Annotaııa.Maqala 15 HQES"satyp alýshylarmen jasalǵan sharttar boıynsha túsim"qoldanýdyń ózekti máselelerine arnalǵan. Standart satyp alýshymen jasalǵan shartta satý sharttaryn taldaý boıynsha bes qadamnan turatyn kiristi kórsetýdiń jańa modelin qarastyrady. Maqalada kelisimsharttyń talaptaryna jáne satyp alýshyǵa usynylatyn taýarlar men qyzmetterdiń sıpattamalaryna baılanysty mindetterdi sáıkestendirý mysaldary qarastyrylǵan.
Kilt sózder: túsim, satyp alýshymen kelisimshart, taýarlar men qyzmetter, besqadamdyq model, halyqaralyq qarjylyq eseptilik standarty.
Annotaııa.Statıa posvıaena vajnym voprosam prımenenııa IFRS 15 "vyrýchka po dogovoram s pokýpatelıamı". Standart rassmatrıvaet v dogovore s pokýpatelem novýıý model otrajenııa vyrýchkı, sostoıaýıý ız pıatı shagov po analızý ýslovıı prodajı. V state prıvedeny prımery po ıdentıfıkaııý obıazannosteı, svıazannyh s ýslovııamı dogovora ı harakterıstıkamı tovarov ı ýslýg, peredavaemyh pokýpatelıý.
Klıýchevye slova: vyrýchka, dogovor s pokýpatelıamı, tovary ı ýslýgı, pıatıshagovyı model, mejdýnarodnye standarty fınansovoı otchetnostı
Annotation.The article is devoted to the current issues of applying IFRS 15 "Revenue from contracts with customers". The standard provides a new approach to revenue recognition, consisting of five consecutive steps to analyze the terms of sale in the contract with the buyer. The article considers examples of identification of obligations to perform, depending on the terms of the contract and the characteristics of the goods and services provided to the buyer.
Keywords: revenue, contract with customers, goods and services, five-step model, international financial reporting standards.
Kásipkerlik qyzmetti júzege asyrý barysynda kompanııa Qazaqstan Respýblıkasynyń qoldanystaǵy zańnamasyna jáne halyqaralyq qarjylyq eseptilik standarttaryna sáıkes esepte ýaqtyly jáne durys kórsetilýi qajet kiristerdi alady[1].
2014 jylǵy mamyrda HQES jónindegi Keńes túsimdi kórsetý jónindegi jańa IFRS 15 "Satyp alýshylarmen jasalǵan sharttar boıynsha túsim" dep atalatyn standartty jarııalady, sonymen qatar ony 2018 jylǵy 1 qańtardan bastap HQES boıynsha eseptilik jasaıtyn kompanııalardyń paıdalanýy mindetteldi.
Bul standart amerıkandyq Qarjylyq esep standarttary Keńesi (FASB) men HQES Keńesi (IASB) arasyndaǵy esep tájirıbesin jaqyndastyrý boıynsha birlesken jumystyń nátıjesi boldy.
HQES 15-tiń basty maqsaty qarjylyq eseptilikti jasaý kezinde qoldanylatyn prınıpterdi belgileý bolyp tabylady.:
- sıpaty;
- somasy;
- paıda bolý ýaqyty jáne
- klıentpen jasalǵan shart nátıjesinde týyndaıtyn ádettegi qyzmetten jáne aqsha aǵyndarynan túsetin kiristerdiń belgisizdigi [2].
HQES - qa sáıkes kompanııanyń kiristeri esepti kezeń ishinde aktıvterdiń túsimderi nemese sapasyn jaqsartý ne kapıtalǵa qatysýshylardyń jarnalaryna baılanysty emes menshikti kapıtaldyń ulǵaıýyna ákeletin mindettemelerdiń shamasyn azaıtý nysanynda ekonomıkalyq paıdanyń ulǵaıýy bolyp tanylady.
Jańa standarttyń negizgi qaǵıdaty: uıym kiristi taýarlar men qyzmetter kelisimshartynyń talaptaryna sáıkes satyp alýshyǵa ýáde etilgen taýarlar men qyzmetterdi osy taýarlar men qyzmetterdiń ornyna alýǵa quqyǵy bar jáne kútiletin somaǵa berýdi kórsetý retinde tanıdy. IFRS 15 standartyn qabyldaǵanǵa deıin kompanııanyń salasyna nemese ekonomıkalyq operaııanyń túrine baılanysty kiristi kórsetýdiń ártúrli tásilderi máselesi týyndady. Tabysty qashan jáne qandaı mólsherde taný týraly máseleni sheshý úshin uıymdar bes qadamdy oryndaýdy kózdeıtin analıtıkalyq modeldi qoldanady. Osy model boıynsha túsimdi uıym taýarlardy nemese qyzmetterdi baqylaý satyp alýshyǵa berilgen sátte (nemese shamasy boıynsha) taný jáne osy uıymnyń boljaýy boıynsha oǵan tıesili somada taný qajet ekenin aıqyndaıdy. Belgili bir krıterııler qanaǵattandyrylatynyna baılanysty kiris tanylady:
- bir ýaqyt aralyǵynda (uıymnyń shartty oryndaýyn kórsetetindeı); nemese
- belgili bir ýaqytta (tıisti taýarlardy nemese qyzmetterdi baqylaý satyp alýshyǵa berilgen kezde) [3].
