Mädi Bäpiūly – 140 jyl
Arqanyŋ äigılı küresker aqyn-kompozitory Mädi Bäpiūly 1880 jyldyŋ 28 nauryzynda būrynǧy Semei guberniiasy, Qarqaraly uezı, Edırei bolysyndaǧy Üşqara tauynyŋ bauraiynda (qazırgı Qaraǧandy oblysy, Qarqaraly audany, Mädi auyldyq okrugynda) düniege kelgen. Asa körnektı tūlǧalar Qaz dauysty Qazybek bidıŋ (1667-1764) ūrpaǧy jäne Alşynbai bidıŋ (1801 j.t.) nemeresı bola tūra tartysty ǧūmyr keştı.
Patşa zamanynda da, keŋestık kezeŋde de noqtaǧa basy syimaǧan tarpaŋ mınezdı aqynnyŋ jıgıttık şaǧy şyrǧalaŋmen ötken. Quǧynşylar soŋyna tüskende elsız mekenderdı panalaǧan, jer audarylǧan, Qarqaraly, Qyzyljar, Aqmola, Atbasar qalalarynyŋ abaqtylaryna qamalǧan. Tıptı 1908 jyldyŋ qaŋtar aiynda Pavlodardyŋ aq türmesınde de otyrypty. Sonda da betı qaitpai dalanyŋ Robin Gudy siiaqty kün keşken Mädi Bäpiūlymen azamat soǧysy jyldarynda aq gvardiiaşylar men qyzyl äskerler de sanasqan.
Amal ne, Arqanyŋ äigılı küresker aqyn-kompozitory 1921 jyldyŋ 1 aqpanynda 41 jasynda Qarqaraly türmesınıŋ aldynda №5 milisiia uchaskesınıŋ bastyǧy Andrei Jasanovtyŋ tu jelkesınen atqan oǧynan qaza tapty.
Alşynbai äuletı Erşaǧa dep ataityn Ermaǧambet Qaqabaiūly bastaǧan aǧaiyn-tuystary jäne Ämen Sädırbekov siiaqty joldastary mäiıtın Kamal Jaisaqovtyŋ üiıne äkelıp janazasyn şyǧarǧan. Mädidıŋ nemere aǧasy Qaqabaidyŋ kışı qyzy Kenje apamyzdyŋ (1914-2002) aituyna qaraǧanda, mollalar marqūmdy şäiıt dep tanyp, üstındegı beşpentımen qoiuǧa rūqsat etken, tek basyndaǧy tūmaǧy men aiaǧyndaǧy saptama etıgın şeşıp alu kerektıgın eskertıptı.
Bozdaqty Qarqaraly qalasynyŋ ırgesındegı Mälık saiǧa jerler aldynda Erşaǧaŋ «tübınde belgı bolar» degen uäjben marqūmnyŋ altyn jüzıgın şyny qūtyǧa salǧyzyp mäiıttıŋ janyna qoiǧyzypty. Kenje Qaqabaiqyzy: «Üi ışı Mädidıŋ jylyna orai basyna baryp qūran oqydy. Bır erkek pen ekı äieldıŋ aq tüstı ūsaq tastardy kamzoldarynyŋ etekterıne salyp äkelıp qabırdıŋ bas jaǧyna tökkenı esımde» – deptı.
1963 jyly arnaiy saparmen Qarqaralyǧa kelgen önertanuşy Äşımbek Bektasov basynda belgısı joq qabırdıŋ Mädidıkı ekenın anyqtau maqsatynda qazdyrǧan eken. Sodan altyn jüzıgı salynǧan şyny qūty şyǧypty. Sondai-aq beşpentıne ekı qatar qylyp alty-altydan qadalǧan 12 kümıs tüimenıŋ 11-ı tabylypty. Osylaişa, aqynnyŋ qabırı anyqtalyp, basyna qūlpytas ornatylǧan.
Erşaǧaŋnyŋ tür-kelbetı Mädiden aumaitynyn ekeuınıŋ közın körgen qarttardan estıgenbız. Būl ūqsastyqty bızdıŋ äulettıŋ ülkenı Jūqan Qydyrbekov (1905-1972): «Ermaǧambettıŋ bas süiegıne Mädidıŋ bet terısın qaptap qoiǧan sekıldı» – dep sipattauşy edı.
