Jalpy, adam balasyn jaratylǧaly qauıptı närselerden – ärtürlı apattardan, auru-syrqaudan, ölım-jıtımnen, jaqsy köretın qimas adamynan aiyrylyp qaludan, biıkten qūlap ketuden, jūmysynan aiyrylyp qaludan, qymbat zatyn nemese kerek zatyn joǧaltyp aludan, aita berse köp t. b. qorqu sezımı bar. Būl adamǧa aldaǧy qauıp-qaterden aldyn ala saqtanu üşın berılgen sezım desek qatelespespız. Mūny nege aityp otyrmyz? Däl qazır elımızde jaqsy men jamandy, bai men kedeidı, jas pen jasamysty taŋdap jatpai, jappai taralyp otyrǧan ındetke bailanysty da el ışınde tek qorqu emes, üreidıŋ küşeiıp tūrǧanyn körıp otyrmyz.
Bız qanşa qarsylyq körsetıp qalamasaq ta, atyŋ öşkır koronavirus keldı, aurudyŋ el ışıne dendep ketkenı sonşa, qandai jaǧdaiǧa da daiynbyz degen ükımettıŋ özı daǧdaryp qaldy. Densaulyq saqtau ministrlıgınıŋ boljamdary beker bolyp, olar oilaǧannan on emes, jüz ese qauıp töndırıp, därıgerler qanşa dabyl qaǧyp, kündız-tünı saqtyq şaralaryn san qaitalap jatsa da jaǧdaidyŋ baqylaudan şyǧyp ketkenın de jasyra almaimyz. Aty jaman jūqpaly auruǧa şaldyqqandardyŋ statistikalyq mälımetterın anyq bere almai, simptomdy, simptomsyz dep bölıp otyrǧanda arty öte tez asqynǧan pnevmaniiaǧa ainalyp şyǧa keldı. Qytai elı Qazaqstanda belgısız pnevmaniia paida bolyp, örşıp kettı dep dabyl qaqty. Şyndyǧynda, būl ekeuı de aty jaman aurudyŋ ekı atauy ǧana ekenın eşkımnıŋ moiyndaǧysy kelmedı. Aqyry elımızdıŋ jaǧdaiyna Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymy aralasty da, endı koronavirus pen pnevmaniiadan auyrǧandar men qaitys bolǧandardyŋ statistikalyq esebın bırıktıruge mäjbür boldy. Jaǧdai mäz emes, aty jamanǧa qatysty sandar «söilegende» jüregıŋ ūşady.
Aitpaǧymyz, Densaulyq saqtau ministrlıgınıŋ aurulardyŋ statistikasy men statustaryn dūrys anyqtai almauy emes, özımızdıŋ – qarapaiym halyqtyŋ senemız, senbeimız dep bölınıp, özara aitysqa köşkenı. Osyǧan bailanysty halyq aldyn ala saqtanu şaralaryn şamasy kelgenşe jasap jatqanyna qaramastan, talai adam auruhana tösegıne taŋylyp, bır jūtym auaǧanyŋ zary ötıp şarasyz jatsa, talai adam täj tajaldyŋ qūrbanyna ainalyp, baqilyq bolyp kettı. Ol adamdardy saqtanbady dep kınälaudan aulaqpyz, alaida bır närse anyq, aldyn ala saqtanu şaralarynyŋ jetkılıksız bolǧany, jalpy halyqqa tüsındıru jūmystarynyŋ kemşın bolǧany, saldaryna seŋdei soǧylysyp qalai bolsa, solai män bermeudıŋ saldaryna köptegen qiyndyqtarmen betpe-bet qaldyq. Auru köbeidı, därıgerler kündız-tünı janūşyryp arpalysqanymen nauqastardyŋ barlyǧyna bırdei qyzmet körsetıp ülgere almai qaldy. Tıptı, üiıne üş-tört ai barmai, otbasyna bölınıp qalsa da halyqty aman saqtap qalu üşın aianyp qalǧan joq. Aq halatty abzal jandardyŋ barlyǧy eldıŋ bar ümıtın arqalaǧan aq qanatty perıştege ainaldy. Sondyqtan amandyǧymyz üşın äuelı Qūdaiǧa şükır desek, ekınşı därıgerlerge myŋ alǧys!!!
