Bókeı gýbernııasyndaǵy asharshylyqtyń áleýmettik jáne ekonomıkalyq saldary

3707
Adyrna.kz Telegram

Azamat soǵysy aıaqtalǵannan keıin keńes halqyn taǵy bir zulmat aýyr synaq kútip turdy. 1921 jylǵy qysta qardyń, jazda jaýynnyń bolmaýy keńes eliniń kóptegen óńirlerin ásirese, Edil boıy aýdandaryn qurǵaqshylyqqa ushyratyp, onyń sońy asharshylyq náýbetine ákeldi. 1921 jyldyń kúzine qaraı búkil el boıynsha 20 mln astam adam ashtyqqa ushyrady [1, 184 - b.].  Osy tusta Bókeı gýbernııasynyń halqy da  1920-1922 jyldary aralyǵyndaǵy  asharshylyq qasiretin basynan ótkizgenin Batys Qazaqstan oblystyq memlekettik arhıv qorynda saqtalǵan tarıhı derekterden anyq kóremiz.

Máselen,  Bókeı gýbernııalyq Keńesi atqarý komıtetiniń 1920 jyly 16 naýryz kúni ótken májilisinde Qamys - Samar ýezi, I Teńiz okrýgi men Naryn qısymyndaǵy asharshylyqqa ushyraǵan  halyqtyń aýyr jaǵdaıy týraly Qamys-Samar ýezdik atqarý komıtetiniń ókilderi Júsipqalıev pen B.Janekeshovtyń baıandamasy tyńdalalyp, ashyqqandarǵa kómek uıymdastyrý úshin I Teńiz okrýgine Shyntaev pen Dybysqalıev, Qamys-Samar qısymyna N.Zalıev,  Naryn Qısymyna Izmaılov sııaqty partııa qyzmetkerlerin jiberý týraly sheshim qabyldanady. Sonymen birge   ólkedegi qalyptasqan asa aýyr jaǵdaıdy málimdep, Moskvadaǵy qyrǵyz (qazaq – B.B.) ókildigi arqyly 3 mekenjáıǵa tómendegideı jedelhat jóneltiledi.

Srochno

Vne ocheredı                                           Moskva

Trı adresa                                             Narkomtrýdosobez

                                                                Narkomprod

                          Telegramma 20 marta № 610

«Býkeevskıı Gýbıspolkom donosıa ýjasaıýem plojenıı naselenııa chastıah Býkstepı osbovojdennyh belogvardeıev prosıl dlıa spasenııa golodaıýıh ekstrennoı pomoı entra otpýskam 100 mln rýbleı ı predostavlenııa vne vsıakoı razverstıı narıada na Býkstep na predmety prodovolstvııa. Do sıh por net nı otveta nı pomoı. Gýbıspolkom vnov nastoıchıvo prosıt spastı ýmıraıýıh ot goloda srochnym rasporıajenıem okazanııa nýjnoı pomoı.

№ 986 26 aprelıa 1921g.

Pred. Býkeevskogo Gýbıspolkoma Bergalıev

Chlen sekretar Chınıtaev» [2, 4-p.].

Sondaı-aq Bókeı oblystyq Qamys-Samar ýezi azyq-túlik komıssarynyń jazǵan myna málimdemesi ólkedegi asharshylyqtyń negizgi sebebterin ańǵartady:«V 1919 godý v dekabre mesıae v Kamysh - Samarskoı chastı bylı vosstanovlena Sovetskaıa vlast. V toje vremıa byl osnovan prodovolstvennyı otdel, kotoryı ı fýnkıonıroval po maı mesıa 1920 goda. Ekonomıcheskoe polojenıe ýezda k etomý vremenı prıblızıtelno byl tokovoe: Kamysh -  Samarskaıa chast, kak granıchaaıa s Ýralskoı oblastıý estestvenno bolshe vsego podvergalas opýstoshenııý so storony Ýralskogo kazachestva, kotoroe velo ýpornýıý, grajdanskýıý voıný protıv Sovetskoı vlast. V etom ýragane grajdanskoı voıny Ýralskoe kazachestvo bralo ız Kamysh - Samarskogo ýezda vse: skot dlıa prodovolstvııa ı transporta, seno dlıa fýraja, hozıaıstvennyı ınventar telegı, sbrýıý, koshmy, sedla ı takje hozıaıstvennye prınadlejnostı» [3, 159-p.].  Demek, birinshiden, azamattyq qarsylasý soǵysy, ólkedegi aq gvardııashylar men kazak áskerleriniń jergilikti halyqty qyryp-joıyp tonaýshylyq kórsetken qııanaty, ozbyrlyǵy,  ekinshiden, ólkede orny alǵan qýańshylyq, jut saldarynan jappaı maldyń qyrylýy  1920-1922 jyldary Bókeı gýbernııasynyń halqyn asharshylyqqa ushyratyp, kúızeltti.

