Al, sol kie degenımızdıŋ özı ne? Bar närse me ol özı, joq närse me? Bar bolsa ony kie tūtuymyz kerek pe, joq pa? Üş mysal.
1.Şardarada Bazarbai esımdı bılımdar molda kısı öttı. 70-jyldary bır otyrysta bır daukes jas jıgıt: "Qūdai joq!" dedı. Bazekeŋ saspai: "Jaqsy, sen anau eŋ basynda Leninıŋnıŋ suretı tūrǧan "Pravdaŋmen" k...dı künde sürtıp jürsıŋ. Endı sony Qūrannyŋ bır paraǧymen ıstep körşı" dedı...
2.Astrahan qalasyn orystar alǧannan keiın meşıttı araq ışetın, jyn-oinaq qūratyn jerge ainaldyrypty. Bıraq, «sauyqqoilar» auyrmai-syrqamai öle berıptı. "Jalmauyzǧa da jan kerek", jaqsy ǧimaratty da qimaǧan, jan da kerek bolǧan nemeler ne ıseimız poptaryna barypty. Olardyŋ ışınen bıreuı ǧana aqyl-keŋes beruge jarapty: "Sender meşıtke şoşqa qamaŋdar. Meşıttıŋ küşı tausylǧan künı şoşqalar da ölmeitın bolady. Sodan keiın kırıp tūra beresıŋder" deptı. Aitqany dūrys kelıptı...
3.Dınnen qazaqy qalypqa köşeiık. 80-jyldardyŋ ortasynda men Betpaqdalada geoekspedisiiada jūmys ıstedım. Aramyzda qyrǧyz Alban deitın küieu bala boldy. Özı aŋşy edı. Kiıkke şyqqandy kürt qoiyp kettı. Sebebın bır künı sūrap edım: "Ädettegıdei olardyŋ Şolaqespedegı artezian qūdyqqa suǧa keletın kezın kütıp, qamystyŋ ışınde jatqanmyn. Keldı. Yq jaqtamyn. Bärı suǧa bas qoidy. Endı bıreuın közdep oqtala bergenımde tekesı basyn köterıp, tura sezgendei men jaqqa būrylyp qarady. Maŋdaiynda jalǧyz közı bar eken. Myltyǧym qolymnan tüsıp kettı. Sodan berı şyqqan joqpyn" dedı...
Jaqsy. Sol Alban bır künı qasqyr tūmaq kiıp keldı. "Tasta, Alban, kime, sen älı qyryqqa kelgen joqsyŋ!" "Kım aitty?" "Men aittym. Qazaq aitady. Qyryqtan aspai qasqyrtūmaq kiiuge bolmaidy!" "Qazaq aita beredı" dep küldı de qoidy. Ekı-üş ai ötpei, auyrmai-syrqamai öldı de qaldy... Sözge joq, bırtoǧa jaqsy jıgıt edı. Sonda nege közın jetkızıp aitpadym dep, ölımıne özım kınälıdei älı künge deiın ökınemın....
Būnyŋ bärın ne üşın aityp otyrmyn? Bız käzır "kie" degendı müldem ūmyttyq. Qazaq tüiejün şekpendı astyna basyp otyrmaityn. Qanşa tüiesı men jylqysy baryn, balasynyŋ sany sekıldı, aitpaityn. Qasqyrdyŋ atyn atamai, "it-qūs" deitın. Er adam da, äiel adam da bas kiımsız jürmeitın, ony eşnärsege aiyrbastamaityn. Kelınşek balaly bolǧan soŋ oǧan sändı-saltanatty biık kimeşek kigızetın, onyŋ ANA bolǧanyn solai baiqatyp, märtebesın köteretın. Er adamnyŋ jaǧaly kiımın joǧary ılıp qoiatyn, kiımın äieldıŋ kimımen qosyp jumaityn. Bäigege qanşa jüirık bolsa da bedeu bienı qospaityn, "adal jarys bolmaidy, erkek mal şabysty emes, iıstı oilap ketedı" deitın...
Aita bersek tausylmaily. Käzır osynyŋ bärı ūmyt bolǧan joq pa? Kienı kie tūtyp jatqan kım bar? Mäsele sol zattyŋ özınde emes, ony kie tūtatyn psihologiiada, adami qalypta. Eger sız nenı bolsyn kie tūtynbasaŋyz, ol zatta eşqandai qadyr-qasiet qalmaidy. Iаdrolyq fizikanyŋ atasy E.Rezerford özınıŋ instituty jaŋa ǧimaratqa köşkende, kıreberıs esıkke taǧa qaǧyp jatsa, bır şäkırtı: "Sız osynşa bılımıŋızben soǧan senesız be?» dep sūrapty. Sonda ǧūlama: Şyraǧym, ol menıŋ sengen-senbegenıme qaramaidy, özınıŋ ısın ıstei beredı"" degen eken...
