Ult bolashaǵy jolynda birikken alash tulǵalary

Alash zııalylary «Shyqsaq bir tóbede, ólsek bir shuńqyrda bolaıyq», dedi jáne ómirleriniń sońdaryna deıin osy sózderinen taımady. Alash Orda partııasy men úkimeti taratylyp, qaıratkerleri qýǵynǵa ushyraǵannan keıin olar kúrestiń basqa túrin tańdap aldy. Ol halyqty aǵartýshylyq jolmen kózin ashyp, kúres jolyna bastaý edi.

Sol ýaqytta Tashkentke M.Tynyshpaev, H.Dosmuhamedov, J.Dosmuhamedov, M.Dýlatov, M.Jumabaev, J.Aımaýytov,  Á.Ermekov,  M.Esbolov, Q.Qojyqov syndy kóptegen  Alashorda qaıratkerleri jınaldy. Memleket jáne qoǵam  qaıratkerleri, qazaq zııalylary, ǵylym men mádenıettiń  iri tulǵalary T.Rysqulov, S.Asfendııarov, S.Qojanov, N.Tórequlov, M.Áýezov, Á.Dıvaev, T.Júrgenovteı azamattar Túrkistan Respýblıkasynyń basshylyǵynda, ǵylymı mekemelerde, halyq aǵartý men joǵary oqý oryndarynda eńbek etti. Osy kezeńde Qyrǵyz (qazaq) Keńestik soıalıstik avtonomııalyq respýblıkasynyń astanasy bolǵan Orynbor qalasynda A.Baıtursynov bastaǵan Alashtyqtar bilim berý men mádenıet salalarynda qyzmet jasady. Barlyǵy derlik gazet-jýrnaldar shyǵaryp, oqýlyqtar jazdy. Uly murat jolyndaǵy kúres túri men sıpatyn ózgertip, jalǵasa berdi. Biraq ábden ornyqqan Keńes úkimeti olarǵa ýaqyt ta, múmkindik te qaldyrmady.

1920 jyly Alash Orda úkimeti qulaǵannan keıin, Alash kósemi Á. Bókeıhanov óz jaqtastaryna arnap úndeý tastaıdy. «Biz jeńildik, biraq ulttyń sanasyn oıatyp, múddesin qorǵaýymyzdy bir sátke de toqtatpaýymyz kerek . Ol úshin, bolshevıktter partııasynyń qataryna ótip Keńes organdaryna jumysqa kirip, kúresimizdi  astyrtyn júrgizýimiz kerek»,- deıdi. Osydan keıin Alash Orda úkimetiniń músheleri men olardyń ustanymyn  qoldaıtyn jaqtastary  Keńes úkimetine túrli qyzmetke kiredi. Al olardy osy qyzmetterge tartqan N.Nurmaqov, T.Rysqulov, S.Seıfýllın syndy Qazaqstandaǵy Keńes úkimetiniń basshylyǵyndaǵy ult qaıratkerleri, jańa tolqyn saıasatkerleri bolatyn.

Qazaq zııalylarynyń sol kezeńde  Qyzyl ımperııa ortalyǵynyń saıasaty kesirinen ulttyq memleket qurý jolynda Alash Orda úkimeti men partııasyn qurǵandar  jáne  bolshevıktik partııa men soıalızm ıdeıasyna sengen qaıratkerler arasynda saıası kózqarastaryna qaraı eki jikke bólingen edi.

Bir anyǵy olardyń jeke bas arazdyǵy bolǵan joq. Bolsa ol ulttyń bolashaǵy jolynda, qazaq memlekettiligi men el qamy jolynda ártúrli kózqarasta bolǵan shyǵar. Tańdap alǵan joldary ártúrli bolsa da, maqsattary bir edi. Sondyqtan qalaı da birigý kerek ekenin ýaqyt óte kele bári de túsindi. Ásirese 1928 jyly bastalǵan baılar men orta taptyń mal-dúnıesin konfıskaııalaý men sharýalardy ujymdastyrý atty naýqany 1931-1933 jyldardaǵy halyqty jalmaǵan ashtyqqa ulasqanda qazaqty ult retinde joıatyn saıasat ekenine kózderi jetken qaıratkerler eldi aman alyp qalý áreketine kóshti. Osyndaı jaǵdaılar olardyń túpkilikti birigýine alyp keldi.

Bul áreketterin  olar jasyryn júrgizdi me, ashyq júrgizdi me, anyǵy olar buǵyp qalǵan joq, tize qosa qımyldap eldi birjola qyrylýdan saqtap qaldy. Ashtyq jaılaǵan jyldary Ahmet Baıtursynov «Aq bolsyn, qyzyl bolsyn bárbir, men tek qazaq ultynyń múddesin qorǵaıtyn mamleketti jaqtaımyn»,- dep atqa qondy.

El basyna tóngen zulamattan qutylý jolynda birikken ult qaıratkerleriniń áreketin Keńes ımperııasynyń dıktatorlary konrrevalıýııalyq uıym dep baǵalady. Ony olar 1937-1938 jyldardaǵy qandy repressııa júrgizgende ult qaıratkerleriniń kózin joıý kezinde basty aıyp retinde taǵyp, sheber paıdalandy.

O.Jandosovtyń NKVD tergeýshilerine bergen jaýabynan

Protokol doprosa obvınıaemogo Djandosova Ýraza Kakımovıch, 1899 goda rojdenııa, ýrojene Kaskelenskogo raıona, Alma-Atınskoı oblastı, kahah, grajdanın SSSR, obrazavanıe srednee, slýjaıı, byvshıı chlen VKP (b) s 1918 goda. Byvshıı Predsedatel Alma-Atınskogo oblıspalkoma.

V: Vy zaıavılı, chto namereny dat otkrovennye pokazanııa o svoeı kontrrevalıýıonnoı deıatelnostı, kak chlena antısovetskoı Kazahskoı naıonalıstıcheskoı organızaıı.

Chto Vy mojete pokazat?

         (úzindi)

K 1925-1926 g.g. grýppırovkı, kak organızaıonnaıa forma, prıkrytıe ı sredstvo naıonalıstıcheskoı raboty, ıscherpalı svoı vazmojnastı. Vsem hodom borby byl postavlen vopros o blokırovanıı naıonalısteıcheskıh grýppırovok, o peregrýppırovke sıl ı o novoı stýpenı organızaıı antısovetskoı deıatelnostı.

K etomý vremenı, v svıazı s zadachamı, postavlennymı Sovetskoı vlastıý po voprosý o sovetızaıı aýla, byla naıdena ıdeologıcheskaıa osnova bloka. Ona zaklýchalas v protaskıvanıı naıonalıstıcheskımı grýpırovkamı býrjýazno-naıonalıstıcheskoı lınıı v vaprosah zemleýstroıstva, korenızaıı gosýdarstvennogo apparata ı naıonalnoı kýltýry. Osnovnym je oselkom, na kotorym soshlıs naıonalıstıcheskıe grýppırovkı, byl vopros o zemle.

Ishodıa ız býrjýazno-naıonalıstıcheskoı tochkı zrenııa v voprose ob ınteresah naıı voobe, t.e. baıskoı tochkı zrenııa Hodjanov ı ıa vydvınýlı konrrevalıýıonnyı prınıp ocherednostı zemleýstroıstva, chto doljno bylo oznachıt, vo-pervyh, pervoochrednoe ı preımýestvennoe pravo Kazahov-baev na zemlıý ı, vo-vtoryh, prekraenıe perenaselenııa ızvne v Kazahstan.

Dlıa ýspeshnogo provedenııa etoı kontrrevalıýıonnoı lınıı Hodjanov, Ia ı Asfandııarov dogovorılıs s naıonalıstamı drýgıh grýppırovkı Nýrmakovym, Orynbaevym, Alıbekovym, Karatleýovym, Djamanmýrýnovym, Kenjınym, Djantleýovym ob edınom mnenıı po etomý koordınalnomý dlıa Kazahstana togo vremenı voprosý.

V rezýltate na V-ı kraıpartkonferenıı v 1925 godý vse naıonalıstıcheskoe grýppırovkı vystýpalı po etomý vaprosý edınym frontom.

No k blokırovanııý ýje podoshlı so vseh staron. Vnachale proıeshodıl sgovor mejdý grýppırovkamı bolee krýpnogo masshtaba. Tak, naprımer, prı aktıvnoı deıatelnostı Kýlýmbetova obedenılıs rýkovodıtelı grýppırovok Zapodnogo Kazahstana, Kýstanaıa, Aktıýbınska ı Adaıa, toje samoe proızoshlo sredı naıonalıstov Petropavlsk, Akmolınsk ı Semıpalatınska, takje v Semıreche ı Syr-Dare. Nakone, ne v smysle perıodızaıı po vremenı, proıshodıt sblıjenıe ı blokırovanıe  mejdý rýkovotstvom naıonalıstıcheskıh grýppırovak. Vedýeı ı organızýıýeı fıgýroı prı etom byl Nýrmakov Nygmet, vokrýg kotorogo obedenılıs vse naıonalısty. V rolı rýkovodıtelıa ego prıznavalı Mendeshev, Seıfýllın, Kenjın, Sýltanbekov, Alıbekov, ı Mýrzagalıev, tak skazat vse ottenkı naıonalıstıcheskıh grýppırovok. Krome togo, ý Nýrmakova bylı naıbolee solıdnye alash-ordınskıe svıazı v lıe Býkeıhanova Alıhana, Ermekova ı Gabbasova.

S Nýrmakovym ıa sblızılsıa na pochve sovmestnyh vystýplenıı po voprosam obsýjdavshımsıa togda   na Bıýro Kraıkoma  ı byvaıa, na ýstraevaemyh ım konspıratıvnyh soveanıe sostoıavsheesıa ý nego na kvartıre.

Na etom soveanıı ýchastvovalı Togjanov, Masanov, Ýtekın, Gataýlın, Kýlýbaev ı drýgıe naıonalısty, v tom chısle 4-5 chelovek, kak mne pomnıtsıa, ız Semıpalatınska ı Karkaralınska.

Na etom soveanıı vystýplenııa Nýrmakova nosılı antısovetskıı harakter, bylı napravleny protıv rýkovotstva  Kraıkoma  ıv nıh Nýrmakov prızyval prısýstvýıýıh «ne dratsıa» mejdý soboı ı vestı borbý protıv partıı edınym frontom. Drýgıe prısýtstvýıýıe naıonalısty (Ia – Jandosov, Togjanov, Kýlýbaev) v svoıh vystýplenııah s nım solıdarızırovalıs», — deıdi.

Repressııanyń qandy sheńgeline túsken arystarymyzdyń tergeý kezindegi qujattaryn jaryqqa shyǵaryp júrgen tarıh ǵylymynyń doktory, derektanýshy  B.Násenov óziniń boljamdarynda bylaı deıdi: «Joǵaryda aıtylǵandardy NKVD tergeýshileri erterek daıyndap aǵalarymyzdy uryp-soǵyp esterinen tandyryp, endi myna qaǵazdarǵa qol qoı dep zorlyqpen qoıǵyzǵan degen oıdy kóptegen tarıhshylar, ádebıet qaıratkerleri aıtady.

Muny urdy-soqty, qınady degenge qosylamyn. Biraq dál osyndaı saýatty jaýaptardy tergeýshiler daıyndaı almaıdy. Meniń oıymsha aǵalarymyzdy aıýandyqpen uryp-soǵyp, artynan birneshe kún qolyna qalam,qaǵaz berip jazǵyzýy múmkin. Bul aǵalar endi ne bolsa ol bolsyn dep óziniń oıyndaǵy júrgen tamasha armandaryn da osy qaǵazdar arqyly bizge qaldyrǵan bolar». [1]

N.Nurmaqov Qazaqstannyń úkimet basshysy bolǵan jyldarda Máskeýdegi Qazaqstannyń Ókilettigin basqarǵan belgili qaıratker Ábilqaıyr Dosov tergeýde bergen jaýaptarynda: «1929 jyly Máskeýdegi marksızm kýrsynda Qazaq AKSR Halyq Komıssarlary Keńesiniń burynǵy tóraǵasy Nyǵmet Nurmaqov oqyp jatty. Men ol kezde BOAK Prezıdıýmynyń múshesi, ári hatshysynyń orynbasary bolyp isteımin. Nurmaqovpen aıyna eki-úsh ret kezdesip turdym. Kóbinese onyń úıine men baratynmyn. Sebebi meniń Almatyda isteıtinderdiń eshqaısysymen jeke baılanysym bolmaǵandyqtan, bizdikine eshkim kelmeıtin. Al onyń úıinde qashan bolsyn Qazaqstandyq qyzmetkerleriniń bireý-mireýi, tipti Máskeýge issaparmen kelgen Halkomdarǵa sheıin kezdestirýge bolatyn.