Senetınder aldyn ala qamdanyp, estıgen, bılgen därı-därmektı toptap, köptep alyp därıhanaǧa jügırdı, ūzyn sonar kezekke tūrdy, el-jūrttan estıgen emdık şöp-şalamdardy jinap, jan sauǧalauǧa köştı. Jylap-eŋırep baibalamǧa salynyp, üreige berılıp qolǧa tüsken, elden estıgen därı-därmektı jön josyqsyz uystap ışuge, elden estıgen şöp-şalamdy oŋdy-soldy qainatyp-qainatpai qoldanuǧa köştı. Därıgerlerdıŋ aitqanynnan körı dabyraǧa ılesıp, daqpyrtqa sengender köbeidı de, bıreu densaulyǧyna paida-ziiany bar-joǧyna qaramai sarymsaq şainady, bıreu joq atqūlaqty qainatyp ışe bastady, bıreu limondy beibereket qoldandy, endı bırı estıgen antibiotikterdı bolsyn-bolmasyn ışıp jatty, endı bıreuler jūdyryqtai tırşılık iesı kırpınıŋ qu janyn qiyp, sorpasyn ışu kerek degen qysyr keŋes berdı. Bärınen qymyz ben saumal jaqsy dep edı, alaiaqtar köktıŋ suyn da ekı esege qymbattatyp jıberdı. Onyŋ saldarynan bolǧan qymbatşylyq pen tapşylyq öz aldyna bır töbe bolyp şyǧa keldı. Senbeimız degender tıptı betperde de taqpai saiasat dedı, massondardyŋ oiyny, aqşa jeudıŋ amaly t.b. dedı, qoişy, äiteuır, senuge bolmaityn san türlı uäjı men özı senbeitın köptegen sebepterdı alǧa tartty, senemız, auru bar, tarap jatyr dep barynşa saqtanyp jürgenderge küldı... Al arty ne boldy?!...
Anyǧynda, ındettıŋ dendep ketkenı sonşalyq, eşkımnıŋ senımıne qarap jatpady. Tyrnaǧyna ılıngenderdıŋ bärın tyrp etkızbei «aşsa alaqanynda, jūmsa jūdyryǧynada» ūstady. Saldarynan halyq jappai auyryp, senıp jürgenderdıŋ arasynda dürlıkpe ürei paida boldy da, senbeimız dep şalqaiyp jürgender qaidan, qaşan jūqtyrǧanyn bılmei mūrttai ūşa bastady. Söitıp äleumettık jelılerde joq dep jürsem bar eken ǧoi, endı sendım, auyryp jatyrmyn, därı joq, därıger kelmedı, saqtanyp jürıŋızder, qajet bolmasa üiden şyqpaŋyzdar degen siiaqty janūşyrǧan jazbalar qaldyryp, videolar jariialady. Ony da közben körıp otyrsyzdar. Osynyŋ barlyǧy onsyz da şyqpa janym, şyqpa dep otyrǧan eldıŋ esın şyǧaryp, üreiın ūşyryp, auruǧa qatysty daqpyrtty küşeitıp, odan saiyn qorqynyş tuǧyzdy. «Sözde qaŋqu jaman, auruda şanşu jaman» ekenın bıletın qazaq edık, däl qazırgı jaǧdaida üreiımızdı qanşalyqty jeŋe aldyq?
Ärine, esı dūrys, denı sau, közı qara pendenıŋ aiaq astyna ölgısı kelmeitını de aqiqat qoi. Kımnıŋ emge kelmei, demde üzılıp ketkısı keledı deisıŋ?! Alaida bızdıŋ bır köz jetken närse – «auyryp em ızdegenşe, auyrmaityn jol ızde» deuşı edı ǧoi, sol auyrmaityn jol ızdeuşılerdıŋ tym azdyǧy, eldıŋ öz densaulyqtaryna nemqūraily qaraityn salǧyrtyǧy boldy. Onyŋ kesırı jaqyn-juyqtaryna, dos-jaranyna, tanys-tamyryna, tıptı tanymaityn adamdarǧa da tidı. Osydan keiın «özı şyqqaly tūrǧan közge täit degennıŋ özı artyq» degendei qorqynyştyŋ arty ülken üreige ūlasyp el ışınde dürlıgu men adam aitsa nanǧysyz daqpyrttar taraǧany da şyndyq. Osynyŋ kesırınen ürei küşeiıp, bolyp jatqan jaǧdaidyŋ barlyǧyna sabyrmen qarap, saralap, aqylmen şeşım qabyldauǧa ülken kedergı keltırdı... Mūnyŋ bärı neden dep oilaisyz? Ärine, üreiden.
