Eldi erekshe dúrbeleńge salǵan Prezıdent saılaýynyń ótip, Qasym-Jomart Toqaevtyń Elbasy bolyp ant bergenine de mine bir jyl bolypty. Tuńǵysh Prezıdent Nursultan Nazarbaev óz tańdaýyn kóregendikpen jasap babymen baǵy saı kelip turǵan Q. Toqaevqa Prezıdenttikti syılady. Osy ýaqyt qalaı ótti, ne isteldi bılik ózgergeni elde baıqalady ma?
Qasym-Jomart Toqaev myrza qyzmetine kiriserde: «Qazaqstan halqyna adal qyzmet etýge, Qazaqstan Konstıtýııasy men zańdaryn qatań saqtaýǵa, azamattardyń quqyqtary men bostandyqtaryna kepildik berýge, Qazaqstan Prezıdentiniń ózime júktelgen mártebeli mindetin adal atqarýǵa saltanatty túrde ant etemin», - degen sózin oryndap júr me degen suraq týyndaıdy? Al eger bergen antyn oryndaı almasa bul zańdardy bilmegendikten be, álde mańynda ádeıi kedergi keltirýshiler bar ma dep topshylaımyz.
Qazaqstanda Elbasy bolý ońaı emes, óte aýyr qyzmet mindet. Q. Toqaevtyń osyny bile tura kelisim berýi ol el aldyndaǵy zor jaýapkershilikti sezine aldy ma dep oılaımyz.
Olaı deıtinimiz qazirgi bıliktegi sheneýnikter zańdylyqty saqtaı ma, memleket múddesi, Otan aldyńdaǵy paryzyn bile me, halyqty oılaı ma degen senimsizdik ár qazaqtyn ýaıym qaıǵysyna, kúdigine aınaldy.
Memleket basshysy retinde Q. Toqaevtyń ózi de osy qysqa ýaqytta birneshe ret bılikti zańsyzdyqqa buryp Konstıtýııanyń, basqa da normatıvtik quqyqtyq aktilerdiń buzylýyna jol berdi. Osy bolyp jatqan quqyq buzýshylyqtardy kópshilik aıtyp ta, jazyp ta jatyr eger «Aq Ordada» túsinip oılanatyn jetkizetin jan bar bolsa.
Sońǵy jyldary baıqaǵanymyz, Premer-mınıstr, mınıstr, obys ákimderi, joǵary sot músheleri, bas prokýratýranyń, ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń basshylary, qorǵanys, densaýlyq, ishki ister, energetıka mınıstri, kóptegen generaldar, eldiń múddesin qorǵaıdy degen júzdegen joǵary laýazym ıeleriniń korrýpııalyq qylmys jasap sottalyp jatqanyń jıi estip kórýdemiz.
Sanasynda túısigi bar adamǵa bul tek qana korrýpııa emes – Otanǵa jasalǵan opasyzdyq dıversııa dep atalady. Túptep kelgende bul Qazaq memleketiniń tamyryna balta shabý, tize búktirý áreketteri.
Bir masqarasy bul azǵyndar men saıqaldardy Prezıdent laýazymdaryna taǵaıyndaıdy, keıin osy qylmys jasap 5-10 jylǵa sottalǵandardy rahymshylyq jasap keshirip taǵy da Prezıdent bostandyqqa shyǵarady. Al bul áreketter qoldanystaǵy zańdarǵa sáıkes uıymdasqan qylmystyń belgileri.
Bizdiń bilgimiz keletini «Nur Otan» úkimeti arnaıy osyndaı sheneýnikterdi bile tura qyzmetke alady ma, álde olar laýazymǵa maıly jerge ornalasqan soń sol ortada irip-shirı me?
Endi osyndaı masyl «mura» túgeldeı Qasym-Jomart Toqaevqa ótkeniń kórgende, ár qazaqtyń kókeıinde basty suraq týyndaıdy - Prezıdent korrýpııany biledi me, onymen kúrese me, álde osy qoǵamnyń dertin qoldap otyr ma?