Al, bız ekı künnen berı " kertartpalar, auyzdaryŋdy aşpaŋdar, dombyranyŋ özı emes, ol tek suret qana ǧoi" degen uäjge kömılıp qaldyq. Nege onda boksşy Mohammed Äli "Jūldyzdar alleiasyna" özınıŋ aty-jönın jūrtpen bırge jolǧa, alleiaǧa jazdyrtpady? Öitkenı, ol paiǧambardyŋ esımın kie tūtty! (Qabyrǧaǧa, biıkke jazylǧan jalǧyz sonyŋ esımı. Al, bızdıŋ teŋdessız Roza Rymbaeva, önerıne özım ölerdei ǧaşyq qaryndasymyz Mäskeudegı alleiaǧa aty jazylǧanyna qarsy bolǧan joq...). Al, bız nege qaidaǧy bır "jaŋaşyl danyşpannyŋ" şaŋyraqtyŋ suretın Aq Ordanyŋ edenıne mozaika etıp salǧanyna könemız? Nege qarsy şyqqan jandy "artta qalǧan neme" dep küstänalaimyz? Sebebı, kie tūtpaimyz! Al, sol kie tūtpau, tabanǧa basyp taptau men köterem maldai ornynan tūra almai jatqan ekonomikamyzdyŋ, tabiǧa apattardy qospaǧanda, tılden ekı, dınnen jetpıs ekı tarmaqqa bölınıp ketkenımızdıŋ, jastardyŋ özıne-özı qol saluynan älemnıŋ aldyna, jas otaulardyŋ ajyrasyp-küireuınen Ortalyq Aziianyŋ aldyna şyqqanymyzdyŋ arasynda eşqandai bailanys joq dep kım däleldep bere alady?..
Baiaǧyda bır atamyz jailauda ınısınıŋ üiınıŋ şaŋyraǧyn kötere bergende, dambalynyŋ bauy şeşılıp ketıptı. Kelınderı betın basyp terıs qaraǧanda: "Sender qymsynyp qaldy eken dep, men baurymnyŋ şaŋyraǧyn jerge tüsırmeimın, qadai berıŋder uyqty!" degen eken. Bız sol bır sauatsyz babamyz qūrly bola almai jürmız. Nege? Sebebı, "sauatty nadandarmyz". İä, taǧy da "onda tūrǧan ne bar, ädemı ǧoi" dep maǧan da, basqaǧa da araşa jabylyp, itşe talap tastaularyŋyz bek mümkın. Öitkenı, sauatty nadannyŋ köpşılık ekenıne äbden közım jettı. Tıptı, "Jer-Ana deimız, söitemız de oǧan därethana salamyz, endeşe ony nege satuǧa bolmaidy" degen bır deputattyŋ sözın neşeme türlendırıp, dombyranyŋ suretın jerge salǧandy jaqtauşylar bet qaratpai jatyr. Şetelderde gitarany, anany, mynany ǧimarat etıp salǧan sekıldı ǧoi degen sekıldı uäj jaŋbyrşa jauyp, qarşa borap tūr. Dūrys! Sol el, sol ūlttar üşın dūrys. Öitkenı, olardyŋ jan-düniesı, bolmys-bıtımı ony kie tūtyp qalyptaspaǧan. Ondai ūǧymnyŋ özı joq olarda. Mysaly, bız "kielı, qasiettı dastarhan" deimız. Batys tügılı arabyŋ bılmeidı ony, nanyŋmen qosa basyp jüre beredı.
Ary qarai. Batys käzır äbden damydy. Damyǧany sonşa, eşqandai kielı, qasiettı närse qalǧan joq olar üşın. Aiuan ıstemeitın närsenı ıstep, erkek pen erkek, äiel men äiel, şeşesı men balasy otbasy qūryp jatyr. Sony zaŋdastyryp jatyr! Pälenbai el zaŋdastyryp qoidy. Endı sol azǧyndardyŋ auzyn almasaŋyz älemdegı eŋ aqyldy, eŋ bai adam bolsaŋyzda AQŞ-qa prezident bolyp sailana almaisyz...
Bıraq, "auzy qisyq bolsa da, baidyŋ ūly söilesın", bızdıŋ erme, elıktegış. äueiı, körseqyzar qazaqqa solardyŋ ısınıŋ bärı dūrys, barlyq närsede tek solardai boluǧa ūmtylamyz. Bız de ūlt edık-au, tamyrymyz tereŋ edı-au, bız jyl on ekı ai boiy ömır üşın tabiǧatpen küresetın, sol tabiǧattyŋ jaqsy jaǧyn üirenıp, jaman jaǧynan jirenetın, sol tabiǧattyŋ ämbebap zaŋyna säikes bırde jeŋıp, bırde jeŋıletın, al, ol üşın ainalasyndaǧynyŋ bärıne oimen qaraityn, sol jüzdegen jyldar boiy kürestıŋ nätijesınde tuabıttı filosof halyq bolyp qalyptasqan ūlt edık-au demeitın boldyq. Solai boluymyzǧa 30 jylǧy bilık te orasan zor eŋbek sıŋırdı. Sıŋırgenınıŋ bır ǧana dälelı - älı künge deiın bızdıŋ Ūlttyq ideiamyz ne, ony ıske asyratyn Ūlttyq ideologiiamyz qandai boluy tiıs, ony Kandai jolmen ıske asyrsaq bolady, ol jaily bır şeşımge kelıp, bır Tūjyrym jasaǧan joqpyz. Al, ol bızdıŋ eŋ bırınşı kezekte ıske asyruǧa tiıs ısımız edı ǧoi! Öitkenı "30 jyldyq däuırge" qazaqtyŋ basynyŋ bırıkpegenı kerek boldy. Bırıkken qazaq jemqor bilıktı 30 jylda qyrǧyzdar sekıldı 2 ret emes, 4 ret töŋkerıp tastar edı.