1930 jyldyń qańtarynyń aıaǵynda bolǵan bir kezdesýde Nurmaqov: “Qazaqstanda masqara asyra silteýshilikter, bassyzdyqtar oryn alýda” dedi. “Aýdandardaǵy qazaqtar asharshylyqtan shybyndaı qyrylyp jatyr. Ońtústikte jáne Almaty oblysynda is mynaǵan deıin jetken. Qystygúni qazaqtarǵa bir jerge úı tiktirip, bárin nómirlep, ár kóshege partııa kósemderiniń, sonyń ishinde Goloekınniń, Quramysovtyń, Isaevtyń esimderin bergizgen,” – dedi. Osyny estigende ashýǵa býlyǵyp, partııanyń Ortalyq Komıtetine (OK) habarlaıyq degen usynys aıttym. N.Nurmaqov myrs etip kúldi de “Odan eshteńe shyqpaıdy. Saǵan sene qoıar deımisiń. Eger OK-ǵa jazsań, ondaǵylar áýeli Goloekınnen suraıdy, al ol qazaq emmıgranttary bizdegi qıynshylyqtardy ásirelep kórsetip otyr, jumys isteýimizge kedergi keltirýde dep jaýap beredi de, taǵy da keminde jarty jyl qyzmet isteıdi”,- dedi. Buǵan qosa, Qazaqstandaǵy zańsyzdyqtar men zorlyq-zombylyqtar týraly faktiler jınastyryp jatqandyǵyn, jınap bolǵan soń ǵana OK-ǵa habarlaýǵa bolatynyn aıtty». [2]

                Bul kezde tárkileý men ujymdastyrýǵa qarsy qazaq dalasynda kóterilister burq ete qaldy. Shyńǵystaýdaǵy, Shubartaýdaǵy, Abyralydaǵy, Sozaqtaǵy, Sarysýdaǵy, Qaraqumdaǵy, Yrǵyzdaǵy, Mańǵystaýdaǵy, Batpaqqaradaǵy t.b. jerlerdegi kóterilisterdiń artynda sol kezdegi ult qaıratkerler turdy degen de boljamdar bar.

«T.Rysqulov», «Asharshylyq», «T. Júrgenov» atty  derekti fılmderdiń avtory,rejısser E.Raqyshev óziniń suhbatynda Keńes úkimetine qarsy kúresken elimizdegi astyrtyn uıym týraly, «Bul uıymǵa áıgili Alashordashylar men basynda Keńes úkimetin qoldap, keıin odan qatty túńilgen Turar Rysqulov bastaǵan ult qaıratkerleri  kirgen jáne sol kezdegi kóterilisterdi de uıymdastyrǵan», —  deıdi.

Mysaly, T. Júrgenov ózin qazaq ultshyldarynyń uıymyna Sultanbek Qojanov kirgizgenin aıtady. S. Qojanovtyń «Halyq qasiret shegip ultymyz joıylyp ketý aldynda tur. Sondyqtanda ultty saqtap qalý úshin ultshyl azamattar astyrtyn uıym qurdyq»,- degenine T.Júrgenov: «Ózekti janǵa bir ólim. Halqym úshin tiktim basymdy báıgege. Men de sendermen birgemin dep jaýap berdim»,- deıdi. Muny  Júrgenov óz qolymen jazǵan. Biraq men muny NKVD jendetteri uryp-soǵyp jazdyrǵan shyǵar dep, Qojanovtyń isin aldyrdym. Ol da osy áńgimeni rastaıdy. Men buǵan da senbeı, Uzaqbaı Qulymbetovtiń isin aldyrtyp, osy jaıytty qaradym. Qulymbetov ol kezde uıymnyń Almatydaǵy bólimin basqarǵan. Ol bergen jaýabynda Júrgenov shyndyqty aıtyp otyrǵanyn aıtady. Sodan soń uıymnyń basynda turǵan T. Rysqulovtyń isin qaradym. T.Rysqulov  Júrgenovti uıymǵa Qojanov kirgizgenin aıta kelip, T.Júrgenovke Qaraqumdaǵy kóterilisti uıymdastyrýǵa ózi jeke tapsyrma bergenin aıtady.

Sol jyldary qazaq dalasynda 370-teı irili-usaq kóterilister bolǵan.  Ol kóterilisterdiń negizi ultshyl qaıratkerlerimizdiń astyrtyn is-áreketiniń arqasynda uıymdastyrylǵan. Sol 1930 jyldary  T. Júrgenov Ózbekstanda halyq komıssary bolyp istegen. Ákesi Qara, baýyrlary Dosjan, Qosjandar arqyly Qaraqumdaǵy kóterilisti astyrtyn qoldap otyrǵan. Yrǵyzda bolǵan kóterilistiń artynda U. Qulymbetov turǵan. Sozaq kóterilisin basqarǵan Alashordashy Sársenov tikeleı S.Seıfýllın men aqyldasyp, nusqaý alyp otyrǵan. Aqsý, Abralydaǵy  kóterilister de astyrtyn uıymnyń uıymdastyrýymen bolǵan. Tergeý barysynda NKVD tergeýshileri T.Rysqulovtan «Sender sonda nashar qarýlanǵan kóterilisshilermen Keńes úkimetin qulatamyz dep oıladyńdar ma?» dep suraıdy.  T.Rysqulov: «Joq, biz jeńemiz dep oılaǵan joqpyz. Biraq Máskeýdiń ozbyrlyq saıasatyna qarsy jer-jerde narazylyqtar, kóterilister bolyp jatqanyn kórgen Ortalyq óziniń qateligin túsinip, baǵytyn ózgerter dep oıladyq», — deıdi. [3]

Ujymdastyrý men salyq salýdyń shekten shyǵýy, el arasyn jaılaı bastaǵan asharshylyq sebepterinen bastaý alǵan kóterilisterdiń biri Abyraly kóterilisi haqynda jazylǵan zertteý eńbekterinde  Abyraly kóterilisi týraly arnaıy zertteý júrgizgen tarıh ǵylymdarynyń doktory, derektanýshy  Bolatbek Nasenov aǵamyz  kóteriliske baılanysty barlyq arhıv qujattaryn jaryqqa shyǵardy.

Arhıvtegi  NKVD- niń tergeý qujattarynda kýálárdiń aıtýynsha №10 aýylda bolǵan jınalysta halyq aldynda kolhoz múshesi Ybyraı Jákishov bylaı degen: — Keńes úkimeti halyqty aldady. Baılarǵa ǵana salyq salamyz dep edi. Al shyndyǵyndy ortasha sharýa men kedeılerdi de aıaǵan joq. Endi kózderińiz jetti. Keńes úkimeti «jyrtqyshtar». Tapsyrǵan maldaryńyzdy qaıtaryp alyńyzdar.

El arasynda Keńester úkimeti qulady , Alashordashylar jaqynda elge kelip kóterilisti ózderi basqarmaq degen qaýesetter taraǵan. Ár aýyldaǵy kóterilishshilerdiń  jospary boıynsha barlyǵy bir týdyń astyna birigip, aýdan ortalyǵy Abyralyny alyp, Shyńǵystaýlyqtarmen birigip aldymen Znamenkany( Qarasý) talqandap Semeıge qaraı júrmekshi. Semeıde qaıtadan Alash Orda úkimetin ornatý maqsat bolmaq. Birinshi bolyp №12 aýyl men №14 aýyl Uzynbulaqtyqtar birigip aldymen koperatıvterdi talqandap salyq túrinde ótkizýge daıyndap qoıǵan astyq pen basqa da zattardy taratyp alǵan. Sodan keıin Uzynbulaq aýylynda qurylǵan «Sáýle» kolhozyn talqandap barlyq mal men jylqylardy taratyp alǵan. Miniske jaraıtyn attardyń barlyǵyn bólip Semeıge jasalmaq shabýlǵa daıyndala bastaǵan. Aýylkeńesiniń tóraǵasy men aýdandyq atqarý komıtetiniń ókilin tutqyndap olarǵa kóterilisshilerge qosylý týraly talap qoıyp bosatady. Kóterisshiler aq tý kóterip shyqqan. Týda Lá Illaha Illallah degen jazý bolǵan.

OGPÝ-diń ańyz-aqıqaty aralas málimetteri ujymdastyrýǵa qarsy bolǵan kóterilisterdi Alashordalyqtarmen, sol kezde bılikte bolǵan qaıratkerlermen baılanystyrady. Mysaly Abyraly kóterilisin aıqyn mysal bola alady. Buǵan sebep joq emes. Atap aıtar bolsaq «Alash qozǵalysynyń» óristeýine keń jol ashqan 1905 jylǵy Álıhan Bókeıhan men Jaqyp Aqpaev uıymdastyrǵan Qarqaraly petıııasy bolsa, sol aıtýly sharaǵa ún qosqandardyń ishinde Abyraly óńiriniń abyroıly azamattary da kezdesedi. Olar tómendegideı:

1. Abyraly bolysynan: Musa Qulbaev, Súleımen Qoısoımasov
2. Aqbota bolysynan: Júsip Qulbatyrov, Bektibaı Botabaev
3. Bórli bolysynan: Tolmuhamet (halyq «Toqmet qajy» dep ataıdy) Altyntorın, Raqııa Satpaev
4. Degeleń bolysynan: Kerimhan Tólebaev, Tyshqanbaı Qashaqov
5. Temirshi bolysynan: Sekerbaı Qanǵojın, Ospan Janǵabylov.

Joǵaryda esimderi atalǵandar baılyǵy men bedeline qosa, zııaly, jańa zamannyń byǵytyn ańǵara biletin azamattar bolǵan. 1918 jyly Alash Orda úkimeti Orynbordan Semeıge kóshirilgende jáne sol jyldardaǵy Azamat soǵysy kezinde Alash Orda qaıratkerleriniń Shyńǵystaý jáne Abyraly óńirleriniń aýqatty azamattaryna arqa súıegendigi naqty derekterden belgili. [4]

Alaıda 1931 jylǵy Abyraly kóterilisine Alashordalyqtardyń yqpaly boldy ma? – degen zańdy suraq týyndaıdy. Mundaı suraqtyń týyndaýyna túrtki bolǵan máseleler – kóterilisshilerdiń  tergeý proesi kezinde bergen jaýaptary ekendigi anyq. Máselen, B. Násenovtyń «Abyraly kóterilisi» kitabynda jarııalanǵan qujattarda halyqty atqa qondyrý úshin júrgizilgen úgit-nasıhat jumystary erekshe nazar aýdartady. Muraǵattan alynǵan IIHK (NKVD) tergeý qujattarynda bylaı delingen: №10 aýylda bolǵan jınalysta halyq aldynda kolhoz múshesi Ybyraı Jákishov: – «Keńes úkimeti halyqty aldady. Baılarǵa ǵana salyq salamyz dep edi. Al shyndyǵyndy ortasha  sharýa men kedeılerdi de aıaǵan joq. Endi kózderińiz jetti. Keńes úkimeti «jyrtqyshtar». Tapsyrǵan maldaryńyzdy qaıtaryp alyńyzdar» degen. 

Sondaı-aq, Baımaǵambetov Qadaýdyń ( 32 jasta, ákesi tárkileýge ilingen Buǵybaev Baımaǵambettiń uly) bergen jaýaby bar:

— Jákishev Ybyraı bylaı dedi. «Sovet úkimeti qulady. Semeıden maǵan Salyqbaev Raqymjan keldi. Alashordashylar Shyńǵystaýdyń baılary Shaımardan Ahmetjanovpen, Ahmetov Alhamjannyń atasy Jaqyp jáne Ábish Rysqulovtarmen kezdesedi. Semeıden Alash Ahmetjanov kelip kóterilisti basqarady».

 Aıyptalýshy Baltaqaev Qaýqarbek (27 jasta,  Abyraly aýdany №6 aýylynan, baıdyń balasy. Mamandyǵy muǵalim, úılengen, otbasynda 5 adam. Buryn isti bolmaǵan) tergeý barysynda mynadaı málimet beredi:

– Qańtar aıynyń basynda Abyraly aýdanyna  Semeı qalasynan 1928 jyly mal-múlki tárkilengen baı Musabekov Esimbek keldi.  Jolda ol  Abyraly aýdanynyń  Degeleń bóligindegi týysy Tyshqanbaevtyń aýylynda birneshe kún bolǵan. Sol jaqtan №1 aýylǵa kelip Jaqypovqa ma nemese Bólegenovke me naqtysyn bilmedim 1930 jyly Máskeý qalasynda «Sharýa uıymyn» zańsyz partııa uıymdastyrylǵany, ony Alashordanyń kósemderi Bókeıhanov Álıhan, Ermekov Álimhan, Dýlatov, Baıtursynov, Barlybaev Ahmetýlla jáne basqalary qurǵandyǵyn aıtqan. Máskeýden  basqa partııanyń jeti aımaqta óz bólimsheleri astyrtyn jumys isteýde. Solardyń biri  Semeıde ornalasqandyǵyn, alaıda basshysynyń kim ekendigin Musabekov aıtpaǵan.  Biraq uıym bar. Á. Bókeıhanov Máskeýdiń GPÝ-yna bergen  jaýabynda uıymnyń bar  ekendigin moıyndaǵan. Ol uıymdy joıa almaısyńdar degen. Bókeıhanovty atý jazasyna bergen. Keıin bul sheshim ózgertildi (OGPÝ sotynyń sheshimimen Bókeıhanovtyn atý jazasyn túrmede otyrýǵa aýystyrǵan bolatyn). Uıymnyń maqsatyn aıta  kele Jaqypov Nuǵmanǵa nemese Bólekovke  №1  aýylda et salyǵyna qarsy halyqty kóterińder degen. Senderden  keıin barlyq jerlerde kóterilis bolady. Qazir  búkil odaq boıynsha kóteriliske daıyndalyp jatyr. Sondyqtan mamyr   aıynda  úkimet  aýysýy  múmkin. Osyny aıtqan Musabekov № 6 aýylǵa kelip shaıqas kezinde qaza tapqan aǵasy  Baıshaıynov  Káripbek, Kempirbaev Ysqaq, Qońyrbaev Baıseke ján Jandybaev Túsipbekter arqyly  óziniń rýlastary «Oljas» urpaqtaryn kóteriliske daıyndap shyǵarýdy tapsyrǵan.

