Mádı jáne onyń aǵaıyn-týystary

6251
Adyrna.kz Telegram

Mádı Bápıuly – 140 jyl 

Arqanyń áıgili kúresker aqyn-kompozıtory Mádı Bápıuly 1880 jyldyń 28 naýryzynda burynǵy Semeı gýbernııasy, Qarqaraly ýezi, Edireı bolysyndaǵy Úshqara taýynyń baýraıynda (qazirgi Qaraǵandy oblysy, Qarqaraly aýdany, Mádı aýyldyq  okrýgynda) dúnıege kelgen. Asa kórnekti tulǵalar Qaz daýysty Qazybek bıdiń (1667-1764) urpaǵy jáne Alshynbaı bıdiń (1801 j.t.) nemeresi bola tura tartysty ǵumyr keshti.   

Patsha zamanynda da, keńestik kezeńde de noqtaǵa basy syımaǵan tarpań minezdi aqynnyń jigittik shaǵy  shyrǵalańmen ótken. Qýǵynshylar sońyna túskende elsiz mekenderdi panalaǵan, jer aýdarylǵan, Qarqaraly, Qyzyljar, Aqmola,  Atbasar qalalarynyń abaqtylaryna qamalǵan. Tipti 1908 jyldyń qańtar aıynda Pavlodardyń aq túrmesinde de otyrypty. Sonda da beti qaıtpaı dalanyń Robın Gýdy sııaqty kún keshken  Mádı Bápıulymen azamat soǵysy jyldarynda aq gvardııashylar men qyzyl áskerler de sanasqan.  

Amal ne, Arqanyń áıgili kúresker aqyn-kompozıtory   1921 jyldyń 1 aqpanynda 41 jasynda Qarqaraly túrmesiniń aldynda №5 mılıııa ýchaskesiniń bastyǵy Andreı Jasanovtyń    tý jelkesinen atqan oǵynan qaza tapty. 

Alshynbaı áýleti Ershaǵa dep ataıtyn Ermaǵambet Qaqabaıuly bastaǵan aǵaıyn-týystary jáne Ámen Sádirbekov sııaqty joldastary  máıitin Kamal Jaısaqovtyń úıine ákelip janazasyn shyǵarǵan. Mádıdiń nemere aǵasy Qaqabaıdyń kishi qyzy Kenje apamyzdyń (1914-2002) aıtýyna qaraǵanda, mollalar marqumdy sháıit dep tanyp, ústindegi beshpentimen qoıýǵa  ruqsat etken, tek basyndaǵy tumaǵy men aıaǵyndaǵy saptama etigin sheship alý kerektigin eskertipti.  

Bozdaqty  Qarqaraly qalasynyń irgesindegi  Málik saıǵa jerler aldynda Ershaǵań «túbinde belgi bolar» degen ýájben marqumnyń altyn júzigin shyny qutyǵa salǵyzyp máıittiń janyna qoıǵyzypty. Kenje Qaqabaıqyzy:  «Úı ishi Mádıdiń jylyna oraı basyna baryp quran oqydy. Bir erkek pen eki áıeldiń aq tústi usaq tastardy kamzoldarynyń etekterine salyp ákelip qabirdiń bas jaǵyna tókkeni esimde» – depti. 

1963 jyly arnaıy saparmen Qarqaralyǵa  kelgen ónertanýshy Áshimbek Bektasov basynda belgisi joq qabirdiń Mádıdiki ekenin anyqtaý maqsatynda  qazdyrǵan eken. Sodan altyn júzigi salynǵan shyny quty shyǵypty. Sondaı-aq beshpentine eki qatar qylyp alty-altydan qadalǵan 12 kúmis túımeniń 11-i tabylypty. Osylaısha, aqynnyń  qabiri anyqtalyp, basyna qulpytas ornatylǵan. 

Ershaǵańnyń   túr-kelbeti Mádıden aýmaıtynyn ekeýiniń kózin kórgen qarttardan estigenbiz.  Bul uqsastyqty bizdiń áýlettiń úlkeni Juqan Qydyrbekov (1905-1972): «Ermaǵambettiń bas súıegine Mádıdiń bet terisin  qaptap qoıǵan sekildi» – dep sıpattaýshy edi.   

