdiń bári osy Sherden shyqpady ma eken...» – deıdi ishteı. Kúı tili bitispes kek emes, jaýlyq-jaýyzdyq emes, Táńir tekti keshirimshildikke ulasyp baryp, bar qaıǵy-sher, kek – jan nurlandyrǵan jupar kúıge aınalypty. Kúıshi kek pen keshirimdi áýenmen bederlepti. Kúı mejeli jerine jetti. «Qaıran áke», álde «Qaıran Jáke»... Meken selt etip boıyn jınap aldy. Álgi sózdi izdedi, «Apyraı, meniń myna kúıim áke arýaǵyna degen qurmetim edi, biraq kúıdiń aty... Iá, «Qaıran áke»... Boldy. Meken taǵy oılady, bul sózdi kim aıtty, Qumash aqsaqal aıtty ma, álde basqa bireýi? Tyrs etken ún joq. Kúrsiný bar. Bári de jańaǵy jańa kúıdiń, eski sýrettiń álem-tapyryq elesinen áli aryla almaı meń-zeń bop otyr. Áke arýaǵyn, onyń aqtyq sátin, bárin-bárin sezinse de, túısinse de, bir ǵana olarǵa beımálim bop qalǵan Mekenniń qolyndaǵy qońyr dombyra edi... Bálkim, qudaıdyń buıryǵy, múmkin Móńke sheber bildi, álde bilmedi, kúıshiniń qolyndaǵy qyzyl qońyr dombyra – ákesiniń múrdesin asyp ketken úlken qyzyl qaraǵaıdan jasalǵan edi.
Tolyǵyraq: https://egemen.kz