Musabekov Kempirbaevqa  burynǵy Alashorda áskeriniń sarbazy retinde Alashordalyqtar saǵan úlken senim artyp otyr degen. Úkimetke qarsy kóterilisti tezdetip uıymdastyrýǵa kiris, meniń aǵam Baıshaıynov eki vıntovka beredi. Aıtqanyndaı eki vıntovkany ákelip berdi. Osydan keıin Musabekov otbasymen birge №1 aýylǵa baryp sondaǵy kóterilisti bastap shyqty. Artynsha basqa aýyldarda da kóterilis bastalyp ketti. Kóterilistiń maqsaty tek qana et salyǵy úshin maldaryn ótkizýge qarsylyq qana emes úkimetti túbegeıli qulatýdy josparlaǵan. Semeıdegi uıymnyń quramyna Qarqaraly aýdanynan Jantýǵanov Qydyrberdi baı, Kenjın Toqaı baı, Abyraly aýdanynan alashordashyl Manan Turǵanbaevtyń aǵasy – Sháden, qazirgi ýaqytta Semeı qalasynda turady, Ýalıhan Ahmetov jáne №10 aýyldan da bar, qalǵandarynyń aty – jónderin bilmedim taǵy basqa jerlerden músheleri bar. Qarqaraly aýdanynyń №10 aýylynyń bandysy Tileýbekov Baıjuma Abyraly aýdanynyń № 6 aýylynyń bandysy Kempirbaevtyń tobynda bolǵanda maǵan jasyryn uıym Semeı qalasynda ornalasqan, ózderiniń gazetterin shyǵaryp, taratady  dedi. Gazettiń aty qalaı atalatynyn bilmeıdi, bir danasy uıym múshesi Jantýǵanov Qydyrberdide bar eken. Mamyr aıynda kapıtalıstik elder men alashordashylar jáne baılardyń kúshimen Keńes úkimeti qulatylatyndyǵy týraly maqala basylǵan kórinedi. Gazettiń qaı tilde ekenin bilmeıdi.  Gazetti ustap júrgen Jantýǵanov Qydyrberdi Alash Ordalyq Manan Turǵanbaevtyń qaıyn atasy bolyp keledi. Kóterilisshilerge tergeý barysynda qoıylǵan suraqtarda: Kolchak tusynda Alashorda polkynda qyzmette boldyń ba, Ike Ádilovpen baılanystaryń barma? – degen suraqtar qoıǵan. Ike Ádilov ózderińiz biletindeı Alash partııasynyń múshesi jáne Alashorda úkimetiniń demeýshisi retinde halyq arasynda úlken bedelge ıe bolǵan. Tárkileý qarsańynda tutqyndalyp, jer aýdarylǵan, keıin qamaýdan qashyp shyǵyp, Shaǵan taýynda bandylyq jasaq quryp Keńes úkimetine qarsy soǵysqan. Artynsha Qytaıda qolǵa túsken. [5]

Abyraly aýdany tárizdi oǵan kórshi ornalasqan Shyńǵystaý aýdanynyń jerinde (qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysy, Abaı aýdany) de 1931 jyly aqpanda keńes úkimetiniń júrgizip otyrǵan saıasatyna qarsy halyq tolqýlary boldy. Kóterilisti Medeýov Sanııaz jáne Toraıǵyrov Emiljan basqaryp, oǵan barlyǵy 200-den astam adam qatynasqan. Kóterisshiler aq jalaý kóterip, halyqty aýdandaǵy keńes úkimetin qulatýǵa shaqyrǵan. Kóterisshiler kórshi Qý jáne Abyraly aýdandarymen baılanys ornatyp, olarmen birigýge árekettenedi. Biraq Qyzyl Armııanyń turaqty bólimderi buǵan kedergi jasady, kóterilis keń tarap úlgermeı jatyp-aq aqpan aıynda kúshpen basyp tastalyndy.

Birazdan soń «… osy kóterilisti uıymdastyrýshy bolypty, qashyp júr eken, Qytaıǵa ketpek kórinedi», — degen jalǵan laqap taratyp, «Saıat qorasynda» beıqam jatyp, ań aýlaýǵa shyqqan jerin­de Shákárim qajyny atyp óltirip, qudyqqa kómýsiz tastap ketedi. [6]

Abaı urpaqtarynyń tóńiregi Alash arystarymen óte jaqyn qarym qatynasta bolǵany belgili. Ásirese osy kóterilis kezinde Qunanbaı Óskenbaıulynyń urpaqtary qatty qýdalaýǵa ushyrady. Abaıdyń balasy Mákáıil, Shákárim Qudaıberdiuly, Ǵafýr Shákárimuly jazyqsyz atylǵan soń, Zııat Shákárimuly, Berdesh Ázimbaıuly, Mánákesh Ázimbaıuly Tákejanovtar Qytaıǵa ótip ketedi. Áýeli Tarbaǵataıǵa, odan soń Altaıǵa qashyp barady. Qajy urpaqtary ol jaqta da tynyshtyq taba almaı, quryǵy uzyn keńes ókimeti qolynan mert boldy.

Osy derekterge kóz júgirte otyryp biz bir jaıytqa toqtala ketýimiz kerek. Qazan tóńkerisine deıingi qalyptasqan ult zııalylarynyń qazaqty táýelsiz el bolsyn dep tilep, Alash ıdeıasynyń mańyna toptassa, Keńes úkimeti ornaǵan kezeńde qalyptasqan jańa tolqyn ult qaıratkerleri totalıtarlyq ámirshil júıeniń qurbanyna aınalǵan qazaq halqyn qalaıda aman alyp qalý jolynda kúresken azamattar keıinnen ózara ymyraǵa kelip ulttyń bolashaǵy jolynda birlese kúresti. Biz osy kúni qazaq-qazaqty ustap berdi, jala japty, satyp ketti, ashtyqta qazaq jalqaýlyǵynan qyryldy degendeı pikirlerdi aıtqandy unatamyz. Halyqty jappaı ashtyqqa uryndyrǵan qyzyl ımperııanyń solaqaı saıasaty áý basta qyryp-joıýǵa baǵyttalǵanyn kesh te bolsa túsingen ult zııalylary birige áreket etkeni anyq jáne sol jolda qurban boldy.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Násenov B. «Halyq jaýlary». Kóptomdyq eńbek. 7 tom. Onynshy kitap. Almaty: Novosıbırsk. 2005 jyl. 48-56 b.b.

2. Musyrman K. Qan tamǵan qoljazbalar //Egemendi Qazaqstan – 1992. – 10 sáýir. – 3 b.
3. Raqyshev E. Ultshyldardyń astyrtyn uıymy bolǵan. Abai.kz. 20.01.2015. Suhbattasqan Janysbaı T.  

4. Berkimbaı A. Abyraly kóterilisi – Alashtyqtar dem bergen kóterilis pe? // Obestvennaıa pozıııa – 2011. №46. 5-6 b.b.

5. Násenov B. «Abyraly qandy jyldarda. 1905-1945 j.j». Kóptomdyq eńbek. Ekinshi tom, úshinshi kitap. Almaty: Novosıbırsk. 2005.  254 b.

6. Ǵabjalılov H. Omarbekov T. Qazaq rý-taıpalarynyń tarıhy. Arǵyn. 9 tom. 2 kitap. XII-taraý. «TZO Alash» Almaty. 401-406 b.b.
   

   ---

Ardaq BERKIMBAI

Alash zııalylary «Shyqsaq bir tóbede, ólsek bir shuńqyrda bolaıyq», dedi jáne ómirleriniń sońdaryna deıin osy sózderinen taımady. Alash Orda partııasy men úkimeti taratylyp, qaıratkerleri qýǵynǵa ushyraǵannan keıin olar kúrestiń basqa túrin tańdap aldy. Ol halyqty aǵartýshylyq jolmen kózin ashyp, kúres jolyna bastaý edi.

Sol ýaqytta Tashkentke M.Tynyshpaev, H.Dosmuhamedov, J.Dosmuhamedov, M.Dýlatov, M.Jumabaev, J.Aımaýytov,  Á.Ermekov,  M.Esbolov, Q.Qojyqov syndy kóptegen  Alashorda qaıratkerleri jınaldy. Memleket jáne qoǵam  qaıratkerleri, qazaq zııalylary, ǵylym men mádenıettiń  iri tulǵalary T.Rysqulov, S.Asfendııarov, S.Qojanov, N.Tórequlov, M.Áýezov, Á.Dıvaev, T.Júrgenovteı azamattar Túrkistan Respýblıkasynyń basshylyǵynda, ǵylymı mekemelerde, halyq aǵartý men joǵary oqý oryndarynda eńbek etti. Osy kezeńde Qyrǵyz (qazaq) Keńestik soıalıstik avtonomııalyq respýblıkasynyń astanasy bolǵan Orynbor qalasynda A.Baıtursynov bastaǵan Alashtyqtar bilim berý men mádenıet salalarynda qyzmet jasady. Barlyǵy derlik gazet-jýrnaldar shyǵaryp, oqýlyqtar jazdy. Uly murat jolyndaǵy kúres túri men sıpatyn ózgertip, jalǵasa berdi. Biraq ábden ornyqqan Keńes úkimeti olarǵa ýaqyt ta, múmkindik te qaldyrmady.

1920 jyly Alash Orda úkimeti qulaǵannan keıin, Alash kósemi Á. Bókeıhanov óz jaqtastaryna arnap úndeý tastaıdy. «Biz jeńildik, biraq ulttyń sanasyn oıatyp, múddesin qorǵaýymyzdy bir sátke de toqtatpaýymyz kerek . Ol úshin, bolshevıktter partııasynyń qataryna ótip Keńes organdaryna jumysqa kirip, kúresimizdi  astyrtyn júrgizýimiz kerek»,- deıdi. Osydan keıin Alash Orda úkimetiniń músheleri men olardyń ustanymyn  qoldaıtyn jaqtastary  Keńes úkimetine túrli qyzmetke kiredi. Al olardy osy qyzmetterge tartqan N.Nurmaqov, T.Rysqulov, S.Seıfýllın syndy Qazaqstandaǵy Keńes úkimetiniń basshylyǵyndaǵy ult qaıratkerleri, jańa tolqyn saıasatkerleri bolatyn.

Qazaq zııalylarynyń sol kezeńde  Qyzyl ımperııa ortalyǵynyń saıasaty kesirinen ulttyq memleket qurý jolynda Alash Orda úkimeti men partııasyn qurǵandar  jáne  bolshevıktik partııa men soıalızm ıdeıasyna sengen qaıratkerler arasynda saıası kózqarastaryna qaraı eki jikke bólingen edi.

Bir anyǵy olardyń jeke bas arazdyǵy bolǵan joq. Bolsa ol ulttyń bolashaǵy jolynda, qazaq memlekettiligi men el qamy jolynda ártúrli kózqarasta bolǵan shyǵar. Tańdap alǵan joldary ártúrli bolsa da, maqsattary bir edi. Sondyqtan qalaı da birigý kerek ekenin ýaqyt óte kele bári de túsindi. Ásirese 1928 jyly bastalǵan baılar men orta taptyń mal-dúnıesin konfıskaııalaý men sharýalardy ujymdastyrý atty naýqany 1931-1933 jyldardaǵy halyqty jalmaǵan ashtyqqa ulasqanda qazaqty ult retinde joıatyn saıasat ekenine kózderi jetken qaıratkerler eldi aman alyp qalý áreketine kóshti. Osyndaı jaǵdaılar olardyń túpkilikti birigýine alyp keldi.

Bul áreketterin  olar jasyryn júrgizdi me, ashyq júrgizdi me, anyǵy olar buǵyp qalǵan joq, tize qosa qımyldap eldi birjola qyrylýdan saqtap qaldy. Ashtyq jaılaǵan jyldary Ahmet Baıtursynov «Aq bolsyn, qyzyl bolsyn bárbir, men tek qazaq ultynyń múddesin qorǵaıtyn mamleketti jaqtaımyn»,- dep atqa qondy.

El basyna tóngen zulamattan qutylý jolynda birikken ult qaıratkerleriniń áreketin Keńes ımperııasynyń dıktatorlary konrrevalıýııalyq uıym dep baǵalady. Ony olar 1937-1938 jyldardaǵy qandy repressııa júrgizgende ult qaıratkerleriniń kózin joıý kezinde basty aıyp retinde taǵyp, sheber paıdalandy.

