2021 jylǧy 2 qaŋtarda Prezident Qasym-Jomart Toqaev «Ölım jazasynyŋ küşın joiuǧa baǧyttalǧan Azamattyq jäne saiasi qūqyqtar turaly halyqaralyq paktıge Ekınşı Fakultativtık Hattamany ratifikasiialau turaly» zaŋyna qol qoidy. Alaida ony ratifikasiialauymen ıs bıtpeidı eken, dep habarlaidy «Adyrna» ūlttyq portaly inbusiness.kz portalyna sılteme jasap.
Bas prokuraturanyŋ mälımetınşe, endı osy Hattama elımızdıŋ ūlttyq zaŋnamasyna kırıktırıluı (implementasiialanuy) kerek. Sonda ǧana tolyqqandy küşıne enedı. Sondyqtan, Prezident äkımşılıgınıŋ basşysy biylǧy 11 qaŋtarda Bas prokuraturaǧa müddelı memorgandarmen bırlesıp, ūlttyq zaŋnamany osy halyqaralyq mındettemelerge säikes üilestıruge baǧyttalǧan bölek zaŋ jobasyn äzırleudı tapsyrdy.
Osy maqsatta Bas prokuratura «QR Qylmystyq kodeksıne ölım jazasy mäselelerı boiynşa özgerıster engızu turaly» zaŋynyŋ jobasyn äzırlep şyqty. Ol alda el Parlamentıne engızılmek.
Elımız BŪŪ Adam qūqyqtary jönındegı komitetıne 1 jyl ötken soŋ, sodan keiın komitettıŋ saualy boiynşa 4 jylda bır esep berıp otyruǧa tiıs. Qazaqstan halyqaralyq qūjatty sözsız moiyndaǧan joq, oǧan eskertpe jasap, qosylyp otyr: memleketımız soǧys kezınde äskeri sipattaǧy asa auyr qylmys jasaǧan adamdarǧa qatysty ölım jazasyn qoldanu qūqyǧyn saqtap qaldy. Būl halyqaralyq qūqyqqa qaişy emes. Öitkenı atalǧan Hattamanyŋ 2-baby soǧys uaqytynda jasalǧan äskeri sipattaǧy asa auyr qylmystar üşın kınälı dep tanylǧan adamǧa ölım jazasyn qoldanu qūqyǧyn memleketterdıŋ özıne qaldyruyna mümkındık beredı. Ol ol ma, tıptı 6-bapta tötenşe jaǧdai kezınde de ölım jazasyna kesuge tyiym salynbaityny qosymşa naqtylanǧan. Soǧan qaramastan, osy qūjatqa eskertpemen qosylǧan elder qysymǧa ūşyrauda eken.
Qazırgı uaqytta Ekınşı Fakultativtık Hattamaǧa älemdegı 88 memleket qatysuşy bolyp tabylady. Resei, Belarus, Täjıkstan ölım jazasynan bas tartpady: qūjatqa qol qoiǧan da, ony ratifikasiialaǧan da joq. Bızge taiau şet elder arasynda Hattamany Gruziia (1999 jyly), Türıkmenstan (2000), Ukraina (2007), Özbekstan (2008), Qyrǧyzstan (2010) eşqandai eskertpesız ratifikasiialady. Armeniia 2019 jyly qol qoiǧanymen, sol boiy ratifikasiialamady.
Jalpy alǧanda, düniejüzınde ölım jazasynan tüpkılıktı bas tartqan 88 memlekettıŋ arasynda tek 8 el soǧys uaqytyna qatysty eskertpe engızu qūqyǧyn paidalandy. Nietınen qaitqan elder Artynşa olardyŋ bırazy ärtürlı yqpalmen būl raiynan qaituǧa mäjbür bolypty.
Mysaly, İspaniia 1998 jyly, Malta 2000 jyly, Kipr 2003 jyly öz eskertpesınen bas tartty. Äitpese, bastapqyda İspaniia öz eskertpesınde töl Äskeri-qylmystyq kodeksınde közdelgen «erekşe jäne öte auyr jaǧdailarda, soǧys uaqytynda ölım jazasyn qoldanu qūqyǧyn» özıne qaldyratynyn aityp, tabandaǧan edı. Äzırbaijan 1999 jyly osy qūjatqa qosylǧanda, erekşe jaǧdailarda arnaiy zaŋ qabyldau arqyly soǧys uaqytynda nemese soǧys qaterı jaǧdaiynda jasalǧan auyr qylmystar üşın ölım jazasyn qoldanuǧa rūqsat ettı. Alaida 2000 jyly Fransiia, Finliandiia, Germaniia, Şvesiia jäne Niderlandynyŋ qarsylyqtarynan keiın Äzırbaijan Ükımetı Hattamaǧa eskertpesın özgertetının habarlady.Bügınde ölım jazasyn qoldanu turaly normalar Äzırbaijannyŋ qylmystyq zaŋnamasynda qarastyrylmaǧan jäne äskeri sipattaǧy qylmys türlerı de sol boiy anyqtalmady. Tıptı byltyr Tauly Qarabaq üşın Armeniiamen soǧysqanda, eşkımge ölım jazasy qoldanylmady. Grekiia da eskertpemen qosylǧan eldıŋ bırı edı. Onda ölım jazasy 1995 jylǧy Äskeri-qylmystyq kodekste qarastyryldy. Äitkenmen, özge serıktesterı mūnysyn qūp körmegen soŋ, Ellada elı 2004 jylǧy zaŋymen ony alyp tastady. Osylaişa, barlyq qylmystar üşın ölım jazasynyŋ küşın joidy. Joiylǧanǧa deiın ölım