***
Prezident N. Nazarbaev menı äielıne tanystyryp tūryp: «Sara, myna Ǧalymjan - äkımderdıŋ ışındegı jasy. Bızdıŋ balamyzdai. Tıptı Dariǧamyzben qūrdas, bır jyly tuǧan eken. Aralarynda bır-aq kün. Ümıtım osy jastarda», dese, endı bırde: «...Jas bolsaŋ da ülken qyzmetke qoiyp edım. Senımımdı aqtadyŋ, rizamyn. Özıŋ turaly eŋ jaqsy pıkırdemın, kım ne dese de. Balam siiaqtysyŋ ǧoi, özıŋnen bolaşaqta da ülken ümıt kütemın. Joǧalmai, habarlasyp tūr. Äzırşe erkındıkke rūhsatymdy bereiın. Bıraq, köp ūzamai, qaita şaqyrǧanda kelersıŋ. Osyǧan sözıŋdı ber. Qaitalap aitaiyn: bolaşaq senderdıkı, osy eldı basqaruǧa saǧan ülken ümıt artamyn», degen. Sodan ekı aidan keiın telefon şalyp: «Sen maǧan kereksıŋ, Ǧalymjan. Esıŋde me, şaqyrǧanymda keletın uädeŋ bar. Pavlodar oblysyn qolyŋa al...» dedı.
***
...Joǧarydan sailanǧan äkımdı halyq ta qorǧap qala almaidy. Öitkenı olardy sailaǧan sız de, bız de emes. Nūsqaumen kelgen. Al mūndai äkımder abailap, tıptı jaltaqtap söileidı.
***
...«KTK» menı de äurelei bastaǧan. «Sender Jaqiianovqa «konkretnyi naezd» jasai almadyŋdar» dep menşıktı tılşısı men operatoryn auystyrǧan. Jaŋa tılşı Vladimir Muss bıraz uaqyt ıstegen soŋ, şydamai, şyndyǧyn aitty. «Almatydan redaktorym telefon şalyp, äkımnıŋ üstıne «chernuha» sūrap künde toqtatpaidy. Basynda jıberıp tūrǧanmyn. Oblystyŋ jaǧdaiy men äkımdı jamandap, oidan şyǧarǧan siujetterdı de berdım. Odan ärıge dätım barmady…».
«KTK»-nyŋ şabuylyn «Karavan» qostaǧan. Menıŋ közqarasymmen sanaspaǧan, jauaptarymdy jariia etpegen, qai-jaidaǧyny jazǧan. Qarlyǧaş ekeumız «ajyrasyp jatyr» degen ösekke barǧan. «Mäselenı şeşkısı kelse, Rahatqa şyqsyn» dep bıreuler sälem aitsa da, qūlaq aspadym. Namystandym. Kışıreigım kelmedı. «Bügın sausaǧyŋdy berseŋ, erteŋ qolyŋdy jūtady» demekşı, osaldyqtan saqtanǧan türım edı.
***
«Semei – Semei bolyp qaluy kerek. Keşegı babalardan qalǧan dästürdı basşylyqqa alsaq ta, bügıngı geosaiasatty tarazyǧa salsaq ta, qazaq elınıŋ bır ordasy – ūly ǧūlamalardyŋ Otany – Semei»
***
«Respublika biudjetı mūnai baǧasyna täueldı bolmauy kerek. Mūnai baǧasy tūraqsyz. Osy sebeptı bız syrtqy faktorǧa täueldımız. Al ışkı faktordyŋ rölın arttyru üşın bız öz ekonomikamyzdy qalyptastyruymyz kerek. Mūny otandyq öndıruşılerdıŋ esebınen jüzege asyru qajet. Mūnaidan tüsken qarjyny äleumettık saladan būryn bizneske baǧyttaiyq. Qaitymy bolady»
***
Bügıngı kün tūrǧysynan qarasam eldıŋ azattyǧy üşın, adamnyŋ bas bostandyǧy üşın küresımız aiaqtalmapty. Qūldyǧymyzdan arylmappyz. Täuelsızdık ūranyn bürkenıp, özınıŋ jeke bas müddelerın közdegen bilık basyndaǧylar azattyǧymyzǧa qauıp töndırıp tūr. «Azat ömırsız täuelsızdık bolmas» – osy qaǧidany ūmytpaǧanymyz dūrys.
***
Ömırden baiqaǧanym, qoǧamdaǧy narazylyq adamdarmen dūrys söilespei, pıkır alyspai, jeke dara qabyldaǧan şeşımderıŋnen bastalady eken…
***
Bilıktegılerge şyndyq ūnamaidy, būrqyraǧan qazannyŋ qaqpaǧyn aşqysy kelmeidı.