O.Jandosovtyń NKVD tergeýshilerine bergen jaýabynan

Protokol doprosa obvınıaemogo Djandosova Ýraza Kakımovıch, 1899 goda rojdenııa, ýrojene Kaskelenskogo raıona, Alma-Atınskoı oblastı, kahah, grajdanın SSSR, obrazavanıe srednee, slýjaıı, byvshıı chlen VKP (b) s 1918 goda. Byvshıı Predsedatel Alma-Atınskogo oblıspalkoma.

V: Vy zaıavılı, chto namereny dat otkrovennye pokazanııa o svoeı kontrrevalıýıonnoı deıatelnostı, kak chlena antısovetskoı Kazahskoı naıonalıstıcheskoı organızaıı.

Chto Vy mojete pokazat?

         (úzindi)

K 1925-1926 g.g. grýppırovkı, kak organızaıonnaıa forma, prıkrytıe ı sredstvo naıonalıstıcheskoı raboty, ıscherpalı svoı vazmojnastı. Vsem hodom borby byl postavlen vopros o blokırovanıı naıonalısteıcheskıh grýppırovok, o peregrýppırovke sıl ı o novoı stýpenı organızaıı antısovetskoı deıatelnostı.

K etomý vremenı, v svıazı s zadachamı, postavlennymı Sovetskoı vlastıý po voprosý o sovetızaıı aýla, byla naıdena ıdeologıcheskaıa osnova bloka. Ona zaklýchalas v protaskıvanıı naıonalıstıcheskımı grýpırovkamı býrjýazno-naıonalıstıcheskoı lınıı v vaprosah zemleýstroıstva, korenızaıı gosýdarstvennogo apparata ı naıonalnoı kýltýry. Osnovnym je oselkom, na kotorym soshlıs naıonalıstıcheskıe grýppırovkı, byl vopros o zemle.

Ishodıa ız býrjýazno-naıonalıstıcheskoı tochkı zrenııa v voprose ob ınteresah naıı voobe, t.e. baıskoı tochkı zrenııa Hodjanov ı ıa vydvınýlı konrrevalıýıonnyı prınıp ocherednostı zemleýstroıstva, chto doljno bylo oznachıt, vo-pervyh, pervoochrednoe ı preımýestvennoe pravo Kazahov-baev na zemlıý ı, vo-vtoryh, prekraenıe perenaselenııa ızvne v Kazahstan.

Dlıa ýspeshnogo provedenııa etoı kontrrevalıýıonnoı lınıı Hodjanov, Ia ı Asfandııarov dogovorılıs s naıonalıstamı drýgıh grýppırovkı Nýrmakovym, Orynbaevym, Alıbekovym, Karatleýovym, Djamanmýrýnovym, Kenjınym, Djantleýovym ob edınom mnenıı po etomý koordınalnomý dlıa Kazahstana togo vremenı voprosý.

V rezýltate na V-ı kraıpartkonferenıı v 1925 godý vse naıonalıstıcheskoe grýppırovkı vystýpalı po etomý vaprosý edınym frontom.

No k blokırovanııý ýje podoshlı so vseh staron. Vnachale proıeshodıl sgovor mejdý grýppırovkamı bolee krýpnogo masshtaba. Tak, naprımer, prı aktıvnoı deıatelnostı Kýlýmbetova obedenılıs rýkovodıtelı grýppırovok Zapodnogo Kazahstana, Kýstanaıa, Aktıýbınska ı Adaıa, toje samoe proızoshlo sredı naıonalıstov Petropavlsk, Akmolınsk ı Semıpalatınska, takje v Semıreche ı Syr-Dare. Nakone, ne v smysle perıodızaıı po vremenı, proıshodıt sblıjenıe ı blokırovanıe  mejdý rýkovotstvom naıonalıstıcheskıh grýppırovak. Vedýeı ı organızýıýeı fıgýroı prı etom byl Nýrmakov Nygmet, vokrýg kotorogo obedenılıs vse naıonalısty. V rolı rýkovodıtelıa ego prıznavalı Mendeshev, Seıfýllın, Kenjın, Sýltanbekov, Alıbekov, ı Mýrzagalıev, tak skazat vse ottenkı naıonalıstıcheskıh grýppırovok. Krome togo, ý Nýrmakova bylı naıbolee solıdnye alash-ordınskıe svıazı v lıe Býkeıhanova Alıhana, Ermekova ı Gabbasova.

S Nýrmakovym ıa sblızılsıa na pochve sovmestnyh vystýplenıı po voprosam obsýjdavshımsıa togda   na Bıýro Kraıkoma  ı byvaıa, na ýstraevaemyh ım konspıratıvnyh soveanıe sostoıavsheesıa ý nego na kvartıre.

Na etom soveanıı ýchastvovalı Togjanov, Masanov, Ýtekın, Gataýlın, Kýlýbaev ı drýgıe naıonalısty, v tom chısle 4-5 chelovek, kak mne pomnıtsıa, ız Semıpalatınska ı Karkaralınska.

Na etom soveanıı vystýplenııa Nýrmakova nosılı antısovetskıı harakter, bylı napravleny protıv rýkovotstva  Kraıkoma  ıv nıh Nýrmakov prızyval prısýstvýıýıh «ne dratsıa» mejdý soboı ı vestı borbý protıv partıı edınym frontom. Drýgıe prısýtstvýıýıe naıonalısty (Ia – Jandosov, Togjanov, Kýlýbaev) v svoıh vystýplenııah s nım solıdarızırovalıs», — deıdi.

Repressııanyń qandy sheńgeline túsken arystarymyzdyń tergeý kezindegi qujattaryn jaryqqa shyǵaryp júrgen tarıh ǵylymynyń doktory, derektanýshy  B.Násenov óziniń boljamdarynda bylaı deıdi: «Joǵaryda aıtylǵandardy NKVD tergeýshileri erterek daıyndap aǵalarymyzdy uryp-soǵyp esterinen tandyryp, endi myna qaǵazdarǵa qol qoı dep zorlyqpen qoıǵyzǵan degen oıdy kóptegen tarıhshylar, ádebıet qaıratkerleri aıtady.

Muny urdy-soqty, qınady degenge qosylamyn. Biraq dál osyndaı saýatty jaýaptardy tergeýshiler daıyndaı almaıdy. Meniń oıymsha aǵalarymyzdy aıýandyqpen uryp-soǵyp, artynan birneshe kún qolyna qalam,qaǵaz berip jazǵyzýy múmkin. Bul aǵalar endi ne bolsa ol bolsyn dep óziniń oıyndaǵy júrgen tamasha armandaryn da osy qaǵazdar arqyly bizge qaldyrǵan bolar». [1]

N.Nurmaqov Qazaqstannyń úkimet basshysy bolǵan jyldarda Máskeýdegi Qazaqstannyń Ókilettigin basqarǵan belgili qaıratker Ábilqaıyr Dosov tergeýde bergen jaýaptarynda: «1929 jyly Máskeýdegi marksızm kýrsynda Qazaq AKSR Halyq Komıssarlary Keńesiniń burynǵy tóraǵasy Nyǵmet Nurmaqov oqyp jatty. Men ol kezde BOAK Prezıdıýmynyń múshesi, ári hatshysynyń orynbasary bolyp isteımin. Nurmaqovpen aıyna eki-úsh ret kezdesip turdym. Kóbinese onyń úıine men baratynmyn. Sebebi meniń Almatyda isteıtinderdiń eshqaısysymen jeke baılanysym bolmaǵandyqtan, bizdikine eshkim kelmeıtin. Al onyń úıinde qashan bolsyn Qazaqstandyq qyzmetkerleriniń bireý-mireýi, tipti Máskeýge issaparmen kelgen Halkomdarǵa sheıin kezdestirýge bolatyn.

1930 jyldyń qańtarynyń aıaǵynda bolǵan bir kezdesýde Nurmaqov: “Qazaqstanda masqara asyra silteýshilikter, bassyzdyqtar oryn alýda” dedi. “Aýdandardaǵy qazaqtar asharshylyqtan shybyndaı qyrylyp jatyr. Ońtústikte jáne Almaty oblysynda is mynaǵan deıin jetken. Qystygúni qazaqtarǵa bir jerge úı tiktirip, bárin nómirlep, ár kóshege partııa kósemderiniń, sonyń ishinde Goloekınniń, Quramysovtyń, Isaevtyń esimderin bergizgen,” – dedi. Osyny estigende ashýǵa býlyǵyp, partııanyń Ortalyq Komıtetine (OK) habarlaıyq degen usynys aıttym. N.Nurmaqov myrs etip kúldi de “Odan eshteńe shyqpaıdy. Saǵan sene qoıar deımisiń. Eger OK-ǵa jazsań, ondaǵylar áýeli Goloekınnen suraıdy, al ol qazaq emmıgranttary bizdegi qıynshylyqtardy ásirelep kórsetip otyr, jumys isteýimizge kedergi keltirýde dep jaýap beredi de, taǵy da keminde jarty jyl qyzmet isteıdi”,- dedi. Buǵan qosa, Qazaqstandaǵy zańsyzdyqtar men zorlyq-zombylyqtar týraly faktiler jınastyryp jatqandyǵyn, jınap bolǵan soń ǵana OK-ǵa habarlaýǵa bolatynyn aıtty». [2]

                Bul kezde tárkileý men ujymdastyrýǵa qarsy qazaq dalasynda kóterilister burq ete qaldy. Shyńǵystaýdaǵy, Shubartaýdaǵy, Abyralydaǵy, Sozaqtaǵy, Sarysýdaǵy, Qaraqumdaǵy, Yrǵyzdaǵy, Mańǵystaýdaǵy, Batpaqqaradaǵy t.b. jerlerdegi kóterilisterdiń artynda sol kezdegi ult qaıratkerler turdy degen de boljamdar bar.

«T.Rysqulov», «Asharshylyq», «T. Júrgenov» atty  derekti fılmderdiń avtory,rejısser E.Raqyshev óziniń suhbatynda Keńes úkimetine qarsy kúresken elimizdegi astyrtyn uıym týraly, «Bul uıymǵa áıgili Alashordashylar men basynda Keńes úkimetin qoldap, keıin odan qatty túńilgen Turar Rysqulov bastaǵan ult qaıratkerleri  kirgen jáne sol kezdegi kóterilisterdi de uıymdastyrǵan», —  deıdi.

Mysaly, T. Júrgenov ózin qazaq ultshyldarynyń uıymyna Sultanbek Qojanov kirgizgenin aıtady. S. Qojanovtyń «Halyq qasiret shegip ultymyz joıylyp ketý aldynda tur. Sondyqtanda ultty saqtap qalý úshin ultshyl azamattar astyrtyn uıym qurdyq»,- degenine T.Júrgenov: «Ózekti janǵa bir ólim. Halqym úshin tiktim basymdy báıgege. Men de sendermen birgemin dep jaýap berdim»,- deıdi. Muny  Júrgenov óz qolymen jazǵan. Biraq men muny NKVD jendetteri uryp-soǵyp jazdyrǵan shyǵar dep, Qojanovtyń isin aldyrdym. Ol da osy áńgimeni rastaıdy. Men buǵan da senbeı, Uzaqbaı Qulymbetovtiń isin aldyrtyp, osy jaıytty qaradym. Qulymbetov ol kezde uıymnyń Almatydaǵy bólimin basqarǵan. Ol bergen jaýabynda Júrgenov shyndyqty aıtyp otyrǵanyn aıtady. Sodan soń uıymnyń basynda turǵan T. Rysqulovtyń isin qaradym. T.Rysqulov  Júrgenovti uıymǵa Qojanov kirgizgenin aıta kelip, T.Júrgenovke Qaraqumdaǵy kóterilisti uıymdastyrýǵa ózi jeke tapsyrma bergenin aıtady.

Sol jyldary qazaq dalasynda 370-teı irili-usaq kóterilister bolǵan.  Ol kóterilisterdiń negizi ultshyl qaıratkerlerimizdiń astyrtyn is-áreketiniń arqasynda uıymdastyrylǵan. Sol 1930 jyldary  T. Júrgenov Ózbekstanda halyq komıssary bolyp istegen. Ákesi Qara, baýyrlary Dosjan, Qosjandar arqyly Qaraqumdaǵy kóterilisti astyrtyn qoldap otyrǵan. Yrǵyzda bolǵan kóterilistiń artynda U. Qulymbetov turǵan. Sozaq kóterilisin basqarǵan Alashordashy Sársenov tikeleı S.Seıfýllın men aqyldasyp, nusqaý alyp otyrǵan. Aqsý, Abralydaǵy  kóterilister de astyrtyn uıymnyń uıymdastyrýymen bolǵan. Tergeý barysynda NKVD tergeýshileri T.Rysqulovtan «Sender sonda nashar qarýlanǵan kóterilisshilermen Keńes úkimetin qulatamyz dep oıladyńdar ma?» dep suraıdy.  T.Rysqulov: «Joq, biz jeńemiz dep oılaǵan joqpyz. Biraq Máskeýdiń ozbyrlyq saıasatyna qarsy jer-jerde narazylyqtar, kóterilister bolyp jatqanyn kórgen Ortalyq óziniń qateligin túsinip, baǵytyn ózgerter dep oıladyq», — deıdi. [3]

Ujymdastyrý men salyq salýdyń shekten shyǵýy, el arasyn jaılaı bastaǵan asharshylyq sebepterinen bastaý alǵan kóterilisterdiń biri Abyraly kóterilisi haqynda jazylǵan zertteý eńbekterinde  Abyraly kóterilisi týraly arnaıy zertteý júrgizgen tarıh ǵylymdarynyń doktory, derektanýshy  Bolatbek Nasenov aǵamyz  kóteriliske baılanysty barlyq arhıv qujattaryn jaryqqa shyǵardy.