Al Mädidı opat qylǧan qandyqol milisionerdıŋ özı ekı aidan soŋ ajal qūşqan. Zertteuşıler ony Mädidıŋ bäibışesı pyşaqtap mert qylǧan degen oida. Bızdıŋ aqsaqaldardyŋ aituyna qaraǧanda, köp ūzamai Qarqaraly qalasyn basyp alǧan kazak äskerlerı Andrei Jasanovty qylyşpen şauyp tastaǧan. Alba-jūlba bolyp jyrtylyp jalbyraǧan tondy astyna salyp alǧan kazaktardyŋ bırı: «Mynau Mädidı öltırgen Jasanovtyŋ tony!» – dep elıre aiqailap, köşede ärlı-berlı şapqylap jürıptı. Aqsaqaldardyŋ aitqany şyndyq eken. 1921 jyldyŋ säuırındegı Qarqaraly bülıgı qūrbandarynyŋ tızımınde älgı jendettıŋ de aty-jönı jazylypty!
Sol säuır aiynyŋ ekınşı jartysynda qyzyl äskerler Qarqaralyny bülıkşılerden bosatyp, qaitadan Keŋes bilıgı ornaǧanynda Alşynbai bidıŋ ūrpaqtaryn jazalau kürt örşıgen. Äsırese, Qaqabaidyŋ balalary qatty zardap şegıptı. Ermaǧambet (1890-1976), Qūlmaǧambet (1892-1921), Ahmetbektı (1895-1981) tūtqyndap türmege japqan. Qūlmaǧambettı atyp tastap, qalǧan ekeuın ūzaq tergegen soŋ bosatypty.
Raqymbek (1902-19??) Reseidıŋ Altai ölkesıne qonys audaruǧa mäjbür bolyp, sol jaqta dünie salǧan. Ahmetbek Kemerov oblysyna şarasyz köşken. Äiteuır, 1965 jyly atamekenı Üşqaraǧa jaqyn Kerekudıŋ Baianauyl öŋırıne kelıp qonystanypty. Ermaǧambet te şarasyzdyq saldarynan Kemerov oblysynda bırer jyl tūryp, aşarşylyqtan keiın elge oralypty. Aiqoja 1937 jyly halyq jauy retınde atylǧan.
Mädi ekı äiel alǧan, ekeuı de Arǧyn taipasy qarakesek ruynyŋ qyzdary. Bäibışesı Qazidyŋ äkesı Beket Toqaiūly Edırei bolysyn qonystanǧan Bauyr Boşannyŋ Sädıbek atasyna jatsa, kışı äielı Dinanyŋ äkesı Beisenqūl Nūrseiıtūly Asan atasynan taraidy. Auyly Üşqaranyŋ tübınde, Mädi auylynyŋ maŋynda ornalasqan.
Aruaqty erdıŋ ekı jesırıne Qaqabaidyŋ ekı ūly ämeŋgerlık saltymen üilenıptı. Atap aitqanda, Qazidy – Aiǧoja (188?-1937), Dinany – Raqymbek alyp, bırneşe perzent körgen. Äitse de, Qazi äjemızdıŋ özı de, ūrpaqtary da aşarşylyq tauqymetınen ia syrqat saldarynan köz jūmyp, oşaǧy bırjola öşıptı.
Dina äjemız, şamasy, 1960 jyldardyŋ soŋynda Altai ölkesınıŋ Blagoveşinsk audanyndaǧy Toǧyz köl auylynda dünieden ötken. Küieuı odan būryn köz jūmsa kerek. Olardyŋ ekı qyzynan tuǧan jienderı men jienşarlary Altai ölkesınde körınedı.
Aita ketetın jait, Dina Beisenqūlqyzynyŋ Rüstem, Qabykei (1902-1990) degen bauyrlarynyŋ ūrpaqtary Pavlodar oblysynda tūryp jatyr. Äjemızdı 1967 jyldyŋ şamasynda Qabykei aqsaqaldyŋ üiıne kelgenınde körgenmın, aqqūba jüzınen jas kezınde öte körıktı adam bolǧany baiqalyp tūrdy.
Mädi ūstaǧan Qūran kıtabyn Dina äjemız osy bauyryna berıptı. Qasiettı mūrany Pavlodardaǧy Būhar jyrau atyndaǧy ädebiet jäne öner muzeiı qyzmetkerlerı Qabykei atamyzdan sūrap alǧan. Qazırgı kezde muzei qorynda saqtauly.
