Birden aıtaıyq, Qazaqstan – zaıyrly memleket. Degenmen halyqtyń basym kópshiligi ıslam dinin ustanady. Keıingi kezde elimizde halal ónimge suranys artyp keledi. Bul «tıyn egip, teńge orýdy» oılaǵan kásipkerlerdi beıjaı qaldyrmaıtyny anyq. Sondyqtan sharıǵat talabyna saı ónim shyǵaratyn kásiporyndar kóbeıgen dep jazady «Adyrna» ulttyq portaly «Aıqyn» gazetine silteme jasap. Biraq bári birdeı halal standartyn buljytpaı saqtaı ma?
Qazaqstan aýmaǵynda halal markırovkasy bir izge túspegendikten, taýarlarǵa «halal» dep jazylǵan ártúrli tańbalar qoıylady. Qaısysy shyn, qaısysy jalǵan – aıyrý qıyn. Aragidik «halal» dep tanystyrǵan shujyqtardan dońyz eti tabylǵanyn estip jatamyz. Keıbir sarapshylardyń pikirinshe, «halal» belgisi eshteńe bildirmeıdi. Ol – saýdany jaqsartýdyń amaly ǵana.
Mysaly, shujyq shyǵaratyn birqatar kompanııalar ónimderine «Musylmandyq» degen sózdi taýar ataýy retinde japsyra beredi. Óıtkeni olardy jappaı baqylaıtyn biryńǵaı ortalyq joq. Tutynýshylar quqyǵyn qorǵaý agenttiginiń aqparatyna súıensek, halal ónimderdiń sapasy men qaýipsizdigi reglamentin anyqtaıtyn zań áli shyqpaǵan. Pisirilgen halal shujyqtyń «ST 1353-2005» degen ulttyq standarty ǵana bekitilgen. Onyń ózin saqtaý zańda talap etilmeıdi, ónimdi sertıfıkattaý da mindettelmegen. Sol sebepti quzyrly organdar halal ónimderdiń adam ómirine qaýipsizdigin ǵana tekseredi.
Bizde «halal» delingen ónimderdiń sharıǵat erejesimen óndirilýin 5 uıym qadaǵalaıdy. Olar – «Qazaqstan halal ındýstrııasy» qaýymdastyǵy», «Halal damý» (QMDB), Halal Holding, Halal Quality jáne Halal Services Alliance. Biraq arnaıy zań bolmaǵandyqtan, atalǵan organdar beretin sertıfıkattardyń zańdyq kúshi joq. Tipti, bul uıymdar bir-birin onsha moıyndamaıtyn kórinedi.
Halyqaralyq standart boıynsha halal ónimde alkogol, GMO, shoshqa komponentteri, sharıǵatqa qaıshy ádispen óltirilgen janýar eti, jyrtqysh ań men qus eti, ýly zattar bolmaýy kerek. Eger quramynda ýly jáne adamǵa zııan qospalary bolmasa, azyq-túlikti sıntetıkalyq jáne hımııalyq qospalarmen dámdeýge ruqsat etilgen.
Halal standarty kóp jaǵdaıda bıznestiń kózine ǵana aınalǵan sekildi. Qazir musylman da, basqa da halaldy taza dep uǵady da, satyp alady. Negizinen shtampyna ǵana qaraıdy. Al ondaı shtamptar satylady. Keıbir kásipkerler sony satyp alady da, ónim adal bolmasa da, halal dep saýdalanýy bek múmkin.
Eń basty sebep – naqty zańnyń joqtyǵy. Qazaqstan Musylmandary dinı basqarmasynyń ózi ýaǵyzben shektelýge májbúr. «Biz qadaǵalap, jazalaıtyn memlekettik organ emespiz. Biz «Eger siz haram ónimińizdi tutynýshyǵa halal dep usynyp jatsańyz, Allanyń aldynda ózińiz jaýap beresiz» dep kásipkerge nasıhat jasaımyz», – deıdi múftııat ókilderi. Al Eýropada «halal» ónimderden, máselen shoshqa eti tabylsa, «alaıaqtyq» babymen kásipkerdiń ústinen qylmystyq is qozǵalatyny belgili.
Aıtpaqshy, buryn halal dese, kózimizge shujyq elesteıtin. Biraq sońǵy jyldary halal meıramhana, halal monsha, halal saǵyz, halal sý, halal balabaqsha, halal qonaqúı, halal shashtaraz, halal saqtandyrý, halal bankıng, halal parfıýmerııa, halal farmaevtıka sııaqty qyzmet túrleri qaptap ketti. Dintanýshylar men ımamdar kózge kóringenniń bárin halal dep ataý durys emes dep esepteıdi, áıtpese halaldyń qadiri qashady dep qaýiptenedi.
Qaıbir jyly KFC meıramhanalar jelisiniń «QMDB halal» sertıfıkatynan aıyrylǵany úlken shý týdyrǵan edi. Sebebi kompanııa «QMDB halal standarty» talaptaryn saqtamaǵan. Sarapshy-tehnologterdiń sózine sensek, KFC jelisi Reseıden ákelinetin «Belaıa ptıa» taýyq ónimderi azaıǵandyqtan, QMDB standartyna saı kelmeıtin qus fabrıkalarynyń ónimderin, mehanıkalyq jolmen soıylǵan jáne ólekse jemmen (mıasokostnaıa mýka) qorektengen taýyq etin paıdalanǵan. Elimizde KFC dámhanalary kóp bolǵandyqtan, olardy qadaǵalaý qıynǵa túsken. 2018 jyldyń 12 jeltoqsanynda KFC jelisine berilgen sertıfıkat kúshin joıdy.
Halal ónimdi álemniń 122 memleketinde ómir súretin 1,5 mlrd-tan astam musylman tutynady eken. 2005 jyly halal taýardyń jyldyq aınalymy 5 mlrd dollar bolsa, búginde 3 trln dollardan asqan. Global Futures pen Foresight esebine júginsek, 2050 jylǵa deıin musylman otbasylarynda shamamen 9 mıllıard bala dúnıe esigin ashady. Iaǵnı, halal ındýstrııasynyń suranysy eselenedi degen sóz. Al suranys bar jerde usynys bar. Qazirdiń ózinde McDonald“s, Subway, Nestle, Papa John sekildi alyptar halal ónimderin sátti saýdalap otyr. Álem naryǵynda mundaı kompanııalardyń úlesi mol.
Foto ashyq derekkózden alyndy.