Arhıvtegi  NKVD- niń tergeý qujattarynda kýálárdiń aıtýynsha №10 aýylda bolǵan jınalysta halyq aldynda kolhoz múshesi Ybyraı Jákishov bylaı degen: — Keńes úkimeti halyqty aldady. Baılarǵa ǵana salyq salamyz dep edi. Al shyndyǵyndy ortasha sharýa men kedeılerdi de aıaǵan joq. Endi kózderińiz jetti. Keńes úkimeti «jyrtqyshtar». Tapsyrǵan maldaryńyzdy qaıtaryp alyńyzdar.

El arasynda Keńester úkimeti qulady , Alashordashylar jaqynda elge kelip kóterilisti ózderi basqarmaq degen qaýesetter taraǵan. Ár aýyldaǵy kóterilishshilerdiń  jospary boıynsha barlyǵy bir týdyń astyna birigip, aýdan ortalyǵy Abyralyny alyp, Shyńǵystaýlyqtarmen birigip aldymen Znamenkany( Qarasý) talqandap Semeıge qaraı júrmekshi. Semeıde qaıtadan Alash Orda úkimetin ornatý maqsat bolmaq. Birinshi bolyp №12 aýyl men №14 aýyl Uzynbulaqtyqtar birigip aldymen koperatıvterdi talqandap salyq túrinde ótkizýge daıyndap qoıǵan astyq pen basqa da zattardy taratyp alǵan. Sodan keıin Uzynbulaq aýylynda qurylǵan «Sáýle» kolhozyn talqandap barlyq mal men jylqylardy taratyp alǵan. Miniske jaraıtyn attardyń barlyǵyn bólip Semeıge jasalmaq shabýlǵa daıyndala bastaǵan. Aýylkeńesiniń tóraǵasy men aýdandyq atqarý komıtetiniń ókilin tutqyndap olarǵa kóterilisshilerge qosylý týraly talap qoıyp bosatady. Kóterisshiler aq tý kóterip shyqqan. Týda Lá Illaha Illallah degen jazý bolǵan.

OGPÝ-diń ańyz-aqıqaty aralas málimetteri ujymdastyrýǵa qarsy bolǵan kóterilisterdi Alashordalyqtarmen, sol kezde bılikte bolǵan qaıratkerlermen baılanystyrady. Mysaly Abyraly kóterilisin aıqyn mysal bola alady. Buǵan sebep joq emes. Atap aıtar bolsaq «Alash qozǵalysynyń» óristeýine keń jol ashqan 1905 jylǵy Álıhan Bókeıhan men Jaqyp Aqpaev uıymdastyrǵan Qarqaraly petıııasy bolsa, sol aıtýly sharaǵa ún qosqandardyń ishinde Abyraly óńiriniń abyroıly azamattary da kezdesedi. Olar tómendegideı:

1. Abyraly bolysynan: Musa Qulbaev, Súleımen Qoısoımasov
2. Aqbota bolysynan: Júsip Qulbatyrov, Bektibaı Botabaev
3. Bórli bolysynan: Tolmuhamet (halyq «Toqmet qajy» dep ataıdy) Altyntorın, Raqııa Satpaev
4. Degeleń bolysynan: Kerimhan Tólebaev, Tyshqanbaı Qashaqov
5. Temirshi bolysynan: Sekerbaı Qanǵojın, Ospan Janǵabylov.

Joǵaryda esimderi atalǵandar baılyǵy men bedeline qosa, zııaly, jańa zamannyń byǵytyn ańǵara biletin azamattar bolǵan. 1918 jyly Alash Orda úkimeti Orynbordan Semeıge kóshirilgende jáne sol jyldardaǵy Azamat soǵysy kezinde Alash Orda qaıratkerleriniń Shyńǵystaý jáne Abyraly óńirleriniń aýqatty azamattaryna arqa súıegendigi naqty derekterden belgili. [4]

Alaıda 1931 jylǵy Abyraly kóterilisine Alashordalyqtardyń yqpaly boldy ma? – degen zańdy suraq týyndaıdy. Mundaı suraqtyń týyndaýyna túrtki bolǵan máseleler – kóterilisshilerdiń  tergeý proesi kezinde bergen jaýaptary ekendigi anyq. Máselen, B. Násenovtyń «Abyraly kóterilisi» kitabynda jarııalanǵan qujattarda halyqty atqa qondyrý úshin júrgizilgen úgit-nasıhat jumystary erekshe nazar aýdartady. Muraǵattan alynǵan IIHK (NKVD) tergeý qujattarynda bylaı delingen: №10 aýylda bolǵan jınalysta halyq aldynda kolhoz múshesi Ybyraı Jákishov: – «Keńes úkimeti halyqty aldady. Baılarǵa ǵana salyq salamyz dep edi. Al shyndyǵyndy ortasha  sharýa men kedeılerdi de aıaǵan joq. Endi kózderińiz jetti. Keńes úkimeti «jyrtqyshtar». Tapsyrǵan maldaryńyzdy qaıtaryp alyńyzdar» degen. 

Sondaı-aq, Baımaǵambetov Qadaýdyń ( 32 jasta, ákesi tárkileýge ilingen Buǵybaev Baımaǵambettiń uly) bergen jaýaby bar:

— Jákishev Ybyraı bylaı dedi. «Sovet úkimeti qulady. Semeıden maǵan Salyqbaev Raqymjan keldi. Alashordashylar Shyńǵystaýdyń baılary Shaımardan Ahmetjanovpen, Ahmetov Alhamjannyń atasy Jaqyp jáne Ábish Rysqulovtarmen kezdesedi. Semeıden Alash Ahmetjanov kelip kóterilisti basqarady».

 Aıyptalýshy Baltaqaev Qaýqarbek (27 jasta,  Abyraly aýdany №6 aýylynan, baıdyń balasy. Mamandyǵy muǵalim, úılengen, otbasynda 5 adam. Buryn isti bolmaǵan) tergeý barysynda mynadaı málimet beredi:

– Qańtar aıynyń basynda Abyraly aýdanyna  Semeı qalasynan 1928 jyly mal-múlki tárkilengen baı Musabekov Esimbek keldi.  Jolda ol  Abyraly aýdanynyń  Degeleń bóligindegi týysy Tyshqanbaevtyń aýylynda birneshe kún bolǵan. Sol jaqtan №1 aýylǵa kelip Jaqypovqa ma nemese Bólegenovke me naqtysyn bilmedim 1930 jyly Máskeý qalasynda «Sharýa uıymyn» zańsyz partııa uıymdastyrylǵany, ony Alashordanyń kósemderi Bókeıhanov Álıhan, Ermekov Álimhan, Dýlatov, Baıtursynov, Barlybaev Ahmetýlla jáne basqalary qurǵandyǵyn aıtqan. Máskeýden  basqa partııanyń jeti aımaqta óz bólimsheleri astyrtyn jumys isteýde. Solardyń biri  Semeıde ornalasqandyǵyn, alaıda basshysynyń kim ekendigin Musabekov aıtpaǵan.  Biraq uıym bar. Á. Bókeıhanov Máskeýdiń GPÝ-yna bergen  jaýabynda uıymnyń bar  ekendigin moıyndaǵan. Ol uıymdy joıa almaısyńdar degen. Bókeıhanovty atý jazasyna bergen. Keıin bul sheshim ózgertildi (OGPÝ sotynyń sheshimimen Bókeıhanovtyn atý jazasyn túrmede otyrýǵa aýystyrǵan bolatyn). Uıymnyń maqsatyn aıta  kele Jaqypov Nuǵmanǵa nemese Bólekovke  №1  aýylda et salyǵyna qarsy halyqty kóterińder degen. Senderden  keıin barlyq jerlerde kóterilis bolady. Qazir  búkil odaq boıynsha kóteriliske daıyndalyp jatyr. Sondyqtan mamyr   aıynda  úkimet  aýysýy  múmkin. Osyny aıtqan Musabekov № 6 aýylǵa kelip shaıqas kezinde qaza tapqan aǵasy  Baıshaıynov  Káripbek, Kempirbaev Ysqaq, Qońyrbaev Baıseke ján Jandybaev Túsipbekter arqyly  óziniń rýlastary «Oljas» urpaqtaryn kóteriliske daıyndap shyǵarýdy tapsyrǵan.

Musabekov Kempirbaevqa  burynǵy Alashorda áskeriniń sarbazy retinde Alashordalyqtar saǵan úlken senim artyp otyr degen. Úkimetke qarsy kóterilisti tezdetip uıymdastyrýǵa kiris, meniń aǵam Baıshaıynov eki vıntovka beredi. Aıtqanyndaı eki vıntovkany ákelip berdi. Osydan keıin Musabekov otbasymen birge №1 aýylǵa baryp sondaǵy kóterilisti bastap shyqty. Artynsha basqa aýyldarda da kóterilis bastalyp ketti. Kóterilistiń maqsaty tek qana et salyǵy úshin maldaryn ótkizýge qarsylyq qana emes úkimetti túbegeıli qulatýdy josparlaǵan. Semeıdegi uıymnyń quramyna Qarqaraly aýdanynan Jantýǵanov Qydyrberdi baı, Kenjın Toqaı baı, Abyraly aýdanynan alashordashyl Manan Turǵanbaevtyń aǵasy – Sháden, qazirgi ýaqytta Semeı qalasynda turady, Ýalıhan Ahmetov jáne №10 aýyldan da bar, qalǵandarynyń aty – jónderin bilmedim taǵy basqa jerlerden músheleri bar. Qarqaraly aýdanynyń №10 aýylynyń bandysy Tileýbekov Baıjuma Abyraly aýdanynyń № 6 aýylynyń bandysy Kempirbaevtyń tobynda bolǵanda maǵan jasyryn uıym Semeı qalasynda ornalasqan, ózderiniń gazetterin shyǵaryp, taratady  dedi. Gazettiń aty qalaı atalatynyn bilmeıdi, bir danasy uıym múshesi Jantýǵanov Qydyrberdide bar eken. Mamyr aıynda kapıtalıstik elder men alashordashylar jáne baılardyń kúshimen Keńes úkimeti qulatylatyndyǵy týraly maqala basylǵan kórinedi. Gazettiń qaı tilde ekenin bilmeıdi.  Gazetti ustap júrgen Jantýǵanov Qydyrberdi Alash Ordalyq Manan Turǵanbaevtyń qaıyn atasy bolyp keledi. Kóterilisshilerge tergeý barysynda qoıylǵan suraqtarda: Kolchak tusynda Alashorda polkynda qyzmette boldyń ba, Ike Ádilovpen baılanystaryń barma? – degen suraqtar qoıǵan. Ike Ádilov ózderińiz biletindeı Alash partııasynyń múshesi jáne Alashorda úkimetiniń demeýshisi retinde halyq arasynda úlken bedelge ıe bolǵan. Tárkileý qarsańynda tutqyndalyp, jer aýdarylǵan, keıin qamaýdan qashyp shyǵyp, Shaǵan taýynda bandylyq jasaq quryp Keńes úkimetine qarsy soǵysqan. Artynsha Qytaıda qolǵa túsken. [5]

Abyraly aýdany tárizdi oǵan kórshi ornalasqan Shyńǵystaý aýdanynyń jerinde (qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysy, Abaı aýdany) de 1931 jyly aqpanda keńes úkimetiniń júrgizip otyrǵan saıasatyna qarsy halyq tolqýlary boldy. Kóterilisti Medeýov Sanııaz jáne Toraıǵyrov Emiljan basqaryp, oǵan barlyǵy 200-den astam adam qatynasqan. Kóterisshiler aq jalaý kóterip, halyqty aýdandaǵy keńes úkimetin qulatýǵa shaqyrǵan. Kóterisshiler kórshi Qý jáne Abyraly aýdandarymen baılanys ornatyp, olarmen birigýge árekettenedi. Biraq Qyzyl Armııanyń turaqty bólimderi buǵan kedergi jasady, kóterilis keń tarap úlgermeı jatyp-aq aqpan aıynda kúshpen basyp tastalyndy.