Bäpidıŋ bäibışesı Änipadan (bır derekte Külända) Mädi jalǧyz erkek kındıktı eken, jäne Ūrqiia, Mäpış (Mahfruza) degen qyzdar tuypty. Sonymen qatar, toqaly Maijürekten Beisenbek, Düisenbek degen ūldary men Raqima, Mämpäsiia, Şäkıtai (Şärıpqaişa) degen qyzdary bolypty. Mädidıŋ özı ekı äielınen de perzent körgen joq. Äitse de, soŋynda sūrapyl aşu-yzasy men öksıktı ökınış-mūŋy atoilap tūrǧan asqaq ruhty änderı qaldy. Akademik Ahmet Jūbanov: «Mädidıŋ «Qarakesegı» bükıl qazaq halqynyŋ änūrany dese bolǧandai. Mädidıŋ qazaq perzentı üşın orny bölektıgı de osyndai ūly şyǧarmalar tudyrǧan qaitalanbas talantynda» – dep joǧary baǧalaǧan. Qazırgı muzyka mamandary «Qarakesek», «Qarqaraly», «Üşqara», «Şırkın-ai» sekıldı tuyndylaryn «qoǧamǧa qarsylyq änderı» dep baǧalauda. Degenmen, sol kezdegı qoǧamdyq-saiasi jaǧdaiǧa bailanysty bırşama tuyndylary jaryqqa şyqpaǧan, joǧalǧan, joiylǧan. Tek elep-ekşeuden ötkızılgen än öleŋderı ǧana ideologiialyq tūrǧydan öŋdelıp jariialanǧany kümansyz.
Edıreidegı aǧaiynymyz, Qazybek bidıŋ ūly Bazargeldınıŋ ūrpaǧy Omaş Äukelūly (1902-1981) bırde äkem Baqtan Qaniūlymen (1909-1995) äŋgımelesıp otyrǧanynda: «Mädi Keŋes ükımetıne qarsy öleŋder de jazǧan. Sondai tuyndylar qoljazbasyn et jaqyn tuystary jūrttan jasyryp saqtap, aqyrynda otqa jaǧyp jıberuge mäjbür bolǧan» – dep, bır syrdyŋ şetın şyǧaryp edı. Bertın ol tuysynyŋ Mädidıŋ nemere ınısı Ermaǧambet ekenın bıldık. Qoljazbasy joiylǧanymen, älgındei saiasi lirikalary men ıs-äreketterı jaiyndaǧy derekter mūraǧatta saqtalyp qaluy mümkın.
Mädi Bäpiūlynyŋ ainalasynda ziialy qauym ökılderı, şyǧarmaşylyq adamdary, qoǧam qairatkerlerı, tıptı dalanyŋ kökjal jürektı jıgıtterı de jürgen, barlyǧy ony qūrmettegen.
Aǧaiyny ärı jan joldastarynyŋ bırı, Qazybek bidıŋ eŋ kışı ınısı Üsennıŋ ūly Qūlanşynyŋ ūrpaǧy Mūstaqym Maldybaev (1880-1927) – aǧartuşy-pedagog, publisist, bırneşe oqulyqtyŋ avtory, Alaş partiiasy Semei oblystyq komitetınıŋ müşesı bolǧan. Edıreide el auzynda «Mūstaqym şkoly» atalǧan mektep ǧimaratyn öz qarjysyna saldyrǧan. Mūstaqymnan bastauyş bılım alǧan balalardyŋ arasynan keiın ūlttyq-demokratiialyq közqarastaǧy köptegen azamattar şyqqan.
Mūstaqym 1921 jyly Qarqaraly türmesınde jatqanda Mädi janyna tuysy Qaqabaidyŋ Maşyraby men üş joldasyn ertıp jaǧdaiyn bıluge barypty. Bıraq türme basşylarymen janjaldasyp qalyp, soŋy qaiǧyly qazamen aiaqtalǧan.
Mädi Bäpiūlynyŋ taǧy bır aǧaiyny ärı jan joldasy, Qazybek bidıŋ bes ūlynyŋ bırı Qazymbettıŋ ūrpaǧy, belgılı pedagog, şejıreşı Kamal (Kamalidden) Jaisaqov (1882-1954) bolǧan. Qarqaraly orys-qazaq mektebı men uchilişesınde Alaş qairatkerı Ahmet Baitūrsynovpen bırge qyzmet ıstegen. Qazaqtyŋ tūŋǧyş matematika professory Älımhan Ermekovke (1891-1970) matematika pänınen därıs oqyǧan. Kämpeske bastalǧanda qudalauǧa ūşyrap, Kökşetau öŋırıne qonys audarypty.