***
“Jalpy osy «investisiia» taqyrybyna toqtalyp ötkendı jön köremın. Qarjyny syrttan äkelıp, ekonomikamyzǧa qūiǧan investordy körgen emespın. Barlyǧy da öz esebımızden. Aitalyq, «kömır kenışıne 20 mln dollar bölındı» dep statistika mälımetterın beredı.
Bıraq, ol aqşa ne kömırdıŋ özın satyp tapqan, ne bankterden nesiege alynǧan. Ol nesienı de qaitaru üşın keiın kömır satyp, ornyn toltyrady. Sonda qarasaŋyz, qaita ainalyp, bärı de öz esebımızden, öz qazba-bailyǧymyzdan tüsken aqşadan şyǧady eken. Būl – «investisiialary». Bylaişa aitqanda, «öz tonymyzdy» özımızge, tek terıs ainaldyryp, qymbatqa satqanmen bırdei.
Sonda osyndai investordan ne paida? Memleketımız üşın mūndai saiasat ne beredı? Mūndai investorlar ketıp qalady dep nege qorqamyz? Ketse, özımızdıŋ azamattardyŋ qolynan sol ıs nege kelmeske? Ketıp qalady ǧoi dep üreilenıp, olarǧa jeŋıldıkterdı nege beremız?
Qolyma tüsken qūjat-qaǧazdardy qarap otyrǧanymda osy sūraqtar menı qatty mazalaǧan edı.
Kezektı kezdesken «investorym» aliuminii, ferroqorytpa zauyttaryn jäne 2 ırı elektr stansalardy ielengen toptyŋ serkesı – A. Maşkevich edı.
Aldynda būl myrza äkımşılıktıŋ esıgın teuıp kırıp jäne qasyna qaruly saqşylaryn ertıp jüredı dep estıgenmın. «Ne ısteimız?» dep apparat jetekşım V.Brynkin sūrady.
Ol maǧan: «Myna äkımşılık memleket üiı. Al sız äkım retınde halyqtyŋ atynan söileisız. Prezidenttıŋ, memlekettıŋ senımdı ökılısız. Al, būlardyŋ qaru asynyp memleket ǧimaratynda jürgenı eşqandai zaŋdylyqqa da, etiketke de jatpaidy» dep, men oilaǧan sözderdı aitty.
İä, namys degen bar ǧoi. «Qaruly küzetınıŋ kıruıne tyiym salynsyn. Kelgender belgılı ereje boiynşa kırsın. Bız üşın barlyq adam teŋ» dedım.
Osy jönınde el arasynda qoldau pıkır tarady. «Rasynda, Jaqiianovtıkı dūrys. Memleket räsımı men rämızderın barlyq adam teŋ syilauy kerek. Qaltamyz tolǧan aqşa dep el namysyna tiıspeitındei bolsyn».
Mıne, Maşkevich kelıp, ädettegıdei kezeksız kıreiın degende, qatal tosqauylǧa tap bolyp, el qatarly kezekke tūruǧa mäjbür boldy. Kezdesuımızge kerektı mamandardy şaqyryp, aşyq, jariialy türde otyrys öttı. Ol tün ortasyna deiın sozyldy…
Eŋ basty mäseleler – salyqtyŋ tolyq tölemı, zauyttaǧy jūmysşylardyŋ eŋbekaqysyn köteru, ekologiia mäselesı jäne oblystyŋ äleumettık baǧdarlamalaryna qatysu.
Äŋgımenıŋ būlai örbitının oilamaǧan Maşkevich kömekke özınıŋ ekonomisterı men iuristerın şaqyrdy. Üzılıs kezderınde menımen oŋaşa söileskısı keldı. Üirenşıktı ädısımen menıŋ jeke basymnyŋ ne tıleitının sūramaqşy boldy.
«Qandai būiymtailaryŋ bar, äitpese bölek şyǧyp dastarqan qūraiyq nemese Almatyǧa kelıŋız – äuejaidan özım qarsy alamyn, qalaǧanyŋyzdyŋ bärın ūiymdastyramyz» dep, taǧy basqa da «maily jılıkterın» jylpyldap ūsyna bastady.
Özım üşın eşnärsege äure bolmai-aq qoisyn, tek özınıŋ zaŋdy mındetterın oryndasyn jäne bar jomarttyǧyn myna halyqqa körsetsın dedım. Senbedı ǧoi deimın. Öitkenı bırınşı kezdesuımız nätijesız qaldy. Bıraz kün öte menı telefonmen taǧy ügıttedı. Aitqanymnan qaitpadym. Bırneşe kısını jūmsady. Arasynda ministrler de telefon soqty. Olarǧa da jaǧdaidy tüsındırdım. Maşkevichtıŋ şydamy tausylyp, menı jamandap «joǧaryǧa» aitqan siiaqty. «Ne bolsa, ol bolsyn, köp bolsa qyzmetten bosatar» dep qyrsyǧyp jatyp aldym jäne Maşkevichtıŋ aitqanyna könbeitınıme ıştei bekınıp aldym.