Tarıhı osy kezeńde Bókeı gýbernııasyndaǵy jylqy sany 146,0  myńnan 49,0 myńǵa, al qoı basy   1,3 mıllıonnan 0,4 mıllıonǵa  kemigen. Sóıtip, 1921 jyly Bókeı ólkesinde soǵysqa deıingi mal sanynyń  20% ǵana qalady [4, 109 - b.].

Asharshylyqqa ushyraǵan eldegi halyqtyń aýyr jaǵdaıyn sol kezeńde Tarǵyn ýezdik Keńesi atqarý komıtetiniń tóraǵasy bolǵan H. Chýrın: «1919-1921 jyldarda ásirese Bókeı gýbernııasy men oǵan shektes oblystarda bandalyq kúsheıip ketti. ... 1921 jyl óte aýyr boldy. Volga jáne Bókeı gýbernııasynda bolǵan qýańshylyq saldarynan halyq asharshylyqqa ushyrady. Ashtyqpen qabattasyp, súzek, tyrysqaq aýrýlary etek aldy. Bókeı gýbernııasynyń ońtústik shaǵyl qumdy bóleginiń jaǵdaıy ózgelerden birshama táýir boldy. Olar qumda ósken qumarshyqpen kúneltis jasady. Bul aımaqta mal jaıylymy da jaqsy boldy. Al oblystyń qurǵaq dalaly Tarǵyn, Talovka, Jańaqala ýezderiniń halqy asharshylyqtan myqtap japa shekti. Bul elder qolyndaǵy bar malyn soıyp aldy. Biraq astyqsyz bir ǵana et adamǵa jóndi azyq bola almady. 1921 jyldyń aıaq kezinde kóptegen semıalar ábden ashyǵyp óle bastady. Jut jeti aǵaıyndy degendeı, osyndaıda jaý jaǵadan alyp, aq gvardııashyl bandalar da jaýyzdyqty órshitti.  Olar onsyz da ashyǵyp otyrǵan halyqtyń aqtyq astyǵyn, malyn tartyp alyp,  talan tarajyǵa túsirdi» [5,104- b.] ,- dep baıandaıdy.

1921 jyldyń jazynda taǵy da qýańshylyq bolyp, Keńes elin, ásirese Povoljeni tutas ashtyq jaılady. Jalpy derekterge júginsek, 1921 jyldyń kúzine qaraı búkil el boıynsha 20 mıllıonnan astam adam asharshylyq náýbetine ushyraǵan [1, 184-b.].

RK(b)P Ortalyq Komıteti 1921 jyly 17 shildedegi arnaıy úndeýinde eldegi asharshylyqtyń sebebin: «Asharshylyq – tek qurǵaqshylyq nátıjesi emes, onyń sebebi agrarlyq sektordyń artta qalýynda, aýyl sharýashylyq bilimi deńgeıiniń tómendiginde, aýyspaly egis nysandarynyń eskiliginde, bul soǵys pen áskerı qorshaýdyń, sondaı-aq pomeıkter men kapıtalısterdiń jáne olardyń otarshylarynyń bizge qarsy kúresiniń báseńsimeı otyrǵanynyń da saldary» dep túsindirdi. Alaıda, úndeýde aıtylǵan bul sebeptermen qatar, jappaı asharshylyq Keńes ókimeti qatań júrgizgen, halyq  sharýashylyǵyna, ásirese aýyl sharýashylyǵy salasyna qatty soqqy bolyp tıgen «Áskerı kommýnızm» saıasatynyń nátıjesindegi tótenshe ekonomıkalyq jaǵdaılarǵa da baılanysty týyndady [1, 185 - b.].