Olaı deıtinimiz Prezıdent bola sala onyń alǵashqy taǵaıyndaǵan oblys ákimi Q. Iskakov Arys halqyna dep jınalǵan qordyń qarajatyn teris paıdalandy dep tergeý kezinde túrmege qamaldy. Úsh birdeı orynbasary memleketke qarjylyq zııan keltirdi degen aıyppen tergelip túrmege toǵytylsa da mınıstr Q. Bozymbaev otstavkaǵa ketýdin ornyna qyzmeti joǵarylap jarlyqpen Prezıdenttiń kómekshisi bolyp, «Samuryq-Qazyna» Ulttyq ál-aýqat qory» dırektorlar keńesiniń múshesi etip taǵaıyndaldy. Agenttiktiń habarlamasy boıynsha Ishki ister mınıstrligi korrýpııa boıynsha birinshi orynda bolsa da Prezıdentimiz esh shara qoldanbady.
Sonda bul qalaı? Q. Toqaevtyń sózi men isi bólek bolǵany ma? Nege osy keleńsiz abyroıyna nuqsan keltiretin ister boıynsha elge túsindirme bermedi.
Prezıdenttiń árbir resmı málimdemelerin, sóılegen sózderin tyńdap saraptaǵanda baıqaǵanymyz osy. Toqaev myrza óz ókilettigin biledi me, Konstıtýııada búkil el bekitken quqyqtar men mindetterin oryndap júr me, álde osy ýaqytqa deıin ózin Nursultan Nazarbaevqa eń joǵary laýazymdy tulǵa etkenine qaryzbyn-paryzbyn dep júr me degen oı keledi.
Bulaı deıtinimiz, halyq saılaǵan Prezıdent Elbasy Qasym-Jomart Toqaev «Nur Otan» partııasynyń tóraǵasyn Elbasy dep óziniń ókilettikterimen jarlyq shyǵaryp bólisýde (09.10.2019j.,№184 jarlyǵy).
Prezıdenttiń ókilettigi 1995 jylǵy 30 tamyzda respýblıkalyq referendýmda búkil Qazaqstan halqy qabyldaǵan Konstıtýııada bekitilgendikten bul normalardy eshbir tulǵanyń ózgertýge quqy joq. (Bul zańsyzdyq jaıly tolyq jazǵanmyn gazeta «Delovaıa Nedelıa» 08.11.2019g, №39)
Bul Ata zańǵa qııanat qalaı bastaldy, zerdelep qaraıyq. Elbasy sózi alǵash ret Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir konstıtýııalyq zańdaryna Qazaqstan Respýblıkasy Tuǵysh Prezıdentiniń – Elbasynyń qyzmetin qamtamasyz etý salasynda zańnamany jetildirý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly 2010 jylǵy 14 maýsymdaǵy № 289-IV Konstıtýııalyq Zańymen «Qazaqstan «Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdentine» degen sózderden keıin - «Elbasyna» degen sózben resmı tolyqtyryldy.
Dál osy kúni taǵy bir Qazaqstan Respýblıkasynyń № 290-IV Zańy qabyldanyp, Elbasyna qatysty qylmystyq jaýapkershilikter kórsetildi.
Basty soraqylyq – osy zańdar Parlamentpen qabyldanǵanmen de onyń zańdy kúshi joq, óıtkeni 2010 jyly bul zańdarǵa Prezıdent N. Nazarbaev qol qoıýdan bas tartqan bolatyn. Demek, sol jyldary Tuńǵysh Prezıdentimiz de óz erkimen bılikten ketý oılary bolyp, eger zańǵa qol qoısa «qos bılik» sandyraǵy bastalatynyń sezip bas tartty ma dep oılaımyz.