Jaraidy, "ötkenge - salauat, aldaǧyǧa - amanat" deiık. Deiık deiın desek, bır jylda osy baǧytta auyz toltyryp aitatyndai tūşymdy, tolymdy ıstı taǧy taba almai qinalyp otyrmyz. Onyŋ bır dälelı - 40 küngı karantinde tolyp jatqan telearnadan qazaqtyŋ ruhy, bolmysy. ūlttyq önerı men muzykasy jaily bır de bır(!) habar berılgen joq, Ūlttyq änder men küilerdı oryndauşylardyŋ bır de bıreuınıŋ jeke konsertı berılgen joq (Ramazan Stamǧazievtıŋ konsertın beremız dep aldap kettı. Keşırım de sūramady...) Esesıne Tūrsynbek pen äzılkeşsymaqtardyŋ "önerıne" meldektep toidyq. Toiǧan bız ǧana, azǧantai, attyŋ töbelındei, bylaiǧy köp jūrt "osy sender-aq ūlttyŋ qamyn oilaǧyş ekensıŋder" dep mysqyldap, "ūltşyl-patriottar" dep at qoiyp, aidar taǧyp, aǧaş atqa qondyruǧa az-qalyp otyrǧandar emes eken, oǧan keşegı Talǧat Temenovtıŋ su jaŋa ministr Aida Balaeva hanymǧa jazǧan Aşyq haty dälel.
Ūlttyq özegı joq adam, "kımı - dos, kımı - qasy ekenın aiyrmaityn, bırı mai, bırı qan bolyp otyrǧan ekı ūrtty" adam ne ıstemeidı - kımnıŋ aitqanyna bas şūlǧymaidy? Oǧan ötken jyldardyŋ özı kuä. "Qazaqtyŋ hany şatyr tıkpegen, tıkse de qisyq şatyr tıkpegen" degen sözge qūlaq asqan adam bolǧan joq. "Qazaq ärqaşan Ordasyn, orda emes jai otauynyŋ özın batysqa emes, tek şyǧysqa qaratyp tıgedı" degen söz de eskerusız qaldy.
Artyq ketken jerımız bolsa, keşırım sūraimyz. Bıraq, Ūlttyq mäselede, mysaly, qazaq tılınıŋ erterek ıs jüzınde memlekettık tılge ainaluy tärızdı, ymyra degen bolmaidy. Ymyra bolsa onda odan ūlttyq äşnärse qalmaidy...
İä, bız, ūltşyldar, äzırge tek jeŋılumen kelemız. Bır jyldan berı jylymyq kelgendei äser etetını de ras. Degenmen, erteŋ myna "dombyra dauynda" bız taǧy da ūtylamyz. Öitkenı, Gerakldyŋ (!) özıne jalǧyz atqorany tazartuǧa tūtas bır kün kerek bolǧan. Sonyŋ özınde ol ekı özennıŋ saǧasyn būryp äkelıp baryp qana tazalai alǧan. Bızdı de aldymyzda öz "özenderımız" kütıp tūr. Tek ūnjyrǧamyz tüspeuı kerek. Sebebı, bız kün sanap maqsat-mūratymyzǧa - Ūlttyq Memleketımızge jaqyndap kelemız. Mahatma Gandi myna danalyq sözın tura bızge arnap aitqan sekıldı: «Basynda olar senı mensınbeidı, sodan keiın senı mazaq etıp küledı, sosyn senımen kürese bastaidy. Al, sosyn sen jeŋıske jetesıŋ».
Bız de käzır 3-kezeŋdemız. Köp emes, az qaldy. Bızge ūnai ma, ūnamai ma, bız käzır, däl bügın qazaq ūltynyŋ tarih sanasynda ūlt retınde qala ma, qalmai ma degen, taǧdyry şeşıletın tarihi kezeŋde ömır sürıp jatyrmyz. Bız ärbırımız soǧan özımızdı daiyndai bılsek, Gerold Belger aǧamyz sekıldı mäselenıŋ bärıne tek qana «osy qazaqqa tän be, joq pa? qazaqqa kerek pe, joq pa? qazaqqa paidaly ma, ziian ba?» degen tūrǧydan baǧa berıp üirensek, soǧan säikes äreket-qimyl jasap üirensek qana erteŋgı ūrpaǧymyzdyŋ betıne tıke qarai alatyn bolamyz. «Äsıreqyzyl söz ǧoi» deseŋız özıŋız bılesız...
Ömırzaq Aqjıgıt