Óıtkeni soǵys jaǵdaıynda qabyldanǵan «Áskerı kommýnızm» saıasatynyń negizgi maqsaty – azyq-túlik salǵyrty bolǵandyqtan Qyzyl Armııanyń muqtajdary úshin aýyl sharýashylyq ónimderi sharýalardan jınap alynyp otyrdy. Bolshevıkterdiń júrgizgen azyq-túlik saıasatyndaǵy astyqty «dym qaldyrmaı» jınap alý prınıpi agrarlyq óndiriske keri áserin tıgizdi. Sondyqtan amaly taýsylǵan sharýalar endi ónim kólemin qysqartyp, ózin-ózi qamtý qamyna kóshe bastady. Artyq ónim óndirýshi sharýashylyqtar sanynyń kúrt azaıyp, sharýalardyń egis alqabyn qysqartýynyń memleket úshin zardaby aýyr boldy. Ekonomıkanyń tabıǵı zardabyn elemeý, sharýalarǵa únemi qysym  kórsetip, zorlyq jasaý aýyl sharýashylyǵyn aýyr kúızeliske ushyratty.

Máselen, RK(b)P OK QAKSR-diń azyq-túlik organdaryna jibergen konspıraııaly úndeýinde: «Sizder azyq-túlikti ashtar úshin toıǵandardan ǵana alyp qoımańyzdar, sonymen qatar jartylaı ash jalańashtardan da alyńyzdar. Sizderge basqasha jasaý múmkin emes. Eńbekshilerdiń ash maıdanyndaǵy soldattar sııaqty sizder qatty, ıilmeıtin, qatań, keıde qatygez bolýlaryńyz kerek» [6, s. 45] ,-dep qatań eskertti.

Azyq-túlik salǵyrtyn jınaýdaǵy mundaı ámirshil-ákimshilik kúsh kórsetýdi Qyzyl Tý gazeti: «Azyq-túlik salǵyrty eshnársemen sanaspastan turǵyndardyń qolyndaǵy eń sońǵy azyq-túligin tartyp alý jaǵdaıynda júrip jatyr» [4.109 - b.],-dep jazdy. Mine, kúshteý mehanızmi negizinde sharýalardan artyq astyq qana emes, tuqymdyq, tipti kúndelikti jeıtin astyq ta tartyp alynyp otyrdy.  Repressııaǵa ushyramaý úshin sharýa baıǵus azyq-túlik salǵyrtyna qoldaryndaǵy  tuqym qorynda  tapsyrýǵa májbúr bolyp otyrǵan. Bul sharýashylyqtardaǵy tuqymdyq astyqtyń joıylýyna ákelip soqtyrdy. Onyń ústine salǵyrt mal sharýashylyǵymen aınalysyp otyrǵan qazaq aýyldaryna da salynǵandyqtan egin salmaıtyn qazaq malyn satyp, aqshasyna bıdaı alyp memleketke  ótkizýge májbúr boldy.

1920 jylǵy salǵyrt boıynsha Oral gýbernııasynan 1.5 mln. put astyq tartyp alyndy. Buǵan et jáne taǵy basqa qosymsha salyqtar qosyldy. Osyndaı saıasattyń nátıjesinde 1921 jyly Qazaqstannyń kóptegen aýdandaryn ashtyq jaılady. Astyq shyqpaǵan Orynbor, Qostanaı, Aqtóbe, Bókeı gýbernııalarynda 1921 jyly bar  bolǵany 4719391 put astyq jınaldy, al kún kóris úshin 22105864 put astyq qajet bolatyn, munyń ózi jeti ese artyq edi. Osylaısha 17,5 mln. put astyq kúnkóriske jáne tuqymǵa jetpeı qaldy [7, 163-b.].

Demek, 1921 jyldyń tamyz aıynda Qazaqstannyń Orynbor, Aqtóbe, Oral jáne Qostanaı gýbernııalary men birge Bókeı gýbernııasy da ashtyqtan zardap shekken aımaqtar tizimine resmı túrde engizildi [1,185-b.].  Bul gýbernııalarda asharshylyq 1558927 turǵyny bar 1048100 sharshy metr aýmaqty qamtyp, barlyq ashyqqan adamdar sany 1508900, onyń ishinde 176500 adam Bókeı gýbernııasynyń úlesine tıedi [8, 3- p.].