Nege bulaı degenimizdi túsindireıik. Atalǵan zańdardyń 2 babynda: «Osy Konstıtýııalyq zań alǵashqy resmı jarııalanǵan kúninen bastap qoldanysqa engiziledi» depti, ary qaraı bylaı jazylypty: «Osy Konstıtýııalyq zań Parlament Senatynyń Tóraǵasy Q.K.Toqaevtyń, Parlament Májilisiniń Tóraǵasy O.B.Muhamedjanovtyń, Premer-Mınıstr K.Q.Másimovtiń qoldary qoıylyp tııanaqtalǵandyqtan, ol osy Konstıtýııalyq zańnyń quqyqtyq ádeptiligin jáne onyń zańdylyǵyna atalǵan laýazymdy tulǵalardyń zańdyq jaýapkershiligin aıǵaqtaıdy» delingen.
Elimizdiń Konstıtýııasynyń 62 babynyń 2 tarmaǵynda: «Respýblıkanyń zańdary Respýblıka Prezıdenti qol qoıǵannan keıin kúshine enedi» dep bekitilgen. Buny eshbir laýazymdy tulǵanyń ózgertýge ókitettigi joq. Zańdy halyqqa jarııa etýshi de Prezıdent bolyp tabylady. Sol kezde N. Nazarbaev zańǵa qol qoımady jarııalamady, demek ózgerister zańdy kúshine enbeı qaldy.
Osy zańdardyń Konstıtýııaǵa saı emes, keregi joq ekenin kezinde z.ǵ.d professor Z. Kenjalıev bylaı dep túsindirdi. «Konstıtýııada 40 baptyń 1 tarmaǵynda «el», «memlekettiń basshysy» degen sózder jazylǵan. «Elbasy» sózin arnaıy qabyldaýdyń keregi joq, myna zańdy orys tilinde daıyndaǵandyqtan ony baıqamaǵan. «El» bul – «Memleket» sóziniń sınonımy dedi. Konstıtýııa - «El basshysy», «El basy», «Elbasy», «Memleket basshysy», «Prezıdent» sózderin sınonımder retinde qatar qoldanýǵa tolyq múmkindikter beredi. Kez kelgen bizdiń Eldiń Prezıdenti saılanǵannan keıin Konstıtýııaǵa sáıkes birden «El basshysy» nemese «El basy» - «Memleket basshysy» atalady» dedi. Biz de Konstıtýııalyq quqyǵy kafedrasynyń meńgerýshisi z.ǵ.d professor Z. Kenjalıevpen tolyǵymen kelisimiz.
Endi biz osy «Elbasy» uǵymy jaıly ádebı- tarıhı sózdikterdi qarap myna uǵymdardy usynamyz: «Qazaq ádebı tiliniń sózdigi - 2007» «EL – Otan, memleket, halyq» deıdi, «El basy - el basqarýshy, halyqqa basshylyq etýshi». Kelesi «Qazaq sózdigi birtomdyq-2013» «ELBASY - memleket basshysy, prezıdent». Osy sózdikterde baspadan shyǵarǵanda tóraǵa dep z.ǵ.d., professor M. Qul-Muhammed kórsetilgen, jáne de ekeýinde de Prezıdent N. Nazarbaevtyń alǵy sózi berilgen.
Demek, qorytyndylaı kele tujyrymdamamyz, qazirgi ýaqytta Nursultan Nazarbaevtyń «Elbasy» atalýyna «Qaýipsizdik keńesine tóraǵalyq» etýine zańdyq negiz joq, bıliktegiler bilmestikpen tilge de, tarıhqa da, memleketke de qııanat jasap otyr.
Endi bılik tarmaqtarynyń Konstıtýııanyń talaptaryn oryndamaýynyń Prezıdent Q. Toqaevtyń qyzmetine keri áserin qalaı tıgizip jatqanyń aıtyp óteıik.
