Bizdiń ejelgi babalarymyz osy dalada ómir súrip, kókke tabynǵan deseń, ásire ıslamshyldar óre shýlaıdy: «Táńir – Allanyń bir aty» dep. Al anyǵynda ejelgi qazaq dalasyna ıslam dini kelmeı turyp, kóshpendi el Táńirge tabynǵanyn qaıda qoıamyz?
Iá, biz kóktegi Táńirge sıynǵan elmiz. Búgingi Qazaqstan jalaýynyń ortasynda kúnniń jarqyrap turýy da táńirshildiktiń kıeli belgisi. Eltańbamyzda da táńirshildik belgisiniń nanym-senimi beınelengen. Búginde «Máńgilik el bolamyz» degen ıdeıanyń túp-tamyry da táńirshildikten taraǵan. Qorqyt babanyń ólimnen qashyp, máńgilik ómirdi izdeýi de sol máńgilik el ıdeıasymen úndesedi.
Al osy kezge deıin qalyń qazaq salt-dástúrinde úzdiksiz qoldanyp kele jatqan: otqa maı quıý, jańa aıǵa bata qaıyrý, arýaqqa tabynyp, jetisin, qyrqyn, jylyn berý, tusaý kesý, qyrqynan shyǵarý, sálem salý, t. s. s. yrymnyń bári táńirshildiktiń nanym-senimderi. Al kópshilik arab halqy arýaqqa senbeıdi, oǵan quran baǵyshtamaıdy. Olar qazaqy yrym-senimniń barlyǵyn «Allaǵa serik qosý» dep sanaıdy. Sóıte tura ózderi Mekkedegi qara tasqa sıynady. Ol qara tas ıslamǵa deıingi arabtardyń eski dininiń qaldyǵy…
Qoja Ahmet Iassaýı qazaqtyń Táńir dini men arabtyń ıslam dinin biriktirip, qazirgi bizdegi sınkretti (aralas), qazaqqa yńǵaıly ıslam dinin jasady. Sondyqtan qazirgi qazaq ustanyp otyrǵan din jartylaı táńir, jartylaı ıslam dini bolyp tabylady.
Men ózim jasym 50-den asqan soń ǵana meshitke baryp, namazǵa jyǵyldym. Sonda oqyǵan-toqyǵany bar saýatty adamnyń kez kelgeniniń aldynan shyǵatyn kóptegen suraqqa tap boldym. Mysaly, biz nege qudaıǵa arab tiline túsinbeı qulshylyq etýimiz kerek? Táńirim bizge qazaq tilin ne úshin berdi, eger ol tilde minájat ete almasaq? Jaratqan bizge til berdi: ózi men pendesine túsinikti tilde sóılessin dep. Al bizdiń ózimiz túsinbeıtin tildegi, júrekten shyqpaǵan sóz qudaıǵa jete me?
Kúnine bes ýaqyt namaz oqý – adamdy gıpnozdaýdyń tehnologııasy ekenin kóp qarapaıym adamdar bile bermeıdi. Gıpnozdalǵan adam ózin jarýǵa daıyn turatyny sodan. Gıpnozdalǵan adam ǵana óz Otanyna qarsy qarý alyp (Aqtóbedegi oqıǵany esińizge alyńyz), beıbit, kinásiz adamdardy óltiredi.
Múmkin, sodan shyǵar, biz búginde qatty dindar bolsaq ta, Táńir bizdi umytyp ketkeni. Ol bizdi orysqa nege bodan etti, nege ótken ǵasyrdyń 30-jyldary ashtan qyrdy? Qaı jerde biz Táńirge baratyn jolda qatelestik? Nege ol bizdi bulaı jazalady? Qudaı súıikti pendesin jarylqaýy kerek emes pe edi?! Múmkin, biz qazaqtyń Táńir qudaıyn umytyp, arabtyń Allah qudaıyna «satylyp» ketkennen shyǵar osynyń bári…
Rasynda, qazirgi ıslam dini bizdi qanaǵattandyra ala ma? Bir kezderi ıslam álemi halyqty ǵylym, bilim, joǵary mádenıetke bastaǵan «jaryqtyń» otany bolǵan. Al qazir ıslam álemi soǵystan kóz ashpaǵan, damýdan artta qalǵan, ǵylym men tehnıka jańalyqtaryn oılap tappaıtyn, álemniń nadan bóligine aınalyp otyr. Osynyń ózi ıslam dini qate jolmen júrip kele jatqanyn kórsetpeı me?