1921 jyldan bastap Bókeı gýbernııasynda, ásirese Tarǵyn, Talov ýeziniń jerlerindegi asharshylyq qasireti týraly H. Chýrın «Daýyldy jyldarda» atty eńbeginde:«Bókeı gýbernııasynyń tek soltústik shaǵyl qumdy bóleginiń jaǵdaıy ózgelerden birshama táýir boldy. Olar qumda ósken qumarshyqpen kúneltis jasady. Bul aımaqta mal jaıylymy da jaqsy boldy. Al oblystyń qurǵaq dalaly Tarǵyn, Talovka, Jańaqala, ýezderiniń halqy asharshylyqtan myqtap japa shekti. Bul elder qolyndaǵy bar malyn soıyp, aldy, biraq astyqsyz bir ǵana et adamǵa jóndi azyq bola almady. 1921 jyldyń aıaq kezinde kóptegen semıalar ábden ashyǵyp, óle bastady. Jut jeti aǵaıyndy degendeı, osyndaıda aq gvardııashyl bandylar da jaýyzdyqty órshitti. Olar onsyz da ashyǵyp otyrǵan halyqtyń aqtyq astyǵyn, malyn tartyp alyp, talan-tarajyǵa túsirdi»,- dep baıandaıdy. Sondaı-aq ashtyq aptyn kózimen kórgen ol: «1921-1922 jyldardyń qysynda adamdar ashtan kóp óldi. Ýezd ortalyǵy bolǵan kenttiń kóshelerinde biz tańǵy saǵat 5-6-larda keıde ondaǵan adam ólikterin jınaıtynbyz. Mynandaı bir oqıǵa meniń esimde qalypty. 1922 jyly maı aıynda bir kúni Jánibek poselkesine jaqyn jerdegi tanysymnyń úıine bardym. Sol kezde áldeqaıdan jaıaýlap bir ash adam keldi. Ol baıaǵy jalshy Nábı Turalıev eken. 1921 jyly alystaǵy bir dáýletti adamǵa jalshylyqqa turypty. Sol jyly mal qyrylyp, jaldaǵan qojalary jutap, ashtan ólipti de, Turalaıev talaı jer júrip, ýezd ortalyǵyna áreń jetipti. Beıshara kúpteı bolyp isip ketken, kózderi múldem kórinbeıdi. Men úı ıelerine aldyn ala eskertip, oǵan tamaqty birden kóp bermeý kerek dedim, al ol úı ıesiniń bergen tamaǵyn mise tutpaı qaıta-qaıta tamaq surap jalyna bastady. Birden tamaq kóp jese, ólip ketetinin eskertkennen keıin ǵana ol biraz tynyshtaldy. Úı ıesi áıel qalǵan tamaqty tyǵyp qoıypty. Men ol aýyldan ketip qaldym.  Al álgi adam áıeldiń qalǵan tamaqty  qaıda qoıǵanyn baıqap qalsa kerek, úıdegiler syrtqa shyǵysymen qalǵan tamaqty alyp jeıdi de úıden ketedi. Eki júz qadamdaı jerge barǵanda aýyryp, oıbaılap, domalap, jylap-eńirep ajaldan qutqara kórińder dep jalbarynady. Biraq ol sorlynyń ómirine arasha turýǵa múmkindik bolmaǵan, beıshara tamaqqa toıǵannan keıin úsh saǵattan soń aýyr azaptan óledi» [5,105-b.],- dep jazdy.

Búkilrossııalyq  Ortalyq Atqarý komıtetiniń (BOAK) dekreti boıynsha 1921 jyldyń 8 shildesinde ashyqqan adamdarǵa járdem berý úshin arnaıy komıssııa (K Pomgol) qurylady [9, s. 122-123]. BOAK-niń tóraǵasy M.I.Kalının basqarǵan bul komıssııanyń negizgi mindetteri: ashtyqtyń kólemin anyqtaý, jeke gýbernııalar men ýezderden kelip túsken shaǵymdardy qarastyrý, asharshylyqqa qarsy kúres qyzmet túrlerin uıymdastyrý boldy.

Ortalyqtyń qabyldaǵan sheshiminen soń ile - shala 1921 jyly 18 shildede RK(b)P-nyń Qazaq oblystyq komıtetiniń arnaıy shaqyrylǵan plenýmynda Qazaq Ortalyq Atqarý Komıteti janynan jergilikti ashyqqan halyqqa kómek kórsetý úshin komıssııa (Kompomgol) kurý týraly sheshim qabyldandy. Komıssııa quramy Qazaq OAK, Ulttar halkomy, Jer qatynasy halkomy, Áleýmettik qamsyzdandyrý halkomy, Bas statbıýro ókilderi kirdi [6, s. 44-50].