Alǵashqysy, «Nur Otan» partııasy Saıası keńesi Bıýrosynyń otyrysy bolsa, ekinshi qarastyratynymyz – buqaralyq aqparat quraldarynda Elbasy Tuńǵysh Prezıdent N. Nazarbaevtyń tóraǵalyǵymen eki ret ótken Qaýipsizdik Keńesiniń májilisinen berilgen jańalyqtar. Osy eki mańyzdy jınalysty resmı jańalyqtardan, gazetterden qarap otyryp baıqaǵanymyz – elimizdiń Prezıdenti Q. Toqaevtyń sol jerde bastaýshy sóıleýshi emes, tek qana qatardaǵy tyńdaýshy, kóptiń biri bolyp otyrýy. Bul qalaı? Sonda halyq saılaǵan memlekettiń basshysyn syılamaý ma, álde muqatý ma?
Endi árbirine jeke-jeke toqtalaıyq. Jalpy Prezıdent pen «Nur Otan» partııasy arasynda quqyqtyq baılanys, nemese basqa da qatynastar mindetter bar ma? Bizdiń zerdeleýimiz boıynsha, Q. Toqaevty bul qoǵamdyq birlestikpen tek qana byltyrǵy Prezıdenttik saılaýǵa kandıdat retinde usynýy ǵana baılanystyrady, jáne de bul memleket basshysyna partııa aldynda eshqandaı qosymsha jaýapkershilik júktemeıdi. Kezinde qoldanystaǵy Konstıtýııamyzdyń 43 babynyń 2 tarmaǵynda «Prezıdent óz ókilettigin júzege asyrý kezeńinde saıası partııadaǵy qyzmetin toqtata turady» dep kórsetilgen bolatyn, alaıda 2007 jyly buny zańmen alyp tastaǵanmen is júzinde solaı qaldy.
Sonymen baıqaǵanymyz, Prezıdent Q. Toqaevtyń «Nur Otan» partııasy aldynda múldem zańdyq mindettemeleri kórsetimegen. Ol elimizdiń eń joǵary laýazymdy tulǵasy bolǵandyqtan osyndaı úkimettik partııanyń jınalystaryna barǵan kezde mindetti túrde alǵashqy bolyp sóz alyp tapsyrmalar berýi kerek, nemese sol jerge barmaı, Prezıdent ákimshiliginiń orynbasarlarynyń bireýin jiberip arnaıy tapsyrmalaryn joldasa jetkilikti.
Byltyrǵy Shymkenttegi halyqtyń jazǵy sherýi «Nur Otan» partııasynyń bolashaǵy bulyńǵyr, qysqa bolatynyn meńzeıdi, sondyqtan odan alystaı bergeni jón bolar.
Atalǵan Qaýipsizdik Keńesininiń otyrysynda da Prezıdent tek qatardaǵy qatysýshy boldy. Taǵy bir aıta ketetin túsiniksiz jaı, osy ótken keńes májilisi boıynsha aqparattar Prezıdenttiń, Úkimettiń tipti ákimderdiń resmı saıttarynda jumys kestelerinde jarııalanbady. Demek, bul onyń zańsyzdyǵynyń belgisi.
Qazir Erdiń de Eldiń de synalar kezi keldi. Júrip jatqan vırýs indeti, ekonomıkalyq daǵdarys halyqtyń jaǵdaıyn múldem nasharlatyp júdetip jiberdi. Osyndaı qıyn shaqta Prezıdentimiz birden shuǵyl qımylǵa kiristi, alaıda úkimet pen ákimder qostaı aldy ma?
Prezıdent 27 mamyrda «Ekonomıkalyq ósýdi qalpyna keltirý jónindegi memlekettik komıssııa» qurdy, alaıda onyń quramyna qarasaq, sol baıaǵy úkimet músheleri esh jańasha oılaý, kózqaras baıqalmaıdy. Demek bılik qoǵamdaǵy, ekonomıkadaǵy halyqtyń tolǵaýlaryn túsinbeıdi jáne de anyq daǵdarystan shyǵý jolyn qarastyrmaǵan oılastyrmaǵan.