Birazdan soń «… osy kóterilisti uıymdastyrýshy bolypty, qashyp júr eken, Qytaıǵa ketpek kórinedi», — degen jalǵan laqap taratyp, «Saıat qorasynda» beıqam jatyp, ań aýlaýǵa shyqqan jerin­de Shákárim qajyny atyp óltirip, qudyqqa kómýsiz tastap ketedi. [6]

Abaı urpaqtarynyń tóńiregi Alash arystarymen óte jaqyn qarym qatynasta bolǵany belgili. Ásirese osy kóterilis kezinde Qunanbaı Óskenbaıulynyń urpaqtary qatty qýdalaýǵa ushyrady. Abaıdyń balasy Mákáıil, Shákárim Qudaıberdiuly, Ǵafýr Shákárimuly jazyqsyz atylǵan soń, Zııat Shákárimuly, Berdesh Ázimbaıuly, Mánákesh Ázimbaıuly Tákejanovtar Qytaıǵa ótip ketedi. Áýeli Tarbaǵataıǵa, odan soń Altaıǵa qashyp barady. Qajy urpaqtary ol jaqta da tynyshtyq taba almaı, quryǵy uzyn keńes ókimeti qolynan mert boldy.

Osy derekterge kóz júgirte otyryp biz bir jaıytqa toqtala ketýimiz kerek. Qazan tóńkerisine deıingi qalyptasqan ult zııalylarynyń qazaqty táýelsiz el bolsyn dep tilep, Alash ıdeıasynyń mańyna toptassa, Keńes úkimeti ornaǵan kezeńde qalyptasqan jańa tolqyn ult qaıratkerleri totalıtarlyq ámirshil júıeniń qurbanyna aınalǵan qazaq halqyn qalaıda aman alyp qalý jolynda kúresken azamattar keıinnen ózara ymyraǵa kelip ulttyń bolashaǵy jolynda birlese kúresti. Biz osy kúni qazaq-qazaqty ustap berdi, jala japty, satyp ketti, ashtyqta qazaq jalqaýlyǵynan qyryldy degendeı pikirlerdi aıtqandy unatamyz. Halyqty jappaı ashtyqqa uryndyrǵan qyzyl ımperııanyń solaqaı saıasaty áý basta qyryp-joıýǵa baǵyttalǵanyn kesh te bolsa túsingen ult zııalylary birige áreket etkeni anyq jáne sol jolda qurban boldy.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Násenov B. «Halyq jaýlary». Kóptomdyq eńbek. 7 tom. Onynshy kitap. Almaty: Novosıbırsk. 2005 jyl. 48-56 b.b.

2. Musyrman K. Qan tamǵan qoljazbalar //Egemendi Qazaqstan – 1992. – 10 sáýir. – 3 b.
3. Raqyshev E. Ultshyldardyń astyrtyn uıymy bolǵan. Abai.kz. 20.01.2015. Suhbattasqan Janysbaı T.  

4. Berkimbaı A. Abyraly kóterilisi – Alashtyqtar dem bergen kóterilis pe? // Obestvennaıa pozıııa – 2011. №46. 5-6 b.b.

5. Násenov B. «Abyraly qandy jyldarda. 1905-1945 j.j». Kóptomdyq eńbek. Ekinshi tom, úshinshi kitap. Almaty: Novosıbırsk. 2005.  254 b.

6. Ǵabjalılov H. Omarbekov T. Qazaq rý-taıpalarynyń tarıhy. Arǵyn. 9 tom. 2 kitap. XII-taraý. «TZO Alash» Almaty. 401-406 b.b.

   ---

Ardaq BERKIMBAI

 

 

Alash zııalylary «Shyqsaq bir tóbede, ólsek bir shuńqyrda bolaıyq», dedi jáne ómirleriniń sońdaryna deıin osy sózderinen taımady. Alash Orda partııasy men úkimeti taratylyp, qaıratkerleri qýǵynǵa ushyraǵannan keıin olar kúrestiń basqa túrin tańdap aldy. Ol halyqty aǵartýshylyq jolmen kózin ashyp, kúres jolyna bastaý edi.

Sol ýaqytta Tashkentke M.Tynyshpaev, H.Dosmuhamedov, J.Dosmuhamedov, M.Dýlatov, M.Jumabaev, J.Aımaýytov,  Á.Ermekov,  M.Esbolov, Q.Qojyqov syndy kóptegen  Alashorda qaıratkerleri jınaldy. Memleket jáne qoǵam  qaıratkerleri, qazaq zııalylary, ǵylym men mádenıettiń  iri tulǵalary T.Rysqulov, S.Asfendııarov, S.Qojanov, N.Tórequlov, M.Áýezov, Á.Dıvaev, T.Júrgenovteı azamattar Túrkistan Respýblıkasynyń basshylyǵynda, ǵylymı mekemelerde, halyq aǵartý men joǵary oqý oryndarynda eńbek etti. Osy kezeńde Qyrǵyz (qazaq) Keńestik soıalıstik avtonomııalyq respýblıkasynyń astanasy bolǵan Orynbor qalasynda A.Baıtursynov bastaǵan Alashtyqtar bilim berý men mádenıet salalarynda qyzmet jasady. Barlyǵy derlik gazet-jýrnaldar shyǵaryp, oqýlyqtar jazdy. Uly murat jolyndaǵy kúres túri men sıpatyn ózgertip, jalǵasa berdi. Biraq ábden ornyqqan Keńes úkimeti olarǵa ýaqyt ta, múmkindik te qaldyrmady.

1920 jyly Alash Orda úkimeti qulaǵannan keıin, Alash kósemi Á. Bókeıhanov óz jaqtastaryna arnap úndeý tastaıdy. «Biz jeńildik, biraq ulttyń sanasyn oıatyp, múddesin qorǵaýymyzdy bir sátke de toqtatpaýymyz kerek . Ol úshin, bolshevıktter partııasynyń qataryna ótip Keńes organdaryna jumysqa kirip, kúresimizdi  astyrtyn júrgizýimiz kerek»,- deıdi. Osydan keıin Alash Orda úkimetiniń músheleri men olardyń ustanymyn  qoldaıtyn jaqtastary  Keńes úkimetine túrli qyzmetke kiredi. Al olardy osy qyzmetterge tartqan N.Nurmaqov, T.Rysqulov, S.Seıfýllın syndy Qazaqstandaǵy Keńes úkimetiniń basshylyǵyndaǵy ult qaıratkerleri, jańa tolqyn saıasatkerleri bolatyn.

Qazaq zııalylarynyń sol kezeńde  Qyzyl ımperııa ortalyǵynyń saıasaty kesirinen ulttyq memleket qurý jolynda Alash Orda úkimeti men partııasyn qurǵandar  jáne  bolshevıktik partııa men soıalızm ıdeıasyna sengen qaıratkerler arasynda saıası kózqarastaryna qaraı eki jikke bólingen edi.

Bir anyǵy olardyń jeke bas arazdyǵy bolǵan joq. Bolsa ol ulttyń bolashaǵy jolynda, qazaq memlekettiligi men el qamy jolynda ártúrli kózqarasta bolǵan shyǵar. Tańdap alǵan joldary ártúrli bolsa da, maqsattary bir edi. Sondyqtan qalaı da birigý kerek ekenin ýaqyt óte kele bári de túsindi. Ásirese 1928 jyly bastalǵan baılar men orta taptyń mal-dúnıesin konfıskaııalaý men sharýalardy ujymdastyrý atty naýqany 1931-1933 jyldardaǵy halyqty jalmaǵan ashtyqqa ulasqanda qazaqty ult retinde joıatyn saıasat ekenine kózderi jetken qaıratkerler eldi aman alyp qalý áreketine kóshti. Osyndaı jaǵdaılar olardyń túpkilikti birigýine alyp keldi.

Bul áreketterin  olar jasyryn júrgizdi me, ashyq júrgizdi me, anyǵy olar buǵyp qalǵan joq, tize qosa qımyldap eldi birjola qyrylýdan saqtap qaldy. Ashtyq jaılaǵan jyldary Ahmet Baıtursynov «Aq bolsyn, qyzyl bolsyn bárbir, men tek qazaq ultynyń múddesin qorǵaıtyn mamleketti jaqtaımyn»,- dep atqa qondy.

El basyna tóngen zulamattan qutylý jolynda birikken ult qaıratkerleriniń áreketin Keńes ımperııasynyń dıktatorlary konrrevalıýııalyq uıym dep baǵalady. Ony olar 1937-1938 jyldardaǵy qandy repressııa júrgizgende ult qaıratkerleriniń kózin joıý kezinde basty aıyp retinde taǵyp, sheber paıdalandy.

O.Jandosovtyń NKVD tergeýshilerine bergen jaýabynan

Protokol doprosa obvınıaemogo Djandosova Ýraza Kakımovıch, 1899 goda rojdenııa, ýrojene Kaskelenskogo raıona, Alma-Atınskoı oblastı, kahah, grajdanın SSSR, obrazavanıe srednee, slýjaıı, byvshıı chlen VKP (b) s 1918 goda. Byvshıı Predsedatel Alma-Atınskogo oblıspalkoma.

V: Vy zaıavılı, chto namereny dat otkrovennye pokazanııa o svoeı kontrrevalıýıonnoı deıatelnostı, kak chlena antısovetskoı Kazahskoı naıonalıstıcheskoı organızaıı.

Chto Vy mojete pokazat?

         (úzindi)

K 1925-1926 g.g. grýppırovkı, kak organızaıonnaıa forma, prıkrytıe ı sredstvo naıonalıstıcheskoı raboty, ıscherpalı svoı vazmojnastı. Vsem hodom borby byl postavlen vopros o blokırovanıı naıonalısteıcheskıh grýppırovok, o peregrýppırovke sıl ı o novoı stýpenı organızaıı antısovetskoı deıatelnostı.

K etomý vremenı, v svıazı s zadachamı, postavlennymı Sovetskoı vlastıý po voprosý o sovetızaıı aýla, byla naıdena ıdeologıcheskaıa osnova bloka. Ona zaklýchalas v protaskıvanıı naıonalıstıcheskımı grýpırovkamı býrjýazno-naıonalıstıcheskoı lınıı v vaprosah zemleýstroıstva, korenızaıı gosýdarstvennogo apparata ı naıonalnoı kýltýry. Osnovnym je oselkom, na kotorym soshlıs naıonalıstıcheskıe grýppırovkı, byl vopros o zemle.

Ishodıa ız býrjýazno-naıonalıstıcheskoı tochkı zrenııa v voprose ob ınteresah naıı voobe, t.e. baıskoı tochkı zrenııa Hodjanov ı ıa vydvınýlı konrrevalıýıonnyı prınıp ocherednostı zemleýstroıstva, chto doljno bylo oznachıt, vo-pervyh, pervoochrednoe ı preımýestvennoe pravo Kazahov-baev na zemlıý ı, vo-vtoryh, prekraenıe perenaselenııa ızvne v Kazahstan.

Dlıa ýspeshnogo provedenııa etoı kontrrevalıýıonnoı lınıı Hodjanov, Ia ı Asfandııarov dogovorılıs s naıonalıstamı drýgıh grýppırovkı Nýrmakovym, Orynbaevym, Alıbekovym, Karatleýovym, Djamanmýrýnovym, Kenjınym, Djantleýovym ob edınom mnenıı po etomý koordınalnomý dlıa Kazahstana togo vremenı voprosý.

V rezýltate na V-ı kraıpartkonferenıı v 1925 godý vse naıonalıstıcheskoe grýppırovkı vystýpalı po etomý vaprosý edınym frontom.

No k blokırovanııý ýje podoshlı so vseh staron. Vnachale proıeshodıl sgovor mejdý grýppırovkamı bolee krýpnogo masshtaba. Tak, naprımer, prı aktıvnoı deıatelnostı Kýlýmbetova obedenılıs rýkovodıtelı grýppırovok Zapodnogo Kazahstana, Kýstanaıa, Aktıýbınska ı Adaıa, toje samoe proızoshlo sredı naıonalıstov Petropavlsk, Akmolınsk ı Semıpalatınska, takje v Semıreche ı Syr-Dare. Nakone, ne v smysle perıodızaıı po vremenı, proıshodıt sblıjenıe ı blokırovanıe  mejdý rýkovotstvom naıonalıstıcheskıh grýppırovak. Vedýeı ı organızýıýeı fıgýroı prı etom byl Nýrmakov Nygmet, vokrýg kotorogo obedenılıs vse naıonalısty. V rolı rýkovodıtelıa ego prıznavalı Mendeshev, Seıfýllın, Kenjın, Sýltanbekov, Alıbekov, ı Mýrzagalıev, tak skazat vse ottenkı naıonalıstıcheskıh grýppırovok. Krome togo, ý Nýrmakova bylı naıbolee solıdnye alash-ordınskıe svıazı v lıe Býkeıhanova Alıhana, Ermekova ı Gabbasova.

S Nýrmakovym ıa sblızılsıa na pochve sovmestnyh vystýplenıı po voprosam obsýjdavshımsıa togda   na Bıýro Kraıkoma  ı byvaıa, na ýstraevaemyh ım konspıratıvnyh soveanıe sostoıavsheesıa ý nego na kvartıre.

Na etom soveanıı ýchastvovalı Togjanov, Masanov, Ýtekın, Gataýlın, Kýlýbaev ı drýgıe naıonalısty, v tom chısle 4-5 chelovek, kak mne pomnıtsıa, ız Semıpalatınska ı Karkaralınska.

Na etom soveanıı vystýplenııa Nýrmakova nosılı antısovetskıı harakter, bylı napravleny protıv rýkovotstva  Kraıkoma  ıv nıh Nýrmakov prızyval prısýstvýıýıh «ne dratsıa» mejdý soboı ı vestı borbý protıv partıı edınym frontom. Drýgıe prısýtstvýıýıe naıonalısty (Ia – Jandosov, Togjanov, Kýlýbaev) v svoıh vystýplenııah s nım solıdarızırovalıs», — deıdi.