Al Mádıdi opat qylǵan qandyqol mılııonerdiń ózi eki aıdan soń ajal  qushqan. Zertteýshiler ony Mádıdiń báıbishesi pyshaqtap mert qylǵan degen oıda. Bizdiń aqsaqaldardyń aıtýyna qaraǵanda, kóp uzamaı Qarqaraly qalasyn  basyp alǵan kazak áskerleri Andreı Jasanovty qylyshpen shaýyp tastaǵan. Alba-julba bolyp jyrtylyp jalbyraǵan tondy astyna salyp alǵan kazaktardyń biri:  «Mynaý Mádıdi óltirgen Jasanovtyń tony!» – dep elire aıqaılap, kóshede árli-berli shapqylap júripti. Aqsaqaldardyń aıtqany shyndyq eken. 1921 jyldyń sáýirindegi  Qarqaraly búligi qurbandarynyń tiziminde álgi jendettiń de aty-jóni jazylypty!   

Sol  sáýir aıynyń ekinshi jartysynda qyzyl áskerler Qarqaralyny búlikshilerden bosatyp, qaıtadan Keńes bıligi ornaǵanynda Alshynbaı bıdiń urpaqtaryn jazalaý  kúrt órshigen. Ásirese, Qaqabaıdyń balalary qatty zardap shegipti. Ermaǵambet (1890-1976), Qulmaǵambet (1892-1921), Ahmetbekti (1895-1981) tutqyndap túrmege japqan. Qulmaǵambetti atyp tastap, qalǵan ekeýin uzaq tergegen soń bosatypty.     

Raqymbek (1902-19??) Reseıdiń Altaı ólkesine qonys aýdarýǵa májbúr bolyp, sol jaqta dúnıe salǵan.  Ahmetbek Kemerov oblysyna sharasyz kóshken. Áıteýir, 1965 jyly atamekeni Úshqaraǵa jaqyn Kerekýdiń Baıanaýyl óńirine  kelip qonystanypty. Ermaǵambet te sharasyzdyq saldarynan Kemerov oblysynda birer jyl turyp, asharshylyqtan keıin elge oralypty.   Aıqoja 1937 jyly halyq jaýy retinde atylǵan.

Mádı    eki áıel    alǵan, ekeýi de    Arǵyn taıpasy qarakesek rýynyń qyzdary.  Báıbishesi Qazıdyń ákesi Beket Toqaıuly Edireı bolysyn  qonystanǵan Baýyr Boshannyń Sádibek atasyna jatsa, kishi áıeli Dınanyń ákesi  Beısenqul Nurseıituly Asan atasynan taraıdy. Aýyly Úshqaranyń túbinde, Mádı aýylynyń mańynda ornalasqan.   

Arýaqty erdiń eki jesirine    Qaqabaıdyń eki uly ámeńgerlik saltymen úılenipti. Atap aıtqanda,     Qazıdy – Aıǵoja (188?-1937), Dınany – Raqymbek alyp, birneshe perzent kórgen. Áıtse de, Qazı ájemizdiń ózi de, urpaqtary da asharshylyq taýqymetinen ıa syrqat saldarynan kóz jumyp, oshaǵy    birjola óshipti. 

Dına ájemiz, shamasy, 1960 jyldardyń sońynda Altaı ólkesiniń Blagoveınsk aýdanyndaǵy Toǵyz kól aýylynda dúnıeden ótken. Kúıeýi odan buryn kóz jumsa kerek.  Olardyń eki qyzynan týǵan jıenderi men jıensharlary Altaı ólkesinde kórinedi.

Aıta ketetin jaıt,   Dına Beısenqulqyzynyń   Rústem, Qabykeı (1902-1990) degen baýyrlarynyń   urpaqtary Pavlodar oblysynda turyp jatyr. Ájemizdi 1967 jyldyń shamasynda   Qabykeı aqsaqaldyń úıine kelgeninde kórgenmin, aqquba júzinen jas kezinde óte kórikti adam bolǵany  baıqalyp turdy.  

Mádı ustaǵan Quran kitabyn Dına ájemiz osy baýyryna beripti. Qasıetti murany Pavlodardaǵy Buhar jyraý atyndaǵy ádebıet jáne óner mýzeıi qyzmetkerleri  Qabykeı atamyzdan surap alǵan. Qazirgi kezde mýzeı qorynda saqtaýly.