Satyp alýshylarmen kelisimsharttardy taldaý modeli kelesi bes qadamdy qamtıdy:
- satyp alýshymen shartty sáıkestendirý;
- shart boıynsha oryndaý mindetterin sáıkestendirý;
- operaııa baǵasyn anyqtaý;
- oryndaý mindetteri arasynda operaııa baǵasyn bólý;
- túsimdi taný.
1-QADAM. Satyp alýshymen kelisimshartty sáıkestendirý. Bul kezeńniń negizgi elementi-satyp alýshymen kelisimshart.
Birinshiden, standart "kelisimshart" uǵymyn engizedi jáne ony eki nemese odan da kóp taraptardyń arasyndaǵy kelisim retinde anyqtaıdy, ol quqyqtyq qorǵaý men mindettemelerdi qamtamasyz etedi.
Ekinshiden, standart "satyp alýshy" uǵymyn anyqtaıdy — bul uıymnyń ádettegi qyzmetiniń nátıjesi bolyp tabylatyn taýarlardy nemese qyzmetterdi alý úshin uıymmen kelisim jasasqan tarap.
Satyp alýshymen jasalǵan kelisimshart bir mezgilde mynadaı talaptar oryndalǵan kezde sáıkestendirilgen bolyp esepteledi:
* taraptar kelisimshartty bekitip jáne onda kórsetilgen barlyq mindettemelerdi oryndaýǵa mindettengen jaǵdaıda;
* ár taraptyń quqyqtaryn anyqtaýǵa bolatyn jaǵdaıda;
* taýarlar men qyzmetterge tólemaqy tóleý sharttaryn sáıkestendirýge bolatyn bolsa;
* kelisimshart kommerııalyq mazmunda bolsa;
2-QADAM. Kelisimshart boıynsha oryndaý mindetterin sáıkestendirý. Shart jasasý kezinde uıym satyp alýshyǵa árbir ýádeni oryndaý mindeti retinde anyqtaýy kerek:
- bir-birinen erekshelenetin taýarlar nemese qyzmetter (bir-birinen naqty erekshelenedi); nemese
- is júzinde birdeı jáne birdeı shema boıynsha jetkiziletin birqatar erekshe taýarlar nemese qyzmetter.
Osylaısha, "oryndaý mindeti" - bul satyp alýshymen jasalǵan kelisimshartta oǵan bir-birinen erekshelenetin taýarlar men qyzmetterdi berý týraly ýáde. Bul rette, eger bir mezgilde mynadaı sharttar oryndalsa, taýar nemese kórsetiletin qyzmet erekshe bolyp tabylady:
- satyp alýshy taýardan nemese qyzmetten jeke-jeke nemese kompanııa úshin qoljetimdi basqa resýrstarmen birge paıda kóre alady;
- satyp alýshyǵa taýardy nemese qyzmetti usyný týraly ýádeni ońaı anyqtaýǵa jáne kelisimshart boıynsha basqa ýádelerden ajyratýǵa bolady.
Mysaly, kompanııa temir jol kóligi úshin qosalqy bólshekter daıyndaýǵa arnalǵan óndiristik jabdyqtardy satýǵa shart jasasty. Budan basqa, kompanııa jabdyqtardyń jyl saıynǵy qyzmet kórsetýin júzege asyratyn bolady, ol tozǵan bólshekter men kartrıdjderdi aýystyrýdan, ońtaıly jumys isteýi úshin qajet emes parametrlerdi retteýden jáne basqa da aldyn alý jumystarynan turady. Buǵan qosa, kompanııa ótkizý naryǵyn keńeıtý úshin ónimniń eksporttyq jetkizilimderi naryǵynda zertteýler júrgizedi. Sıpaty boıynsha uqsas tehnıkalyq qyzmet kórsetýdi naryqta óz qyzmetterin usynatyn basqa da kompanııalar júrgize alady. Shartta qansha mindetterdi oryndaýǵa bolady?