Repressııanyń qandy sheńgeline túsken arystarymyzdyń tergeý kezindegi qujattaryn jaryqqa shyǵaryp júrgen tarıh ǵylymynyń doktory, derektanýshy  B.Násenov óziniń boljamdarynda bylaı deıdi: «Joǵaryda aıtylǵandardy NKVD tergeýshileri erterek daıyndap aǵalarymyzdy uryp-soǵyp esterinen tandyryp, endi myna qaǵazdarǵa qol qoı dep zorlyqpen qoıǵyzǵan degen oıdy kóptegen tarıhshylar, ádebıet qaıratkerleri aıtady.

Muny urdy-soqty, qınady degenge qosylamyn. Biraq dál osyndaı saýatty jaýaptardy tergeýshiler daıyndaı almaıdy. Meniń oıymsha aǵalarymyzdy aıýandyqpen uryp-soǵyp, artynan birneshe kún qolyna qalam,qaǵaz berip jazǵyzýy múmkin. Bul aǵalar endi ne bolsa ol bolsyn dep óziniń oıyndaǵy júrgen tamasha armandaryn da osy qaǵazdar arqyly bizge qaldyrǵan bolar». [1]

N.Nurmaqov Qazaqstannyń úkimet basshysy bolǵan jyldarda Máskeýdegi Qazaqstannyń Ókilettigin basqarǵan belgili qaıratker Ábilqaıyr Dosov tergeýde bergen jaýaptarynda: «1929 jyly Máskeýdegi marksızm kýrsynda Qazaq AKSR Halyq Komıssarlary Keńesiniń burynǵy tóraǵasy Nyǵmet Nurmaqov oqyp jatty. Men ol kezde BOAK Prezıdıýmynyń múshesi, ári hatshysynyń orynbasary bolyp isteımin. Nurmaqovpen aıyna eki-úsh ret kezdesip turdym. Kóbinese onyń úıine men baratynmyn. Sebebi meniń Almatyda isteıtinderdiń eshqaısysymen jeke baılanysym bolmaǵandyqtan, bizdikine eshkim kelmeıtin. Al onyń úıinde qashan bolsyn Qazaqstandyq qyzmetkerleriniń bireý-mireýi, tipti Máskeýge issaparmen kelgen Halkomdarǵa sheıin kezdestirýge bolatyn.

1930 jyldyń qańtarynyń aıaǵynda bolǵan bir kezdesýde Nurmaqov: “Qazaqstanda masqara asyra silteýshilikter, bassyzdyqtar oryn alýda” dedi. “Aýdandardaǵy qazaqtar asharshylyqtan shybyndaı qyrylyp jatyr. Ońtústikte jáne Almaty oblysynda is mynaǵan deıin jetken. Qystygúni qazaqtarǵa bir jerge úı tiktirip, bárin nómirlep, ár kóshege partııa kósemderiniń, sonyń ishinde Goloekınniń, Quramysovtyń, Isaevtyń esimderin bergizgen,” – dedi. Osyny estigende ashýǵa býlyǵyp, partııanyń Ortalyq Komıtetine (OK) habarlaıyq degen usynys aıttym. N.Nurmaqov myrs etip kúldi de “Odan eshteńe shyqpaıdy. Saǵan sene qoıar deımisiń. Eger OK-ǵa jazsań, ondaǵylar áýeli Goloekınnen suraıdy, al ol qazaq emmıgranttary bizdegi qıynshylyqtardy ásirelep kórsetip otyr, jumys isteýimizge kedergi keltirýde dep jaýap beredi de, taǵy da keminde jarty jyl qyzmet isteıdi”,- dedi. Buǵan qosa, Qazaqstandaǵy zańsyzdyqtar men zorlyq-zombylyqtar týraly faktiler jınastyryp jatqandyǵyn, jınap bolǵan soń ǵana OK-ǵa habarlaýǵa bolatynyn aıtty». [2]

                Bul kezde tárkileý men ujymdastyrýǵa qarsy qazaq dalasynda kóterilister burq ete qaldy. Shyńǵystaýdaǵy, Shubartaýdaǵy, Abyralydaǵy, Sozaqtaǵy, Sarysýdaǵy, Qaraqumdaǵy, Yrǵyzdaǵy, Mańǵystaýdaǵy, Batpaqqaradaǵy t.b. jerlerdegi kóterilisterdiń artynda sol kezdegi ult qaıratkerler turdy degen de boljamdar bar.

«T.Rysqulov», «Asharshylyq», «T. Júrgenov» atty  derekti fılmderdiń avtory,rejısser E.Raqyshev óziniń suhbatynda Keńes úkimetine qarsy kúresken elimizdegi astyrtyn uıym týraly, «Bul uıymǵa áıgili Alashordashylar men basynda Keńes úkimetin qoldap, keıin odan qatty túńilgen Turar Rysqulov bastaǵan ult qaıratkerleri  kirgen jáne sol kezdegi kóterilisterdi de uıymdastyrǵan», —  deıdi.

Mysaly, T. Júrgenov ózin qazaq ultshyldarynyń uıymyna Sultanbek Qojanov kirgizgenin aıtady. S. Qojanovtyń «Halyq qasiret shegip ultymyz joıylyp ketý aldynda tur. Sondyqtanda ultty saqtap qalý úshin ultshyl azamattar astyrtyn uıym qurdyq»,- degenine T.Júrgenov: «Ózekti janǵa bir ólim. Halqym úshin tiktim basymdy báıgege. Men de sendermen birgemin dep jaýap berdim»,- deıdi. Muny  Júrgenov óz qolymen jazǵan. Biraq men muny NKVD jendetteri uryp-soǵyp jazdyrǵan shyǵar dep, Qojanovtyń isin aldyrdym. Ol da osy áńgimeni rastaıdy. Men buǵan da senbeı, Uzaqbaı Qulymbetovtiń isin aldyrtyp, osy jaıytty qaradym. Qulymbetov ol kezde uıymnyń Almatydaǵy bólimin basqarǵan. Ol bergen jaýabynda Júrgenov shyndyqty aıtyp otyrǵanyn aıtady. Sodan soń uıymnyń basynda turǵan T. Rysqulovtyń isin qaradym. T.Rysqulov  Júrgenovti uıymǵa Qojanov kirgizgenin aıta kelip, T.Júrgenovke Qaraqumdaǵy kóterilisti uıymdastyrýǵa ózi jeke tapsyrma bergenin aıtady.

Sol jyldary qazaq dalasynda 370-teı irili-usaq kóterilister bolǵan.  Ol kóterilisterdiń negizi ultshyl qaıratkerlerimizdiń astyrtyn is-áreketiniń arqasynda uıymdastyrylǵan. Sol 1930 jyldary  T. Júrgenov Ózbekstanda halyq komıssary bolyp istegen. Ákesi Qara, baýyrlary Dosjan, Qosjandar arqyly Qaraqumdaǵy kóterilisti astyrtyn qoldap otyrǵan. Yrǵyzda bolǵan kóterilistiń artynda U. Qulymbetov turǵan. Sozaq kóterilisin basqarǵan Alashordashy Sársenov tikeleı S.Seıfýllın men aqyldasyp, nusqaý alyp otyrǵan. Aqsý, Abralydaǵy  kóterilister de astyrtyn uıymnyń uıymdastyrýymen bolǵan. Tergeý barysynda NKVD tergeýshileri T.Rysqulovtan «Sender sonda nashar qarýlanǵan kóterilisshilermen Keńes úkimetin qulatamyz dep oıladyńdar ma?» dep suraıdy.  T.Rysqulov: «Joq, biz jeńemiz dep oılaǵan joqpyz. Biraq Máskeýdiń ozbyrlyq saıasatyna qarsy jer-jerde narazylyqtar, kóterilister bolyp jatqanyn kórgen Ortalyq óziniń qateligin túsinip, baǵytyn ózgerter dep oıladyq», — deıdi. [3]

Ujymdastyrý men salyq salýdyń shekten shyǵýy, el arasyn jaılaı bastaǵan asharshylyq sebepterinen bastaý alǵan kóterilisterdiń biri Abyraly kóterilisi haqynda jazylǵan zertteý eńbekterinde  Abyraly kóterilisi týraly arnaıy zertteý júrgizgen tarıh ǵylymdarynyń doktory, derektanýshy  Bolatbek Nasenov aǵamyz  kóteriliske baılanysty barlyq arhıv qujattaryn jaryqqa shyǵardy.

Arhıvtegi  NKVD- niń tergeý qujattarynda kýálárdiń aıtýynsha №10 aýylda bolǵan jınalysta halyq aldynda kolhoz múshesi Ybyraı Jákishov bylaı degen: — Keńes úkimeti halyqty aldady. Baılarǵa ǵana salyq salamyz dep edi. Al shyndyǵyndy ortasha sharýa men kedeılerdi de aıaǵan joq. Endi kózderińiz jetti. Keńes úkimeti «jyrtqyshtar». Tapsyrǵan maldaryńyzdy qaıtaryp alyńyzdar.

El arasynda Keńester úkimeti qulady , Alashordashylar jaqynda elge kelip kóterilisti ózderi basqarmaq degen qaýesetter taraǵan. Ár aýyldaǵy kóterilishshilerdiń  jospary boıynsha barlyǵy bir týdyń astyna birigip, aýdan ortalyǵy Abyralyny alyp, Shyńǵystaýlyqtarmen birigip aldymen Znamenkany( Qarasý) talqandap Semeıge qaraı júrmekshi. Semeıde qaıtadan Alash Orda úkimetin ornatý maqsat bolmaq. Birinshi bolyp №12 aýyl men №14 aýyl Uzynbulaqtyqtar birigip aldymen koperatıvterdi talqandap salyq túrinde ótkizýge daıyndap qoıǵan astyq pen basqa da zattardy taratyp alǵan. Sodan keıin Uzynbulaq aýylynda qurylǵan «Sáýle» kolhozyn talqandap barlyq mal men jylqylardy taratyp alǵan. Miniske jaraıtyn attardyń barlyǵyn bólip Semeıge jasalmaq shabýlǵa daıyndala bastaǵan. Aýylkeńesiniń tóraǵasy men aýdandyq atqarý komıtetiniń ókilin tutqyndap olarǵa kóterilisshilerge qosylý týraly talap qoıyp bosatady. Kóterisshiler aq tý kóterip shyqqan. Týda Lá Illaha Illallah degen jazý bolǵan.

OGPÝ-diń ańyz-aqıqaty aralas málimetteri ujymdastyrýǵa qarsy bolǵan kóterilisterdi Alashordalyqtarmen, sol kezde bılikte bolǵan qaıratkerlermen baılanystyrady. Mysaly Abyraly kóterilisin aıqyn mysal bola alady. Buǵan sebep joq emes. Atap aıtar bolsaq «Alash qozǵalysynyń» óristeýine keń jol ashqan 1905 jylǵy Álıhan Bókeıhan men Jaqyp Aqpaev uıymdastyrǵan Qarqaraly petıııasy bolsa, sol aıtýly sharaǵa ún qosqandardyń ishinde Abyraly óńiriniń abyroıly azamattary da kezdesedi. Olar tómendegideı:

1. Abyraly bolysynan: Musa Qulbaev, Súleımen Qoısoımasov
2. Aqbota bolysynan: Júsip Qulbatyrov, Bektibaı Botabaev
3. Bórli bolysynan: Tolmuhamet (halyq «Toqmet qajy» dep ataıdy) Altyntorın, Raqııa Satpaev
4. Degeleń bolysynan: Kerimhan Tólebaev, Tyshqanbaı Qashaqov
5. Temirshi bolysynan: Sekerbaı Qanǵojın, Ospan Janǵabylov.

Joǵaryda esimderi atalǵandar baılyǵy men bedeline qosa, zııaly, jańa zamannyń byǵytyn ańǵara biletin azamattar bolǵan. 1918 jyly Alash Orda úkimeti Orynbordan Semeıge kóshirilgende jáne sol jyldardaǵy Azamat soǵysy kezinde Alash Orda qaıratkerleriniń Shyńǵystaý jáne Abyraly óńirleriniń aýqatty azamattaryna arqa súıegendigi naqty derekterden belgili. [4]

Alaıda 1931 jylǵy Abyraly kóterilisine Alashordalyqtardyń yqpaly boldy ma? – degen zańdy suraq týyndaıdy. Mundaı suraqtyń týyndaýyna túrtki bolǵan máseleler – kóterilisshilerdiń  tergeý proesi kezinde bergen jaýaptary ekendigi anyq. Máselen, B. Násenovtyń «Abyraly kóterilisi» kitabynda jarııalanǵan qujattarda halyqty atqa qondyrý úshin júrgizilgen úgit-nasıhat jumystary erekshe nazar aýdartady. Muraǵattan alynǵan IIHK (NKVD) tergeý qujattarynda bylaı delingen: №10 aýylda bolǵan jınalysta halyq aldynda kolhoz múshesi Ybyraı Jákishov: – «Keńes úkimeti halyqty aldady. Baılarǵa ǵana salyq salamyz dep edi. Al shyndyǵyndy ortasha  sharýa men kedeılerdi de aıaǵan joq. Endi kózderińiz jetti. Keńes úkimeti «jyrtqyshtar». Tapsyrǵan maldaryńyzdy qaıtaryp alyńyzdar» degen. 