***
Aiaǧynda Maşkevich öz tobymen kelıp, köterılgen mäseleler boiynşa şartqa qol qoidy. Būdan bylai qarym-qatynasymyz osy şartqa bailanysty bolatynyna kelıstık. Osyndai kezdesudı jylynda bır ret ötkızıp, jyl qorytyndylaryn qarap, jaŋa şarttarǧa qol qoiyp jürdık. Jyldan jylǧa salyq tölemderı de qomaqty ösıp, jūmyskerlerdıŋ ailyǧy da 2-3 myŋ teŋgege köterılıp otyrdy. Basqa da talaptarymyz oryndaldy.
Maşkevichpen resmi jerlerde ǧana kezdesıp jürdım. Bır ret qana Almatyǧa baryp, qonaq üide onymen otyryp şai ışkenım bar. Onda da aqysyn öz qaltamnan töledım…
Şeteldık investorlarmen qarym-qatynasymda olarǧa tittei de täueldı bolmauǧa tyrystym. Tıptı jaŋaǧydai şaidyŋ aqysyna deiın tiianaqtap jürdım. Esesıne eşkım menı «eldıŋ qamyn oilamai, şeteldıkterdıŋ soiylyn soǧyp jürdı, ne bolmasa bırdemesın jep qoidy dep kınälai almaidy».
Qarjyny syrttan äkelıp, ekonomikamyzǧa qūiǧan investordy körgen emespın. Barlyǧy da öz esebımızden. Aitalyq, kömır kenışıne 20 mln dollar bölındı dep statistika mälımetterın beredı. Bıraq, ol aqşa ne kömırdıŋ özın satyp tapqan, ne bankterden nesiege alynǧan. Ol nesienı de qaitaru üşın keiın kömır satyp, ornyn toltyrady. Sonda qarasaŋyz, qaita ainalyp, bärı de öz esebımızden, öz qazba-bailyǧymyzdan tüsken aqşadan şyǧady eken. Būl – «investisiialary». Bylaişa aitqanda, «öz tonymyzdy» özımızge, tek terıs ainaldyryp, qymbatqa satqanmen bırdei.
***
Demokratiiasy damymaǧan elderde, iaǧni halqy bilıkke ie bolmaǧan elderde qazba bailyqtar bilık basyndaǧy toptyŋ ǧana enşısıne tiıp, qalyŋ jūrt onyŋ qyzyǧyn köre almaidy. Mūnai, gaz siiaqty şikızattardy ǧana öndıruge ūmtylǧan bilık basyndaǧylardyŋ öndırıstıŋ basqa salalaryn damytuǧa därmenı jetpeidı. Būl halyqty äleumettık-ekonomikalyq daǧdarysqa ūşyratady.
Būl ekonomikalyq qūbylystyŋ «gollandtyq auru» degen resmi aty bar. Aurudyŋ emdeu jolyn damyǧan, demokratiialyq memleketter äldeqaşan tapqan. Gollandiia, Norvegiia, AQŞ memleketterınde tabiǧi resurstar jäne odan tüsken aqşa tıkelei Parlamenttıŋ baqylauynda bolǧandyqtan, būl bailyq halyqtyŋ igılıgıne paidalanyluda.
Bilık basyndaǧy bıraz adam joǧarydaǧy «gollandtyq aurudyŋ» bızge kelmeitının aitqan bolatyn. Alaida uaqyt olardyŋ qateleskenın körsettı.
Bügın būl dert bükıl ekonomikamyzdy şyrmap, elımızdıŋ, halqymyzdyŋ damuyna böget bolyp otyr.
Osy jerde eskere ketetın jait, halyq dep men qalyŋ jūrtşylyqty aitamyn. Sol qalyŋ jūrtymyz bailyqtyŋ qyzyǧyn köre almai keledı. Ekonomikamyz östı degendı ükımet şarşamai-aq aitady, sifrlar men paiyzdardy keltırgen bolady, al bıraq halqymyzdyŋ, äsırese auyldyqtardyŋ äleumettık jaǧdaiy mäz emestıgı, jūmyssyzdyq jailap alǧany aqiqat.
Elımızge kelgen bır amerikandyq: «Sonşama bailyqtaryŋ barda qalai kedei tūrasyŋdar!» degen eken. Bar mäsele sol qazba bailyqtarymyzdy qalai, kım öndıretını, qarjynyŋ qanşalyqty tüsetını, ony qalai paidalanyp jatqany halyq üşın ülken qūpiia. Halyqtyŋ baqylauynan tys qalǧan milliardtaǧan somalar elımızdıŋ ekonomikalyq ainalymynan tys qalyp tūr”.
Ǧalymjan Jaqiianovtyŋ är basylymǧa bergen sūhbattarynan üzındı.
Jinaqtaǧan Qūrbanälı Amankeldıūly