Sóıtip, 1921 jyldyń 20 qyrkúıeginde QazOAK-tyń janynan ashyqqandarǵa kómek berý komıssııasy (budan ári Kompomgol) quryldy. Atalmysh komıssııa tóraǵasy bolyp S.Mendeshov, onyń orynbasarlary A.Baıtursynov pen M.Áýezov saılandy [10, s. 264]. Osylaısha eldegi barlyq komıssııalar qyzmetin Qazaqstan OAK-i janynan uıymdastyrylǵan, ashyqqandarǵa kómek kórsetý jónindegi Ortalyq komıssııa úılestirip otyrdy.

Respýblıkanyń gýbernııalyq jáne ýezdik atqarý komıtet jandarynan  ashyqqandarǵa kómek kórsetý jóninde arnaýly komssııa quryldy. Máselen, ashyqqandarǵa kómek kórsetý jónindegi Ortalyq komıssııanyń №18995 sandy jedelhatynyń negizinde 1921 jyly 8 tamyzda Bókeı gýbernııasynda ashyqqandarǵa kómek kórsetý jónindegi komıssııa qurylyp, ol jedel túrde jergilikti bólimshelerdiń ashyqqandardarǵa kómek kórsetý jumystaryn uıymdastyryp basqarýǵa kirisedi [11, 6-p.].

Bul atalmysh komıssııa ýezdik jáne bolystyq komıssııa músheleriniń atqaratyn naqty tapsyrmalaryn kórsetip 10 pýnktten quralǵan arnaıy nusqaý (ınstrýkııa) daıyndaıdy. Nusqaýda  ýezdik jáne bolystyq jerlerde komıssııa bólimshelerin qurý  qajettigi, aýqatty adamdardan qaryzǵa alǵan maldy soıyp ashyqqandardy tamaqtandyrý, ata-anasy joq qaraýsyz qalǵan balalar úshin jatahanalar ashý, juqpaly aýrýlarǵa qarsy kúres sharalaryn uıymdastyrý jumystary kórsetilip, asharshylyqqa qarsy atqarylǵan ister týraly gýbernııalyq komıssııaǵa 2 aptada bir ret esep berý mindetteldi [12, 4-p.].

Qamys-Samar qısymyndaǵy ashtyqpen kúres komıssııasynyń júrgizgen jumystary týraly oblystyq atqarý komıtetine jasaǵan málimdemesinde: bolystyq komıssııalar qurylyp, tamaqtandyrý pýnktteriniń ashylǵany, soıýǵa mal tappaǵan aýyldarda balyq aýlaý toptaryn quryp, ash adamdarǵa balyq úlestirilgeni,  Jańaqala aýylynda jetimder úshin 50 kisilik ashana ashylǵany,  ash jáne  aýrý adamdar úshin 50 put astyq berilgenin, alaıda  qısym terrıtorııasynda ish súzegi aýrýy azaıǵanmen eń qaterli oba paıda boldy. Medıına shtatynyń qyzmetin kúsheıtý qajet dep kórsetken [13, 8-p.].

Al gýbernııanyń Tarǵyn ýezindegi asharshylyqqa qarsy kúres jónindegi tótenshe komıssııa Jánibek kentine ornalasty. Keńes apparatynyń jáne partııanyń ýezdik organdarynyń barlyq qyzmetkerleri derlik asharshylyqpen kúresti uıymdastyrý úshin shalǵaı aýyldarǵa jiberiledi. Ýezd ortalyǵynda ashyqqandarǵa arnalǵan 8 tamaqtandyrý pýnkti jumys istedi, ata-anasyz qalǵan balalar úshin jatahana uıymdastyryldy [1,189-b. ].