Q. Toqaev myrza tótenshe jaǵdaıǵa qatysty orys tilindegi málimdemesinde Qazaqstannyń halyqaralyq rezervi «90 mıllıard dollarǵa» jetti, bul qarajat ekonomıkalyq turaqtylyqtyń negizi bolady dep jubatý aıtty.
Memlekettik tilde «90 mıllıard dollar» ıaǵnı, «300 mıllıard tenge» aıtylmady, buny qalaı túsinemiz? Kóp qazaq estimedi, endi kópshiligi orysshasymen salystyryrýǵa aýdarmashy jaldap júrgen bolar.
Ótkende memleket basshysy Qordaıdaǵy dúrbeleńnen keıin dúngenderge baryp qazaq tilin úıreninder dep aqyl aıtyp edi, alaıda keıingi ótkizgen jıyndarynda barlyq qazaq jınala oryssha baıandama jasady.
Ulttyq qoǵamdyq senim keńesiniń 27 mamyrdaǵy otyrysyndaǵy sóılegen sóziniń basym bóligi taǵy da orys tilinde boldy. Elimizdiń Konstıtýııasynyń 7 babynda «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy memlekettik til - qazaq tili» dep búkil halyq bekitkenine 25 jyl bolsa da, uqpaıtyn oryndamaıtyn laýazym ıelerine ne aıtýǵa bolady.
Bundaı olqylyqtardy til jaıyn ádette jazýshylar aıtatyn, alaıda olar Prezıdentten «qos jorǵany» syıǵa alǵannan keıin, astanadaǵy halyqaralyq forýmdarynan keıin úndemeıtin boldy ma dep oılaımyz.
Endi birer jylda Prezıdentimizdi, eldi tyǵyryqqa tireıtin úlken másele ol memlekettiń syrtqy qaryzyn karastyryp kóreıik. Munaı baǵasy osy beti quldyrap, aýrý dendep asqynsa memleket qarjy jaǵynan qınala bastaıdy.
Ulttyq banktiń ótken jyldaǵy málimdemesi boıynsha, syrtqy qaryzymyz shamamen 158 mıllıard dollar. Osy qaryz mólsherin taldaǵanda memlekettiń ókilderiniń aıtatyny taza memlekettik qaryz az mólsherde, negizgi qaryzdar kvazımemlekettik kompanııalar men fırmalarǵa jatady deıdi. Osy shyndyqqa janasa ma, zerttep qaraımyz.
Birneshe jyl buryn bizdiń bir ulttyq kompanııa shet elden alǵan 18 mıllıard dollar qaryzynyń mindettemelerin oryndaı almaı Ulttyq bank 4 mıllıard dollarǵa kómek jasaǵan bolatyn. Bul bir ǵana kvazımemlekettik ulttyq kompanııa fırmanyń qaryzy, al elimizde osy sııaqty júzdegen memlekettik kompanııalar bar. Osyndaı fırmalar, memlekettik uıymdar qaryzymyzdy 158 mıllıard dollarǵa jetkizip otyr.
Nege Ulttyq bank memlekettiń-halyqtyń qarajatymen kvazımemlekettik kompanııaǵa bolysty deısizder ǵoı, óıtkeni bulardyń barlyǵy júz paıyz memlekettiń qatysýymen qurylǵan. Demek, olardyń shetelden alǵan qaryzdary azamattyq zańdar boıynsha memlekettiń moınynda mindetteme bolyp ilinip tur.
Úkimet ulttyq qorda shamamen 60 mıllıard dollar bar deıdi, al eger 158 mıllıard dollar qaryzdy ıeleri talap etse odan qansha somasy qalady, oılanaıyq.
Kelesi aıaq astynan kez kelgen ýaqytta paıda bolatyn taǵy bir qaryzdar ol bizdiń memlekettiń kepildigimen kelgen sheteldik ınvestıııalar. Bul degenimiz eger de qandaı da bir paraqor, dańǵoı Premer-mınıstr, mınıstr, obys ákiminiń, ulttyq kompanııanyń basshysynyń kesirinen ınvestıııalyq joba iske aspaı qalsa Qazaqstan Respýblıkasy ınvestordyn salǵan qarjysyn tolyǵymen qaıtarýǵa mindetti.