Ürei degenımız ne özı? Ol sız ben bız oilaǧandai, qauıp-qaterden aldyn ala saqtanuǧa jeteleitın jai ǧana qorqu emes, qarapaiym tılmen aitqanda, ol - adam üşın öte qauıptı sezımderdıŋ ışındegı jan alǧyş - «jalmauyzy». Üreige boi aldyrǧan adamnyŋ aldy-artyn baǧamdap, bolyp jatqan jaǧdailarǧa baiyppen qarap, qajet şeşımdı der kezınde qabyldauǧa mümkındıgı bolmaidy. Esesıne ärtürlı oilamaǧan qiyndyqtarmen betpe-bet qalyp, auruyn asqyndyryp aluy bek mümkın. Jai ǧana sabyrmen sanaly türde aqylǧa salyp şeşetın mäselenı kürdelendırıp, şielenıstırıp alasyz. Söitıp qan qysymyŋyz köterıledı, basyŋyz auyrady, eskı aurularyŋyz qozady, bır sözben aitqanda immunitettıŋızdı joǧaltasyz da aurudyŋ odan ary dendeuıne, jan-jaǧyŋyzǧa taraluyna sebepşı bolyp şyǧa kelesız. «Qoryqqanǧa qos körınedı» degen bar, üreige boi aldyrdy degen söz özıŋızdı de, ainaladaǧylardy da tyǧyryqqa tıreitının ūmytpaŋyz. Qalai bolǧanda da barlyq uaqytta sabyrǧa jol berıp, üreidıŋ jolyn kesken läzım. Ne ısteu kerek deisız ǧoi. Keregıŋızge jarap, bırde bolmasa, bırde kömegı tier myna keŋesterge de köz sala salyŋyz. «Kerek tastyŋ auyrlyǧy bolmaidy», sabyryŋyz sarqylmasyn. Ärdaiym aqylyŋyzben sanaly türde äreket etuge üirenıŋız.
- Eŋ bastysy qandai jaǧdai bolmasyn eşqaşan üreige boi aldyrmaŋyz. Ne bolatynyn şet jaǧalap bolsa da joǧaryda aittyq.
- Därıgerlerdıŋ keŋesıne qūlaq asyp, ärdaiym saqtyq şaralaryn saqtaudy üirenıŋız. Eş qiyny joq. Dūrys tamaqtanu, uaqtyly tynyǧu, betperde taǧu, qoldy jiı jäne dūrys juu, jalpy gigienalyq talaptardy būljytpai oryndaŋyz jäne jaqyndaryŋyzǧa da üiretıŋız, talap etıŋız.
- Köp adam jinalǧan jerlerden aulaq jürıŋız. Toi-tomalaqtan, artyq qydyrystan, tıptı Qūdai betın ärı qylsyn ärine, et jaqynyŋyz qaityp, asa qajet bolmasa janazaǧa da qatyspai qoia tūrǧan abzal.
- Auyra qalǧan jaǧdaida därı-därmektı, äsırese antibiotikterdı beibereket qoldanudan aulaq bolyŋyz. Erteŋ auruǧa auru jamap, aiyqpaityn bäle tauyp aluyŋyz mümkın.
- Kez kelgen jerde aitylyp jatqan daqpyrtqa senıp, jalǧan keŋesterdıŋ bärıne män bere bermeŋız.
- Barynşa jaqsy oilap, jaqyndaryŋyzǧa janaşyr bolyp, eŋ jaqsy sözderıŋızdı aityp, erteŋ keler estı künderden ümıt etıp, jaqsylyqta jarqyrap jüremız degen senımıŋız zor bolsyn! Ükılı ümıtterıŋızdı üzbeitın jaqsylyq jaily armandaŋyz, qabyl bolar tamaşa tılek tıleŋız!
Janbota Sūltanmūratqyzy
Ūqsas jaŋalyqtar