Sheshimi:
Satyp alýshymen kelisimshartty taldaý kezinde oryndaý úshin 3 mindetti bólýge bolady:
- jabdyqtardy satý;
- tehnıkalyq qyzmet kórsetý boıynsha qyzmetter;
- sheteldik naryqty zertteý boıynsha marketıngtik qyzmetter.
3-QADAM. Operaııa baǵasyn anyqtaý. Kelisim jasalǵan kezde uıym satyp alýshymen kelisim boıynsha ýáde etilgen taýarlardy nemese qyzmetterdi baǵalaýy kerek. Standartta mundaı baǵalaý operaııa baǵasy dep atalady. Standart operaııanyń baǵasyn úshinshi tulǵalardan alynǵan somalardy (mysaly, satý salyǵy, QQS jáne t. b.) qospaǵanda, uıym taýarlardy nemese qyzmetterdi satyp alýshyǵa berý ornyna alýdy kútetin óteý somasy retinde anyqtaıdy.
Operaııanyń baǵasy baǵalaý sanaty ekendigine nazar aýdarý kerek, óıtkeni ol ótemaqy alý kútýlerin kórsetýdi talap etedi. Operaııanyń baǵasyn anyqtaý úshin uıym sharttyń talaptaryn jáne onyń ádettegi iskerı tájirıbesin taldaýy kerek.
Operaııa baǵasyn belgileý kezinde kelesi faktorlardy eskerý qajet:
- a) aýyspaly óteý jáne aýyspaly ótemdi baǵalaýdy shekteý;
- b) shartta qarjylandyrýdyń Eleýli komponentiniń bolýy;
- c) aqshalaı emes óteý;
s1) satyp alýshyǵa tólenýge jatatyn ótem.
4-QADAM. Oryndaý mindetteri arasynda operaııa baǵasyn bólý. Kiristi kórsetýdiń bul kezeńi, eger kelisimshartta oryndaý úshin birneshe mindetter anyqtalsa jáne satýshy ár mindettiń qansha turatynyn naqty anyqtamasa, ózekti bolady. Demek, maqsat- árbir mindettiń baǵasy qandaı, kompanııa taýarlardy nemese qyzmetterdi basqa satyp alýshylarǵa bólek satý arqyly osyndaı baǵalardy qalaı belgileıtinin eskere otyryp anyqtaý.
Taýar nemese qyzmet satyp alýshyǵa jeke-jeke satylatyn baǵa jeke satý baǵasy dep atalady. Oryndaý mindetterine bólý maqsattary úshin jeke satý baǵasy daý jasalǵan kúnge aıqyndalýy tıis. Shartqa engizilgen barlyq taýarlar nemese qyzmetter boıynsha jeke satý baǵalary belgilengennen keıin olarǵa qatysty proporııa jasalady, bul jalpy taýar nemese qyzmet baǵasynyń qandaı úles salmaǵy bolýy kerek ekenin kórsetedi.
5-QADAM. Túsimdi taný. Túsimdi kórsetý sáti (kezeńi) baqylaýdy berý. Aktıvti baqylaýdyń bolýy kelesi faktorlarǵa baılanysty anyqtalady:
- aktıvti paıdalaný ádisin anyqtaý ;
- aktıvten barlyq derlik paıda alý múmkindikteri.
Sonymen qatar, baqylaýdy satyp alýshyǵa berý faktisin anyqtaý kezinde birqatar qosymsha ındıkatorlardy eskerý qajet:
* satýshyda aktıvti tóleý quqyǵynyń bolýy;
* satyp alýshynyń aktıvke menshik quqyǵynyń bolýy;
* satyp alýshyǵa aktıvti fızıkalyq ıelený quqyǵyn berý faktisi;
* aktıvke menshik quqyǵymen baılanysty eleýli táýekelder men paıdany berý faktisi;
* satyp alýshynyń aktıvti qabyldaǵanyn rastaý[4].
Paıdalanylǵan ádebıetter:
1.Mejdýnarodnyı standart fınansovoı otchetnostı (IFRS) 15«Vyrýchka po dogovoram s pokýpatelıamı»
2.1-shi Halyqaralyq Qarjylyq Eseptilik Standarty (IAS) Qarjy Eseptiligin Usyný
- Iý. Zagretdınova. Ýchet dohodov ı rashodov v sootvetstvıı s MSFO. Faıl Býhgaltera, Vypýsk №51-52 - 22 Dekabrıa 2016 g.
- Vestnık MSFO. MSFO (IFRS) 15: vypýen okonchatelnyı varıant popravok k novomý standartý o prıznanıı vyrýchkı
Orazaıqyzy Orynǵanym
«Esep jáne aýdıt» mamandyǵy
1-kýrs magıstranty, Narhoz ýnıversıteti
Ǵylymı jetekshi: asso.Professor Japbarhanova Mıra Saparalıevna