Bir kúni bir musylman ortada men bizge Bıblııany (Injil) oqýǵa bola ma dep suradym «oqyǵan» musylman bilimpazdardan. Olar bir aýyzdan joq, oqýǵa bolmaıdy dedi. Sonda men: «Qurandaǵy Maıda súresinde 68-aıatta «kimde-kim Injildi, Taýratty jáne basqa kıeli kitaptardy oqymasa, ózin din taptym demesin» – dep jazylǵan ǵoı. Sonda sender Quranǵa qarsysyńdar ma?» – dedim. Sasqan úırek artymen súńgıdi degendeı, álgi din taratýshy nadan: «Ol talap qazir ózgergen» dep soqty. «Ol qalaısha ózgeredi?» desem, qazir basqa kitaptar bar demesi bar ma… Islam dinin buzyp, qubyjyq etip, qazirgi ıslamnyń adasyp júrgeni osyndaı nadandardyń kesirinen emes pe?
Birde bir dúmshe molda: «Arabsha qulshylyq etý qazaqshaǵa qaraǵanda on ese saýapty» dep soqty. Sonda ol qazaqtyń tilin, ózin ózge halyqtan on ese tómen dep, qorlap turǵan joq pa? Biz osy basyn qumǵa tyqqan túıequs sııaqty bolyp júrgen joqpyz ba? Bizdiń – qazaqtyń dúnıetanymy táńirshildikten taraıtynyn nege jasyramyz? Islam ýaǵyzynyń saldarynan shynaıy qazaqy qundylyqtardan bezip júrgen joqpyz ba? «Qyryqtyń biri qydyr», «qyzǵa qyryq úıden tyıym», «qudaıy qonaq», taǵy solaı tolyp jatqan táńirshildikten alynǵan nanym-senimniń nesi jaman?
Qazaq adamdy óldi demegen, qaıtys boldy degen, ıaǵnı qaıtty deıdi. «Adam ómirge qonaq» dep sodan aıtqan. Bunyń nesi jaman? Iaǵnı, táńirshildik túısik boıynsha, ólim joq, adam ómirge keledi, ómirden ketedi, qaıtady.
Kez kelgen din – halyqty baǵyttap, basqaryp otyratyn áleýmettik tehnologııa, qaýymdy basqarý quraly. Sony paıdalanǵan keıbir basqynshy ımperııalar óz múddesi úshin ózge ańqaý halyqtardy din arqyly ór minezin, tanymyn ózgertken, ózine qyzmet etkizýge paıdalanǵan. Din – bar bolǵany tobyrdy memleketke baǵyndyrǵan qarý ǵana.
Ras, qazir elimizde din erkindigi bar. Qalasańyz – tańdaǵan dinińizge tabynýǵa memlekettik turǵyda qarsylyq joq. Bul negizinen óte durys jáne halyqtyń táýelsiz senimin qalyptastyratyn jaqsy úrdis. Tarıhty qarap otyrsańyz, tek hrıstıan dininde 6 myń baǵyt bar eken, al musylmannyń ózinde 73 mazhab bar.
Mine, ıslamdaǵy sol kóp taralymnyń biri – ýahabılik-salaftyq senim bizdegi arabtandyrý saıasatyn Allahtyń atymen júrgizýde. Búginde dúnıege kelgen jańa urpaqqa arab-evreı attaryn qoıý dástúrge aınaldy.
Áıel adamnyń kıimi – hıdjab, sózimiz arab tiline almasyp barady. Tanym-túsinigimiz – qulshylyq boldy. Arǵy jaǵynda qul bolý jaqyn qaldy. Sodan birte-birte quldyq sana qalyptasýda. Sonda sheteldik ámirleri bergen aqshasyn aqtaý úshin, olardyń buıryǵymen qandasyńdy óltirý, óz elińe qarsy qarý alyp soǵysý – dinniń, Allahtyń joly ma?
Bul dindi paıdalanyp, esinen adasqan saýatsyz qandastaryńnyń qolymen seniń elińdi jaýlap alý, seniń baýyrlaryńdy «quldyqqa» salý emes pe, bodandyq qamytyn kıgizý emes pe? Bizge osy kerek pe?! Bizde bostandyq pen bodandyqty ashyp aıtyp túsindirip beretin ǵalym joq. Onyń qundylyǵyn jastarǵa túsindiretin aqyly anyq, sózi jandy adam qalmaǵan ba? Barynyń ózi basqa bos nárseni aıtady. Bilim sińbegen adam kóp. Bári de bilimdige uqsaǵysy keledi. Biraq shyn bilimdi adam joq.