Bápıdiń báıbishesi Ánıpadan (bir derekte Kúlánda) Mádı jalǵyz erkek kindikti eken, jáne Urqııa, Mápish (Mahfrýza) degen qyzdar týypty. Sonymen qatar,  toqaly Maıjúrekten Beısenbek, Dúısenbek degen uldary men Raqıma, Mámpásııa, Shákitaı (Sháripqaısha) degen qyzdary bolypty. Mádıdiń ózi eki áıelinen de perzent kórgen  joq. Áıtse de, sońynda surapyl ashý-yzasy men óksikti ókinish-muńy atoılap turǵan asqaq rýhty ánderi qaldy. Akademık Ahmet Jubanov«Mádıdiń «Qarakesegi» búkil qazaq halqynyń ánurany dese bolǵandaı. Mádıdiń qazaq perzenti úshin orny bólektigi de osyndaı uly shyǵarmalar týdyrǵan qaıtalanbas talantynda» dep joǵary baǵalaǵan. Qazirgi mýzyka mamandary «Qarakesek», «Qarqaraly», «Úshqara», «Shirkin-aı» sekildi týyndylaryn «qoǵamǵa qarsylyq ánderi» dep baǵalaýda.  Degenmen, sol kezdegi qoǵamdyq-saıası jaǵdaıǵa baılanysty birshama týyndylary jaryqqa shyqpaǵan, joǵalǵan, joıylǵan. Tek elep-eksheýden ótkizilgen  án óleńderi ǵana ıdeologııalyq turǵydan óńdelip jarııalanǵany kúmansyz.   

Edireıdegi aǵaıynymyz, Qazybek bıdiń  uly Bazargeldiniń urpaǵy Omash Áýkeluly (1902-1981) birde   ákem Baqtan Qanıulymen (1909-1995) áńgimelesip otyrǵanynda: «Mádı Keńes úkimetine qarsy  óleńder de jazǵan. Sondaı týyndylar  qoljazbasyn et jaqyn týystary jurttan jasyryp saqtap, aqyrynda otqa jaǵyp jiberýge májbúr bolǵan» – dep,  bir syrdyń shetin shyǵaryp edi. Bertin ol týysynyń Mádıdiń nemere inisi Ermaǵambet  ekenin bildik. Qoljazbasy joıylǵanymen, álgindeı saıası lırıkalary men is-áreketteri jaıyndaǵy derekter muraǵatta saqtalyp qalýy múmkin.  

Mádı Bápıulynyń    aınalasynda zııaly qaýym ókilderi, shyǵarmashylyq adamdary, qoǵam qaıratkerleri, tipti dalanyń kókjal júrekti jigitteri de júrgen, barlyǵy ony     qurmettegen.   

Aǵaıyny ári jan joldastarynyń biri,  Qazybek bıdiń eń kishi inisi Úsenniń uly Qulanshynyń urpaǵy  Mustaqym Maldybaev (1880-1927) – aǵartýshy-pedagog, pýblııst, birneshe oqýlyqtyń avtory, Alash partııasy  Semeı oblystyq komıtetiniń múshesi bolǵan. Edireıde el aýzynda «Mustaqym shkoly» atalǵan mektep ǵımaratyn óz qarjysyna saldyrǵan. Mustaqymnan  bastaýysh bilim alǵan balalardyń arasynan keıin ulttyq-demokratııalyq kózqarastaǵy kóptegen azamattar shyqqan.    

Mustaqym  1921 jyly Qarqaraly túrmesinde  jatqanda Mádı janyna týysy Qaqabaıdyń Mashyraby men úsh joldasyn ertip jaǵdaıyn bilýge barypty.  Biraq túrme basshylarymen janjaldasyp qalyp, sońy qaıǵyly qazamen aıaqtalǵan.  

Mádı Bápıulynyń taǵy bir aǵaıyny ári jan joldasy, Qazybek bıdiń bes ulynyń biri Qazymbettiń urpaǵy,  belgili pedagog, shejireshi Kamal (Kamalıdden) Jaısaqov (1882-1954) bolǵan. Qarqaraly orys-qazaq mektebi men ýchılıesinde Alash qaıratkeri Ahmet Baıtursynovpen birge qyzmet istegen. Qazaqtyń tuńǵysh matematıka professory Álimhan Ermekovke (1891-1970) matematıka páninen dáris oqyǵan. Kámpeske bastalǵanda  qýdalaýǵa ushyrap, Kókshetaý óńirine qonys aýdarypty.   