1922 jyldan bastap ashtyq Bókeı gýbernııasynda, ásirese Tarǵyn, Talov jáne Jańaqala aýdandarynda órshı túsedi. Jergilikti ókimet organdarynyń ashtyqpen kúres jónindegi qyzmeti jáne respýblıka úkimetiniń ashyqqan aýdandarǵa kómegi týraly gýbernııadaǵy asharshylyq  qasiretin kózimen kórgen H. Chýrın men J. Sársekovtyń jazbalarynda bylaısha sıpattalady: «...memleket tarapynan kórsetilgen kómekke qosa jergilikti jerlerden qosymsha kómek kózderin izdestirýge týra keldi. Temirjoldan shalǵaıdaǵy qum jotalary arasynda jatqan bolystardyń birqatar adamdaryn qutqarý úshin tótenshe jedel sharalar qoldanyldy. Ashyqqn halyqqa kómek kórsetý máselesin sheshý úshin Jánibekke S. Meńdeshov keldi. «Sizder áli jas bolsańyzdar da, – dedi ol –  degenmen ýezdi basqaryp otyrsyzdar ... partııa men úkimet sizderge barlyq adamdardy ashtyqtan qutqarý mindetin júktep otyr. Aýqatty sharýalardyń múmkindikterin qarastyrý qajet, revolıýııalyq  zańnyń revolıýııalyq qatal tártibi de bolady. Osydan keıin biz ár bolysqa bir-bir adamnan jiberdik. Olar bolystyq atqarý koıtetteriniń jandarynan komıssııalar uıymdastyrýy, kómek retinde, kimde qansha mal, qansha astyq, qansha aqsha bar, sonyń tizimin jasaýy tıis boldy osy tizimder bolystyq atqarý komıtetteriniń bekitýine jatqyzyldy» [14, 115-116-bb.].

Bókeı ólkesindegi  asharshylyq apaty  súzek, tyrysqaq, oba jáne basqa da,  juqpaly aýrýlarmen  qosa qabat júrip otyrdy.  Buǵan dálel 1922 jyly 30 qazan kúni Bókeı gýbernııalyq densaýlyq saqtaý bóliminiń meńgerýshisi  gýbernııalyq ashtyq saldarymen kúres komıssııasyna mynandaı málimdeme jiberegen: «Zdravotdel  nastoıaım soobaet, chto za perıod s 1-go ıanvarıa po 1-go ııýlıa, t.e. za 6 mesıaev epıdemıcheskıh zabolevanıı zaregıstrırovano. Tıf brıýshnoı zabolelo 118, ýmerlo 8, Tıf sypnoı zabolelo 232, ýmerlo 35 ı na  pochve goloda zabolelo 1272,  ýmerlo 255. Holeroı zabolelo 423, ýmerlo 227 chelovek. Mery borby, za otsýtstvıem speotrıadov na mesta vspyshek otpravlıaıýtsıa mestnyı medpersonal. V naznachennoı srok polýcheno bylo ot KNKZ polýtora mıllıarta rýbleı, ı v nastoıaee vremıa ımeetsıa kredıt v takje sýmme na borbý s epıdboleznıamı» [14,133-p.].

Al bul arhıv deregin joǵaryda aıtylǵan  H.Chýrınniń: «1922 jyldyń basynda ashtyqtyń etek alǵany sonshalyq, úkimet ashyǵyp jatqan halyqqa azyq- túlik jóninen dereý járdem berýge májbr boldy. Gýbernııalyq jáne ýezdik azyq-túlik komıtetteri jergilikti Sovetter arqyly ashyqqandarǵa azyq-túlik ónimderin – un, shaı, ósimdik maıyn úlestirip bere bastady. Eldi mekenderde, poselkelerde, temir jol stanııalarynda ashtarǵa arnap  tamaqtandyrý pýnktteri jáne olardyń janynan jatahanalar uıymdastyryldy. Úkimet tarapynan kórsetilgen kómek mólsherin tolyq keltire almaımyn. Degenmen osy kómektiń arqasynda kóptegen semıalar ólimnen aman qaldy» degen esteligi dáleledeı túsedi [5, 104-b. ].

Osylaısha Bókeı gýbernııasyndaǵy asharshylyqtyń saldarynan halyqtyń jappaı qaterli juqpaly aýrýlarǵa shaldyǵýy, ólkede emhanalar men aýrýhanalardyń  jáne dári – dármekterdiń jetispeýi el ishinde adam óliminiń sanyn kóbeıtip, nátıjesinde bul Bókeı óńiriniń demografııalyq quldyraýyna ákelip soqtyrady.