Islam dini – qazirgi tilmen aıtsaq, polıttehnologııalyq quralǵa, jaýlap alýdyń ámbebap ádisine aınalyp barady. Qazaqtyń sanasyn dinmen jaýlaýdyń nátıjesi memlekettilikke, táýelsizdikke qaýip tóndere bastady. Sondyqtan bizdiń elge syrttan kelgen ıslamnyń jat ilimderi qazaqtyń tanymyndaǵy táńirshildik tańbalaryn óshirý ústinde. «Allaǵa serik qosý» tehnologııasy qazaqtyń qalybyn buzýǵa arnalǵan. Mysaly, qazaqtyń kóne jazýlary qazirgi Monǵolııa jerinen tabylǵany belgili. Sol tasqa jazylǵan rýnıkalyq áripter nege Monǵolııada saqtalǵan? Olar búgingi Qazaqstanda nege qalmaǵan? Sebebi – syrttan kelgen ilim olardy qıratyp tastaǵan. Qazaqtyń ejelgi tek-tańbasyn saqtaǵan rýnıkalyq jazýlardyń musylmandyq pen ıslam jetpegen Monǵolııada saqtalý sebebi sodan. Bul – dinı basqynshylyqtyń burynnan qalyptasqan adamnyń jady-zerdesin óshirý úshin isteletin áreket. Arabı qundylyqtardy sińirý úshin qazaqı túısikti túp-tamyrymen óshirý qajet bolǵan.
Mine, sol dinı basqynshylyq saıasat óz «jemisin» bere bastady. Qazir qazaqtardyń ishinde (olar negizinen jastar jáne olardyń saýatsyz, nadan toby) ıslamnyń qazaqqa jat aǵymyna túskender kóbeıip ketti. Ol ulttyq obyrǵa aınaldy.
Onyń túpki maqsaty – Qazaq ulttyq memleketin qurtyp, onyń ornyna «Islam halıfatyn» qurý. Biz buǵan deıin 300 jylǵa jýyq orys ımperııasynyń bodany boldyq, endi arab ımperııasynyń bodany bolýymyz kerek pe?
Bizge din jolynda kórshi Ózbekstannan úırener kóp. Ondaǵy qyshlaqtarda teris aǵymdaǵy meshitter jabylǵan. Radıodan azan shaqyrý múlde joq. Iaǵnı, dindi aıǵaılap, kúshtep sińirý áreketine tyıym salynǵan. Onyń ornyna qyshlaqtarda sportzal, túrli óner úıirmeleri, kásipkerlik, zańdy túsindirý baǵytyndaǵy jumystar qolǵa alynǵan. Patrıottyq tárbıe, sport, bilim, kásip keń etek jaıyp keledi. 60 jasqa deıingi adamdarǵa betimen saqal qoıýǵa da tyıym salynǵan.
Qoryta kelgende, din degen ne, dástúr degen ne? Bizdegi din degen – ıslam dini. Al ıslam dini degen ne? Ol arab halqynyń qundylyqtary.
Al dástúr degen ne? Ol qazaq halqynyń qundylyqtary, basqasha aıtsaq, qazaqtyń ǵasyrlar boıy jınaǵan danalyǵy. Bizge qaısysy jaqyn? Álbette, ómir synynan ótken qazaqtyń óz qundylyǵy jaqyn. Al ol qundylyqtar Táńir tanymynan taraıdy.
Tabıǵat – Táńirdiń jazyp qoıǵan kitaby. Al táńirshildiktiń kitaby – tabıǵat. Ol ıslamnyń sharıǵatynan taraıtyn qatyp qalǵan dogma emes. Tabıǵat tolǵan, sheksiz múmkindiktiń, ósýdiń, órkendeýdiń ortasy. Ejelgi qazaq – sol tabıǵatty Táńirdiń syıy retinde tanyǵan halyq. Sondyqtan biz ıslamnyń dástúrli jolynda júrsek te, tamyrymyz Táńirden taraǵanyn tanym ete bilýimiz kerek.
Esmurat BITEMIROV,
din zertteýshisi,
Saryaǵash qalasy