jazasy Grekiiada dūşpannyŋ jaǧyna ötu nemese oǧan qyzmet etu, dūşpanǧa kömektesu, äskerden qaşuǧa itermeleu, memleket basşysyna ne äskeri generaldarǧa qastandyq jasau, tūtqynǧa tüsu, diversiia, tyŋşylyq üşın qarastyrylǧan-tyn. Nätijesınde, qazırgı uaqytta Braziliia (2009), Chili (2008) jäne El-Salvador (2014) elderınde ǧana eskertpelerı küşınde qaldy. Bıraq olar da halyqaralyq qauymdastyqtyŋ narazylyǧyna kezıgıp jür. Atap aitqanda, Braziliianyŋ eskertpesıne qatysty Finliandiia BŪŪ Bas hatşysyna mälımdeme joldap, Braziliia Ükımetı soǧys uaqytynda qoldanylatyn ūlttyq zaŋnamasynyŋ erejelerı turaly habardar etpegenıne nazar audartqan. Qūqyq qorǧauşylar būl memlekettı ölım jazasynan tolyqqandy bas tartpaǧan el dep aiyptap jür: būǧan Braziliiada 1988 jylǧy Konstitusiiada äskeri emes qylmystar üşın ölım jazasyn taǧaiyndauǧa tyiym salynǧany da toqtau bolar emes. Sebebı, braziliialyq Äskeri-qylmystyq kodekstıŋ 355–368-baptarynda äskeri qyzmetşıler jäne kei jaǧdaida eldıŋ ūrys qabıletıne ziian keltırgen azamattyq tūlǧalar asa auyr qylmystary üşın ölım jazasyna jazalanady. Onyŋ ışınde tūtqynǧa tüsu ne jau jaǧyna ötu, qaru-jaraq pen soǧys qūraldaryn tastau, jau äskerlerıne qyzmet etu, komandirdı şegınuge, tūtqynǧa berıluge ne jau jaǧyna ötuge mäjbür etu, tyŋşylyq, ūrys dalasynda qorqaqtyq nemese ūrys alaŋynan qaşu, bülık jäne jauǧa kömek körsetudıŋ basqada türlerı ölım jazasyna soqtyrady.
El-Salvador da 2014 jyly ratifikasiialau kezınde äskeri zaŋnamada közdelgen jaǧdailarda ölım jazasyn taǧaiyndau qūqyǧyn özıne qaldyratynyn eskerttı. Osyny aituy mūŋ eken, bırden 14 memleketten BŪŪ-ǧa El-Salvadordyŋ eskertpesıne qatysty qarsylyqtar kelıp tüstı. Būl el bärıbır özınıŋ osy täuelsız qūqyǧyn saqtap qaldy. Memlekettıŋ Äskeri sot törelıgı kodeksıne säikes, ölım jazasy soǧys uaqytynda memleketke opasyzdyq jasaǧandarǧa jäne beibıt uaqytta asa auyr jaǧdailarda, soǧys uaqytynda – tyŋşylyq jasaǧandarǧa, köterılıs nemese bülık basşylaryna, qaşudy ūiymdastyrǧandarǧa qatysty taǧaiyndalady.Eŋ joǧarǧy jaza kımderge qoldanylmaq? Memleketımızdıŋ halyqaralyq qūjatqa jasaǧan eskertpesıne säikes, ölım jazasy 4 bapta saqtalyp qalady dep josparlanuda. Bas prokuratura äzırlegen zaŋ jobasy sony közdeidı. Naqtylai ketsek, bırınşıden, basqynşylyq soǧysty tūtandyru nemese jürgizu üşın aiyptalǧandarǧa (Qylmystyq kodekstıŋ 160-baby, 2-bölıgı). Ekınşıden, tyiym salynǧan jappai qyryp-joiu qaruyn qoldanǧandarǧa (QK-nıŋ 163-baby, 2-bölıgı). Üşınşıden, okkupasiialanǧan aumaqta ne soǧys qimyldary audanynda qaruyn tapsyrǧan, qorǧanu qūraldary joq, jaralanǧan, auru, keme apatyna ūşyraǧan adamdardy, medisina qyzmetkerlerın, dıni personaldy, äskeri tūtqyndardy, azamattyq tūrǧyndardy öltıruşılerge (QK-nıŋ 164-baby, 2-bölıgı).
Törtınşıden, soǧys uaqytynda jasalǧan genosid (QK-nıŋ 168-baby, 2-bölıgı) üşın äskeri tribunal arqyly ölım jazasy tetıgı ıske qosylmaq. Zaŋ jobasy: «Ölım jazasy beibıt uaqytta oryndauǧa jatpaidy» deidı. Qazaqstanda 17 jyl boiy ölım jazasyna moratorii küşınde boldy. Alaida sudialar sottalǧandardy 17 bap boiynşa eŋ joǧarǧy jazaǧa kesuın jalǧastyrdy. Saldarynan eger moratorii joiylǧanda olardyŋ bärınıŋ jany jahannamǧa jıberıluı mümkın edı.Eŋ soŋǧy ölım jazasy turaly ükımnıŋ bırı 2016 jyly Almatyda poliseilerdı atyp, 10 adamdy öltırgen Ruslan Külekbaevqa qatysty şyǧaryldy. Keiın onyŋ jazasy ömır-boiǧa bas bostandyǧynan aiyruǧa auystyryldy. Qalai bolǧanda, Qazaqstan Ekınşı Fakultativtık Hattamaǧa eskertpesın qabyldaǧannan keiın halyqaralyq qysymǧa duşar boluy mümkın. Sonda bilıktıŋ tabanynyŋ bürı joq bolyp, ūstanymynda tabandai almai, ärlı-berlı taiǧanaqtamasa bolǧany.
Ūqsas jaŋalyqtar