Sózimizdiń dáleldemesi retinde aıta ketsek bir ǵana Moldavııa kásipkeri A. Statıdiń aryzy boıynsha bizdiń Ulttyq qordyń 22 mıllıard dollary buǵattalǵan bolatyn. Táýelsizdik jyldary elimizge 320 mıllıard dollardaı ınvestıııa keldi dep aıtyp júrmiz, endi osy jobalar qalaı iske asyrylýda, qandaı jobalarǵa nelikten memleket kepildik berdi baqylaýǵa alatyn mezgil keldi.
Memlekettiń qaryzyn tolyǵymen bilý bul basty mindet, ony anyqtap almasaq, Prezıdenttiń halyqqa arnalǵan jaqsy bastamalaryn iske asyrýymyz qıyndaıdy.
El Basy Q. Toqaevtyń alǵashqy ereksheligi halyq qaı jerde qıynshylyqqa tap bolsa árqashanda janynan tabylýynda edi. Arysta eldiń úreıin týdyrǵan jarylystar kezinde adamdar abdyrap qatty qınalǵanda, sol tún mezgilinde snarıadtar jarylystaryna qaramaı zardap shekendermen birge bolyp, jaǵdaılaryn ózi surap bilip tez arada kómek kórsete bildi. Muny kórgen kóptegen qazaqstandyqtar saılaýdaǵy ókpesin umytyp, Qasym-Jomart Kemelulyna rızashylyqpen qarap, kózderine eriksiz jas alǵan bolatyn. Osy oqıǵadan beri biraz ýaqyt ótti. Alaıda el Prezıdentti túsinýden qaldy, bara-bara halyq pen El Basy arasy ajyrap alystaı túsýde.
Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev memleket basshysy, eń joǵary laýazymdy tulǵa retinde qysqa merzimde kóptegen jańa bastamalar jasap, eldiń jaǵdaıyn jaqsartýǵa umtylýda. Alaıda, bizdiń oıymyzsha úkimet pen ákimderdi tolyǵymen aýystyrmaı, Qazaqstannyń ekonomıkasynyń damyp, halyqtyń ál aýqatynyń jaqsarýy baıaý júre me degen kúdigimiz bar.
Men de Q. Toqaevty Prezıdent retinde elmen birge qoldaýymnyń basty sebebi, onyń Asyl Er, kemeńger tulǵa Uly Otan soǵysynyń qaharman jaýyngeri, ónegeli jazýshy Kemel Toqaev atamyzdyń uly dep, tárbıesin aldy-aý degen úmitpen senýimde boldy. Taǵy da qansha ma jyl shet elderde BUU qyzmette bolǵanda ádildik, demokratııa, zańdyq qaǵıdalaryn sana sezimine, boıyna sińirgen bolar-aý dep oıladym.
Biraq, osy bir jylda Prezıdent bolǵan Q. Toqaev elge aıtarlyqtaı ádildik ózgeris ákeldi me, álde keshe ǵana óziniń úndeýindegi aıtqan «saıası qýǵyn-súrgin zobalańy – halqymyzdyń tarıhyndaǵy qasiretti kezeń» - qaıtalanyp jatyr ma degen kúmándi oı árkimdi mazalaıdy.
Sózimizdi qorytyndylaı kele ár qazaqtyń jatqa biletin aqyn batyr Mahambet Ótemisulynyń:
«Han emessiń, qasqyrsyń,
Qas albasty basqyrsyń,
Dostaryń kelip tabalap,
Dushpanyń seni basqa ursyn!..» - degen osy kıeli qarǵysty eshqashan Sizge qurmetti Prezıdent – El Basy Qasym-Jomart Toqaev myrzaǵa aıtylmasyn dep tileımiz...
Aıypqan Mýhamadıev,
zań ǵylymdarynyń kandıdaty