Demek, Mustaqym Maldybaev, Kamal Jaısaqov tárizdi Alash zııalylarymen syrlas, joldas   bolǵan erkin oıly aqynnyń Alash ıdeıasyn dáriptep, bolshevıkter saıasatyn synaıtyn óleńder jazǵany kúman týdyrmaıdy. Solaı bola tura, mádıtanýshylar kúresker aqyn-kompozıtordy «Jalyndy revolıýıoner, Qarqaraly ýezdik sovdepiniń múshesi, alashordashylardyń qas jaýy» qylyp beınelegen.  Ǵalymdar men jazýshylardyń bir parasy Mádı Bápıuly men onyń nemere aǵasy Qaqabaı Alshynbaevtyń (1835-1917) arasyndaǵy daý-shardy sol kezdegi saıasatqa sáıkes tap tartysy retinde kórsetý amaldaryn qarastyrdy. Qazybek pen Alshynbaı bıler «ezilgen tapty qanaýshy shynjyr balaq, shubar tós shonjarlar» delinip, urpaqtary qýdalaýǵa ushyraǵan kezeńde basqadaı amal joq-ty.  

«Arǵy atam – áýlıe ótken Er Qazybek» – dep jyrlaǵan aıbyndy  aqyn, kózsiz batyr, asyl tekti bekzada Mádı tún jamylyp jylqy urlaýdy súıekke tańba túsirer uıatty is sanaǵan.  Degenmen, myńdy aıdaǵan baılardyń júırik attary men semiz jylqylaryna kózi tússe, kóńili buzylady eken. Aldymen,   ózderine baryp qolqa salyp, buıymtaıyn aıtqan. Er jigittiń sózin barlyǵy derlik jerge tastamaı, suraǵan malyn aldyna salyp bergen. Óıtkeni,  Mádıdiń berse qolynan, bermese jolynan alatynyn bilgen. Sóıte tura, keıbireýi «malymdy urlady» degen sarynda ústinen aryz túsirgen, tipti maly joǵalyp ketkender de shaǵymdanypty.   

Mádı bolsa bıler sotyna barýdan bas tartqan, shaqyryp kelgen shabarmandardy sabap jibergen,  bılerdiń syrtynan shyǵarǵan úkimin moıyndamaǵan. On shaqtysy jabylyp baılap Qarqaralydaǵy ýezd bastyǵynyń aldyna aparǵanynda   aryzdanýshylardyń ózderin jalaqor dep aıyptaǵan! Abaqtyǵa qamasa qashyp shyqqan.

Áıtse de, búkil Semeı gýbernııasyn  shýlatqan bir barymtaǵa Mádıdiń janama qatysy bolǵan kórinedi. XX ǵasyrdyń  bas kezinde Ertis boıynda sharýashylyǵyn júrgizgen otstavkadaǵy general, iri jer ıelenýshi  Vasılıı Serebrın jergilikti halyqqa tizesin batyryp, qysastyq kórsetipti. Qazaqtar «Kók úı» dep ataǵan qonysynyń tóńiregine   maldary jaqyn jaıylǵan jergilikti turǵyndarǵa aıaýsyz dúre soqqyzǵan, qarsylyq kórsetkenderin sot úkiminsiz atqyzyp tastapty. 

Bul habarǵa  Mádı beı-jaı qaraı almaı,   qarakesekterdiń Aldııar-Kúshik atasyna jatatyn Qasen, Ospan Tursynbaı uldary sııaqty  kánigi barymtashylarǵa habar jibergen. Olar soıylger jigitterin atqa qondyryp, V. Serebrınniń qonysyna qarama-qarsy, Ertistiń ekinshi jaǵyndaǵy (qazirgi Maı aýdanyndaǵy) Kók shyǵanaq degen jerde jaıylyp júrgen qyryq arǵymaǵyn   aıdap áketipti. Edireı bolysy aýmaǵyna jetkende qyl quıryqtyń birazyn kedeı-kepshikterge olja retinde úlestirgen, birnesheýin soıyp, qalǵanyn Úshqaranyń syrtyndaǵy Sarqasqa soryna qýyp aparyp qyryp tastaǵan! 

Osylaısha, kek qýǵan barymtashylardyń kesirinen V. Serebrın asyl tuqymdy jylqysynan aırylyp,  ótemine berilgen qazaqy jylqylardy mise tutýǵa májbúr bolypty. Osy tusta aıta keteıik, onyń  ózi kámpeskeniń aldynda Qytaıǵa qashyp ketipti de, asyl tuqymdy qoılary memlekettiń menshigine ótken. Kók úı    qonysynyń ornynda keıin Lebıaji (Aqqýly) aýdanynyń Besqaraǵaı asyl tuqymdy keńshary qurylǵan. Aıtpaqshy, álgi oqıǵany barymta deýden góri otarshyldyqqa qarsy kúrestiń bir túri  dep baǵamdaý durys shyǵar. 