Demek, Mūstaqym Maldybaev, Kamal Jaisaqov tärızdı Alaş ziialylarymen syrlas, joldas bolǧan erkın oily aqynnyŋ Alaş ideiasyn därıptep, bolşevikter saiasatyn synaityn öleŋder jazǧany küman tudyrmaidy. Solai bola tūra, mäditanuşylar küresker aqyn-kompozitordy «Jalyndy revoliusioner, Qarqaraly uezdık sovdepınıŋ müşesı, alaşordaşylardyŋ qas jauy» qylyp beinelegen. Ǧalymdar men jazuşylardyŋ bır parasy Mädi Bäpiūly men onyŋ nemere aǧasy Qaqabai Alşynbaevtyŋ (1835-1917) arasyndaǧy dau-şardy sol kezdegı saiasatqa säikes tap tartysy retınde körsetu amaldaryn qarastyrdy. Qazybek pen Alşynbai biler «ezılgen tapty qanauşy şynjyr balaq, şūbar tös şonjarlar» delınıp, ūrpaqtary qudalauǧa ūşyraǧan kezeŋde basqadai amal joq-ty.
«Arǧy atam – äulie ötken Er Qazybek» – dep jyrlaǧan aibyndy aqyn, közsız batyr, asyl tektı bekzada Mädi tün jamylyp jylqy ūrlaudy süiekke taŋba tüsırer ūiatty ıs sanaǧan. Degenmen, myŋdy aidaǧan bailardyŋ jüirık attary men semız jylqylaryna közı tüsse, köŋılı būzylady eken. Aldymen, özderıne baryp qolqa salyp, būiymtaiyn aitqan. Er jıgıttıŋ sözın barlyǧy derlık jerge tastamai, sūraǧan malyn aldyna salyp bergen. Öitkenı, Mädidıŋ berse qolynan, bermese jolynan alatynyn bılgen. Söite tūra, keibıreuı «malymdy ūrlady» degen sarynda üstınen aryz tüsırgen, tıptı maly joǧalyp ketkender de şaǧymdanypty.
Mädi bolsa biler sotyna barudan bas tartqan, şaqyryp kelgen şabarmandardy sabap jıbergen, bilerdıŋ syrtynan şyǧarǧan ükımın moiyndamaǧan. On şaqtysy jabylyp bailap Qarqaralydaǧy uezd bastyǧynyŋ aldyna aparǧanynda aryzdanuşylardyŋ özderın jalaqor dep aiyptaǧan! Abaqtyǧa qamasa qaşyp şyqqan.
Äitse de, bükıl Semei guberniiasyn şulatqan bır barymtaǧa Mädidıŋ janama qatysy bolǧan körınedı. XX ǧasyrdyŋ bas kezınde Ertıs boiynda şaruaşylyǧyn jürgızgen otstavkadaǧy general, ırı jer ielenuşı Vasilii Serebrin jergılıktı halyqqa tızesın batyryp, qysastyq körsetıptı. Qazaqtar «Kök üi» dep ataǧan qonysynyŋ töŋıregıne maldary jaqyn jaiylǧan jergılıktı tūrǧyndarǧa aiausyz düre soqqyzǧan, qarsylyq körsetkenderın sot ükımınsız atqyzyp tastapty.
Būl habarǧa Mädi bei-jai qarai almai, qarakesekterdıŋ Aldiiar-Küşık atasyna jatatyn Qasen, Ospan Tūrsynbai ūldary siiaqty känıgı barymtaşylarǧa habar jıbergen. Olar soiylger jıgıtterın atqa qondyryp, V. Serebrinnıŋ qonysyna qarama-qarsy, Ertıstıŋ ekınşı jaǧyndaǧy (qazırgı Mai audanyndaǧy) Kök şyǧanaq degen jerde jaiylyp jürgen qyryq arǧymaǧyn aidap äketıptı. Edırei bolysy aumaǧyna jetkende qyl qūiryqtyŋ bırazyn kedei-kepşıkterge olja retınde ülestırgen, bırneşeuın soiyp, qalǧanyn Üşqaranyŋ syrtyndaǧy Sarqasqa soryna quyp aparyp qyryp tastaǧan!
Osylaişa, kek quǧan barymtaşylardyŋ kesırınen V. Serebrin asyl tūqymdy jylqysynan airylyp, ötemıne berılgen qazaqy jylqylardy mıse tūtuǧa mäjbür bolypty. Osy tūsta aita keteiık, onyŋ özı kämpeskenıŋ aldynda Qytaiǧa qaşyp ketıptı de, asyl tūqymdy qoilary memlekettıŋ menşıgıne ötken. Kök üi qonysynyŋ ornynda keiın Lebiajı (Aqquly) audanynyŋ Besqaraǧai asyl tūqymdy keŋşary qūrylǧan. Aitpaqşy, älgı oqiǧany barymta deuden görı otarşyldyqqa qarsy kürestıŋ bır türı dep baǧamdau dūrys şyǧar.