1925 jyly Oral jáne Bókeı gýbernııasy keńesteriniń birikken sezinde baıandama jasaǵan gýbernııalyq jer basqarmasynyń meńgerýshisi T.Qojanov óte kóp adam shyǵynyna ushyraǵan Bókeı aımaǵynyń asharshylyq qasiretin eń basty oqıǵa retinde atap kórsetken edi. Sandyq málimetterge súıensek eger Bókeı gýbernııasy turǵyndarynyń sany 1917 jyly 251 myń bolsa, 1920 jyly 181 myń adam ómir súrgen, ıaǵnı 3 jyldyń ishinde turǵyndar sany 70  myń adamǵa azaıǵan [4,112 - b.].

Túıindep  aıtqanda, Bókeı gýbernııasyndaǵy  1920-1922 jyldardaǵy asharshylyq  elge zulmat ákelip, aımaqtaǵy sharýashylyqtardy kúızeltip qana qoımady, halyqtyń demografııalyq ósýine de óz zardabyn tıgizdi. Demek, ólkedegi halyq sanynyń tómendeýi aımaqtaǵy ekonomıkanyń damýyn tejedi. Nátıjesinde Bókeı dalasy eldi mekender sırek qonystanǵan aımaqqa aınaldy.

Baqtyly Sansyzbaıqyzy Boranbaeva, 

M.Ótemisov atyndaǵy Batys Qazaqstan memlekettik

ýnıversıtetiniń doenti, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty,

"Adyrna" ulttyq portaly

 

 

 

Paıdalanylǵan ádebıetter:

  • Qazaqstan tarıhy. Kóne zamannan búginge deıin. Bes tomdyq. 4 T. – Almaty: «Atamura», 2010. – 752 b.
  • BQOMM 312 - qor, 1-t., 6-is,
  • BQOMM 312 - qor, 1-t., 8-is,
  • Bókeı Orda tarıhy. – Oral. 2001. – 235 b.
  • H.Chýrın Daýyldy jyldarda – Almaty: «Qazaqstan», 1971. – 154 b.
  • KPSS v rezolıýııah ı reshenııah sezdov, konferenıı ı plenýmov K. – M., Polıtızdat, 1970. t. 1.
  • Batys Qazaqstan tarıhy. II t. – Aqtóbe. 2009. – 335 b.
  • QR OMM 40 - qor, 1 - t., 264 - is,
  • Stranıy ıstorıı sovetskogo obestva. Pod red. A.T.Kınkýlkına M.: Polıtızdot. 1989.
  • Kúzembaıuly A. Abıl E. Istorııa Respýblıkı Kazahstan. – Astana: «Folıant», 2002.
  • BQOMM. 19 - qor. 1- t., 2 - is,
  • BQOMM. 312 - qor. 1 - t., 2 - is,
  • BQOMM. 312 - qor. 1 - t., 9 - is,
  • Chýrın H., Sársekov J. Kúres kúnderinde. – Almaty: «Qazaqstan», 1960. – 163 b.

 

 

 

References

1          Kazakhstan tarikhy. Kone zamannan boqinqe deiyn. Bes tomdyk. 4. T. – Almaty: «Atamyra», 2010. – 752 b.

  • BKOMM  312 - kor, 1 - t, 6 - is.
  • BKOMM 312 - kor, 1 - t, 8 - is.
  • Bokei Orda tarikhy. – Oral. 2001. – 235 b.
  • Churin H. dauyldy zhyldarda – Almaty: «Kazakhstan», 1971. – 154 b.
  • KRSS v rezoluciah i resheviah siezbov, konferencii i plenumov CK. T. – Moskva: «Politizdat», 1970.
  • Batys Kazakhstan tarikhy. 2.T. – Aktobe. – 335 b.
  • KROMM 40- kor, 1 - t, 264 - is.
  • Stranicy istorii sovetskoqo obshestna. Pod. Red.A.T. Kinkul’kina. – Moskva: «Politizdat», 1989.
  • KuzembaiulyA, Abil E. Istoria Respubliki Kazakshtan.  – Astana: «Foliant»,
  • BKOMM 19 - kor, 1 - t, 2 - is.
  • BKOMM 312 - kor, 1- t, 2 - is.
  • BKOMM 312 - kor, 1- t, 9 - is.
  • Churin H., Sarsekov Zh. Kures kunderinde. – Almaty: «Kazakhstan», 1960. – 163 b.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Pikirler