Aǵaly-inili Qaqabaı men Mádıdiń qarym-qatynasyna  oralaıyq. Ekeýiniń bir-birimen kelise almaı, daýlasqanyn eshkim joqqa shyǵara almas.  Ókinishke qaraı, zertteýshilerdiń keıbiri mal, jer, bılik máselelerinen týyndaǵan daýly  oqıǵanyń boıaýyn qalyńdatyp, saıası reńk berdi de aqyn ómirbaıanynyń ortasyn oıyp turyp ornyqtyrdy.  Bul jaıt aǵaıyndylardyń ǵumyrnamasyndaǵy jarqyn betterdi kólegeılep abyroıyn túsirmese, kótergen joq.    

Biz búgingi  kúnge deıin Qaqabaıdyń ónegeli isteri jaıynda estisek te, jumǵan aýzymyzdy ashpadyq.   Qaqańnyń áýelde azan shaqyryp qoıǵan aty Aıqynbaı eken. Bala kezinen minezi qataldaý bolǵan soń Qaqabaı atanypty. Týǵan aǵasy Júsip myrzanyń qyzy Dildany alǵan Abaımen  qatty syılasqan jáne tórege de, qaraǵa da sózi ótetin óte bedeldi ári ádil adam bolǵan desedi. 1905 jyly Alash qaıratkerleri daıyndaǵan Qarqaraly petıııasyna Edireı bolysynan Omar Qondybaevpen birge Qaqabaı Alshynbaevtyń da qol qoıǵanyn endi bilip, qaıran qalyp  otyrmyz. 

Eger Qaqań  óz basynyń qamyn  halyq taǵdyrynan artyq kórse, tikeleı patsha aǵzamnyń atyna joldanatyn  Qarqaraly petıııasyna qol qoıyp, nar táýekelge bel býa ma?! Eger Mádı  ákesiniń týǵan aǵasy Qaqabaıdy ata jaýy sanasa, onyń úlken uly Mashyrapty sonshalyq áspetteı  me? Bul jaıynda endi ǵana oılanyp otyrǵan jaıymyz bar. 

Taǵy bir tańqalarlyq jaıt, «Aqjol»   partııasy tóraǵasynyń keńesshisi, alashtanýshy ǵalym Amantaı Shárip  jasaǵan Qaraǵandy óńiri Alash qozǵalysynyń qaıratkerleri men qoldaýshylarynyń  tizimine Álıhan Bókeıhan, Álimhan Ermekov, Jaqyp Aqbaev tárizdi tulǵalarmen qatar Maqat qajy Aqaıuly, Hasen Aqaev, Qaqabaı Alshynbaev sııaqty belgili el aǵalarynyń da esim-soılary enipti. Bul jeke zertteýdi tileıtin úlken taqyryp.   

Sóz joq, kezinde aǵa býyn ókilderi mynaý fánı jalǵanda bir-birimen uǵysa almaı, tartysyp ótken tarıhı tulǵalardyń   birin aq túspen, ekinshisin qara boıaýmen kórsetýge májbúr boldy. Mádı men Qaqabaı, Mahambet pen Jáńgir han, Jaıaý Musa men  Mustapa bolys, Shákerim qajy men chekıst Qarasartov... Qaısy birin aıtaıyq?

Endi  keıingi tolqyn  ar aldynda da, dar aldynda da tarıhı tulǵalardyń taǵdyrlary  týraly aq sóıleýge tıisti.   

Arman QANI,
aqyn, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri,
Halyqaralyq «Alash» ádebı syılyǵynyń laýreaty.
Pavlodar qalasy.

Paıdalanylǵan ádebıetter
1. Qý-Balqantaý enıklopedııasy // Qaraǵandy: «Tıpografııa Arko» JShS baspasy –
2017 jyl.
2. «Mádıdiń máńgi jasar óshpes áni» // Almaty: «Bilim» baspasy JShS – 2013 jyl.
3. Qarakesek shejiresi, I kitap // Pavlodar: «EKO» ǴÓF – 2010 jyl.
4.Óskembaev Q.S. «1921 jylǵy Qarqaralydaǵy qaıǵyly oqıǵa» // Qaraǵandy ýnıversıteti
habarshysy jýrnaly – 2010 jyl.
5.Taıshybaı Z. «Ultymyzdy kemsitýge kónbeımiz» – // abai.kz portaly – 2010 jyl.

Pikirler