Aǧaly-ınılı Qaqabai men Mädidıŋ qarym-qatynasyna oralaiyq. Ekeuınıŋ bır-bırımen kelıse almai, daulasqanyn eşkım joqqa şyǧara almas. Ökınışke qarai, zertteuşılerdıŋ keibırı mal, jer, bilık mäselelerınen tuyndaǧan dauly oqiǧanyŋ boiauyn qalyŋdatyp, saiasi reŋk berdı de aqyn ömırbaianynyŋ ortasyn oiyp tūryp ornyqtyrdy. Būl jait aǧaiyndylardyŋ ǧūmyrnamasyndaǧy jarqyn betterdı kölegeilep abyroiyn tüsırmese, kötergen joq.
Bız bügıngı künge deiın Qaqabaidyŋ önegelı ısterı jaiynda estısek te, jūmǧan auzymyzdy aşpadyq. Qaqaŋnyŋ äuelde azan şaqyryp qoiǧan aty Aiqynbai eken. Bala kezınen mınezı qataldau bolǧan soŋ Qaqabai atanypty. Tuǧan aǧasy Jüsıp myrzanyŋ qyzy Dıldany alǧan Abaimen qatty syilasqan jäne törege de, qaraǧa da sözı ötetın öte bedeldı ärı ädıl adam bolǧan desedı. 1905 jyly Alaş qairatkerlerı daiyndaǧan Qarqaraly petisiiasyna Edırei bolysynan Omar Qondybaevpen bırge Qaqabai Alşynbaevtyŋ da qol qoiǧanyn endı bılıp, qairan qalyp otyrmyz.
Eger Qaqaŋ öz basynyŋ qamyn halyq taǧdyrynan artyq körse, tıkelei patşa aǧzamnyŋ atyna joldanatyn Qarqaraly petisiiasyna qol qoiyp, nar täuekelge bel bua ma?! Eger Mädi äkesınıŋ tuǧan aǧasy Qaqabaidy ata jauy sanasa, onyŋ ülken ūly Maşyrapty sonşalyq äspettei me? Būl jaiynda endı ǧana oilanyp otyrǧan jaiymyz bar.
Taǧy bır taŋqalarlyq jait, «Aqjol» partiiasy töraǧasynyŋ keŋesşısı, alaştanuşy ǧalym Amantai Şärıp jasaǧan Qaraǧandy öŋırı Alaş qozǧalysynyŋ qairatkerlerı men qoldauşylarynyŋ tızımıne Älihan Bökeihan, Älımhan Ermekov, Jaqyp Aqbaev tärızdı tūlǧalarmen qatar Maqat qajy Aqaiūly, Hasen Aqaev, Qaqabai Alşynbaev siiaqty belgılı el aǧalarynyŋ da esım-soilary enıptı. Būl jeke zertteudı tıleitın ülken taqyryp.
Söz joq, kezınde aǧa buyn ökılderı mynau fäni jalǧanda bır-bırımen ūǧysa almai, tartysyp ötken tarihi tūlǧalardyŋ bırın aq tüspen, ekınşısın qara boiaumen körsetuge mäjbür boldy. Mädi men Qaqabai, Mahambet pen Jäŋgır han, Jaiau Mūsa men Mūstapa bolys, Şäkerım qajy men chekist Qarasartov... Qaisy bırın aitaiyq?
Endı keiıngı tolqyn ar aldynda da, dar aldynda da tarihi tūlǧalardyŋ taǧdyrlary turaly aq söileuge tiıstı.
Arman QANİ, aqyn, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, Halyqaralyq «Alaş» ädebi syilyǧynyŋ laureaty. Pavlodar qalasy.
Paidalanylǧan ädebietter 1. Qu-Balqantau ensiklopediiasy // Qaraǧandy: «Tipografiia Arko» JŞS baspasy – 2017 jyl. 2. «Mädidıŋ mäŋgı jasar öşpes änı» // Almaty: «Bılım» baspasy JŞS – 2013 jyl. 3. Qarakesek şejıresı, I kıtap // Pavlodar: «EKO» ǦÖF – 2010 jyl. 4.Öskembaev Q.S. «1921 jylǧy Qarqaralydaǧy qaiǧyly oqiǧa» // Qaraǧandy universitetı habarşysy jurnaly – 2010 jyl. 5.Taişybai Z. «Ūltymyzdy kemsıtuge könbeimız» – // abai.kz portaly – 2010 jyl.