Sondaı-aq, Baımaǵambetov Qadaýdyń ( 32 jasta, ákesi tárkileýge ilingen Buǵybaev Baımaǵambettiń uly) bergen jaýaby bar:

— Jákishev Ybyraı bylaı dedi. «Sovet úkimeti qulady. Semeıden maǵan Salyqbaev Raqymjan keldi. Alashordashylar Shyńǵystaýdyń baılary Shaımardan Ahmetjanovpen, Ahmetov Alhamjannyń atasy Jaqyp jáne Ábish Rysqulovtarmen kezdesedi. Semeıden Alash Ahmetjanov kelip kóterilisti basqarady».

 Aıyptalýshy Baltaqaev Qaýqarbek (27 jasta,  Abyraly aýdany №6 aýylynan, baıdyń balasy. Mamandyǵy muǵalim, úılengen, otbasynda 5 adam. Buryn isti bolmaǵan) tergeý barysynda mynadaı málimet beredi:

– Qańtar aıynyń basynda Abyraly aýdanyna  Semeı qalasynan 1928 jyly mal-múlki tárkilengen baı Musabekov Esimbek keldi.  Jolda ol  Abyraly aýdanynyń  Degeleń bóligindegi týysy Tyshqanbaevtyń aýylynda birneshe kún bolǵan. Sol jaqtan №1 aýylǵa kelip Jaqypovqa ma nemese Bólegenovke me naqtysyn bilmedim 1930 jyly Máskeý qalasynda «Sharýa uıymyn» zańsyz partııa uıymdastyrylǵany, ony Alashordanyń kósemderi Bókeıhanov Álıhan, Ermekov Álimhan, Dýlatov, Baıtursynov, Barlybaev Ahmetýlla jáne basqalary qurǵandyǵyn aıtqan. Máskeýden  basqa partııanyń jeti aımaqta óz bólimsheleri astyrtyn jumys isteýde. Solardyń biri  Semeıde ornalasqandyǵyn, alaıda basshysynyń kim ekendigin Musabekov aıtpaǵan.  Biraq uıym bar. Á. Bókeıhanov Máskeýdiń GPÝ-yna bergen  jaýabynda uıymnyń bar  ekendigin moıyndaǵan. Ol uıymdy joıa almaısyńdar degen. Bókeıhanovty atý jazasyna bergen. Keıin bul sheshim ózgertildi (OGPÝ sotynyń sheshimimen Bókeıhanovtyn atý jazasyn túrmede otyrýǵa aýystyrǵan bolatyn). Uıymnyń maqsatyn aıta  kele Jaqypov Nuǵmanǵa nemese Bólekovke  №1  aýylda et salyǵyna qarsy halyqty kóterińder degen. Senderden  keıin barlyq jerlerde kóterilis bolady. Qazir  búkil odaq boıynsha kóteriliske daıyndalyp jatyr. Sondyqtan mamyr   aıynda  úkimet  aýysýy  múmkin. Osyny aıtqan Musabekov № 6 aýylǵa kelip shaıqas kezinde qaza tapqan aǵasy  Baıshaıynov  Káripbek, Kempirbaev Ysqaq, Qońyrbaev Baıseke ján Jandybaev Túsipbekter arqyly  óziniń rýlastary «Oljas» urpaqtaryn kóteriliske daıyndap shyǵarýdy tapsyrǵan.

Musabekov Kempirbaevqa  burynǵy Alashorda áskeriniń sarbazy retinde Alashordalyqtar saǵan úlken senim artyp otyr degen. Úkimetke qarsy kóterilisti tezdetip uıymdastyrýǵa kiris, meniń aǵam Baıshaıynov eki vıntovka beredi. Aıtqanyndaı eki vıntovkany ákelip berdi. Osydan keıin Musabekov otbasymen birge №1 aýylǵa baryp sondaǵy kóterilisti bastap shyqty. Artynsha basqa aýyldarda da kóterilis bastalyp ketti. Kóterilistiń maqsaty tek qana et salyǵy úshin maldaryn ótkizýge qarsylyq qana emes úkimetti túbegeıli qulatýdy josparlaǵan. Semeıdegi uıymnyń quramyna Qarqaraly aýdanynan Jantýǵanov Qydyrberdi baı, Kenjın Toqaı baı, Abyraly aýdanynan alashordashyl Manan Turǵanbaevtyń aǵasy – Sháden, qazirgi ýaqytta Semeı qalasynda turady, Ýalıhan Ahmetov jáne №10 aýyldan da bar, qalǵandarynyń aty – jónderin bilmedim taǵy basqa jerlerden músheleri bar. Qarqaraly aýdanynyń №10 aýylynyń bandysy Tileýbekov Baıjuma Abyraly aýdanynyń № 6 aýylynyń bandysy Kempirbaevtyń tobynda bolǵanda maǵan jasyryn uıym Semeı qalasynda ornalasqan, ózderiniń gazetterin shyǵaryp, taratady  dedi. Gazettiń aty qalaı atalatynyn bilmeıdi, bir danasy uıym múshesi Jantýǵanov Qydyrberdide bar eken. Mamyr aıynda kapıtalıstik elder men alashordashylar jáne baılardyń kúshimen Keńes úkimeti qulatylatyndyǵy týraly maqala basylǵan kórinedi. Gazettiń qaı tilde ekenin bilmeıdi.  Gazetti ustap júrgen Jantýǵanov Qydyrberdi Alash Ordalyq Manan Turǵanbaevtyń qaıyn atasy bolyp keledi. Kóterilisshilerge tergeý barysynda qoıylǵan suraqtarda: Kolchak tusynda Alashorda polkynda qyzmette boldyń ba, Ike Ádilovpen baılanystaryń barma? – degen suraqtar qoıǵan. Ike Ádilov ózderińiz biletindeı Alash partııasynyń múshesi jáne Alashorda úkimetiniń demeýshisi retinde halyq arasynda úlken bedelge ıe bolǵan. Tárkileý qarsańynda tutqyndalyp, jer aýdarylǵan, keıin qamaýdan qashyp shyǵyp, Shaǵan taýynda bandylyq jasaq quryp Keńes úkimetine qarsy soǵysqan. Artynsha Qytaıda qolǵa túsken. [5]

Abyraly aýdany tárizdi oǵan kórshi ornalasqan Shyńǵystaý aýdanynyń jerinde (qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysy, Abaı aýdany) de 1931 jyly aqpanda keńes úkimetiniń júrgizip otyrǵan saıasatyna qarsy halyq tolqýlary boldy. Kóterilisti Medeýov Sanııaz jáne Toraıǵyrov Emiljan basqaryp, oǵan barlyǵy 200-den astam adam qatynasqan. Kóterisshiler aq jalaý kóterip, halyqty aýdandaǵy keńes úkimetin qulatýǵa shaqyrǵan. Kóterisshiler kórshi Qý jáne Abyraly aýdandarymen baılanys ornatyp, olarmen birigýge árekettenedi. Biraq Qyzyl Armııanyń turaqty bólimderi buǵan kedergi jasady, kóterilis keń tarap úlgermeı jatyp-aq aqpan aıynda kúshpen basyp tastalyndy.

Birazdan soń «… osy kóterilisti uıymdastyrýshy bolypty, qashyp júr eken, Qytaıǵa ketpek kórinedi», — degen jalǵan laqap taratyp, «Saıat qorasynda» beıqam jatyp, ań aýlaýǵa shyqqan jerin­de Shákárim qajyny atyp óltirip, qudyqqa kómýsiz tastap ketedi. [6]

Abaı urpaqtarynyń tóńiregi Alash arystarymen óte jaqyn qarym qatynasta bolǵany belgili. Ásirese osy kóterilis kezinde Qunanbaı Óskenbaıulynyń urpaqtary qatty qýdalaýǵa ushyrady. Abaıdyń balasy Mákáıil, Shákárim Qudaıberdiuly, Ǵafýr Shákárimuly jazyqsyz atylǵan soń, Zııat Shákárimuly, Berdesh Ázimbaıuly, Mánákesh Ázimbaıuly Tákejanovtar Qytaıǵa ótip ketedi. Áýeli Tarbaǵataıǵa, odan soń Altaıǵa qashyp barady. Qajy urpaqtary ol jaqta da tynyshtyq taba almaı, quryǵy uzyn keńes ókimeti qolynan mert boldy.

Osy derekterge kóz júgirte otyryp biz bir jaıytqa toqtala ketýimiz kerek. Qazan tóńkerisine deıingi qalyptasqan ult zııalylarynyń qazaqty táýelsiz el bolsyn dep tilep, Alash ıdeıasynyń mańyna toptassa, Keńes úkimeti ornaǵan kezeńde qalyptasqan jańa tolqyn ult qaıratkerleri totalıtarlyq ámirshil júıeniń qurbanyna aınalǵan qazaq halqyn qalaıda aman alyp qalý jolynda kúresken azamattar keıinnen ózara ymyraǵa kelip ulttyń bolashaǵy jolynda birlese kúresti. Biz osy kúni qazaq-qazaqty ustap berdi, jala japty, satyp ketti, ashtyqta qazaq jalqaýlyǵynan qyryldy degendeı pikirlerdi aıtqandy unatamyz. Halyqty jappaı ashtyqqa uryndyrǵan qyzyl ımperııanyń solaqaı saıasaty áý basta qyryp-joıýǵa baǵyttalǵanyn kesh te bolsa túsingen ult zııalylary birige áreket etkeni anyq jáne sol jolda qurban boldy.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Násenov B. «Halyq jaýlary». Kóptomdyq eńbek. 7 tom. Onynshy kitap. Almaty: Novosıbırsk. 2005 jyl. 48-56 b.b.

2. Musyrman K. Qan tamǵan qoljazbalar //Egemendi Qazaqstan – 1992. – 10 sáýir. – 3 b.
3. Raqyshev E. Ultshyldardyń astyrtyn uıymy bolǵan. Abai.kz. 20.01.2015. Suhbattasqan Janysbaı T.  

4. Berkimbaı A. Abyraly kóterilisi – Alashtyqtar dem bergen kóterilis pe? // Obestvennaıa pozıııa – 2011. №46. 5-6 b.b.

5. Násenov B. «Abyraly qandy jyldarda. 1905-1945 j.j». Kóptomdyq eńbek. Ekinshi tom, úshinshi kitap. Almaty: Novosıbırsk. 2005.  254 b.

6. Ǵabjalılov H. Omarbekov T. Qazaq rý-taıpalarynyń tarıhy. Arǵyn. 9 tom. 2 kitap. XII-taraý. «TZO Alash» Almaty. 401-406 b.b.

   ---

Ardaq BERKIMBAI

 

Alash zııalylary «Shyqsaq bir tóbede, ólsek bir shuńqyrda bolaıyq», dedi jáne ómirleriniń sońdaryna deıin osy sózderinen taımady. Alash Orda partııasy men úkimeti taratylyp, qaıratkerleri qýǵynǵa ushyraǵannan keıin olar kúrestiń basqa túrin tańdap aldy. Ol halyqty aǵartýshylyq jolmen kózin ashyp, kúres jolyna bastaý edi.

Sol ýaqytta Tashkentke M.Tynyshpaev, H.Dosmuhamedov, J.Dosmuhamedov, M.Dýlatov, M.Jumabaev, J.Aımaýytov,  Á.Ermekov,  M.Esbolov, Q.Qojyqov syndy kóptegen  Alashorda qaıratkerleri jınaldy. Memleket jáne qoǵam  qaıratkerleri, qazaq zııalylary, ǵylym men mádenıettiń  iri tulǵalary T.Rysqulov, S.Asfendııarov, S.Qojanov, N.Tórequlov, M.Áýezov, Á.Dıvaev, T.Júrgenovteı azamattar Túrkistan Respýblıkasynyń basshylyǵynda, ǵylymı mekemelerde, halyq aǵartý men joǵary oqý oryndarynda eńbek etti. Osy kezeńde Qyrǵyz (qazaq) Keńestik soıalıstik avtonomııalyq respýblıkasynyń astanasy bolǵan Orynbor qalasynda A.Baıtursynov bastaǵan Alashtyqtar bilim berý men mádenıet salalarynda qyzmet jasady. Barlyǵy derlik gazet-jýrnaldar shyǵaryp, oqýlyqtar jazdy. Uly murat jolyndaǵy kúres túri men sıpatyn ózgertip, jalǵasa berdi. Biraq ábden ornyqqan Keńes úkimeti olarǵa ýaqyt ta, múmkindik te qaldyrmady.

1920 jyly Alash Orda úkimeti qulaǵannan keıin, Alash kósemi Á. Bókeıhanov óz jaqtastaryna arnap úndeý tastaıdy. «Biz jeńildik, biraq ulttyń sanasyn oıatyp, múddesin qorǵaýymyzdy bir sátke de toqtatpaýymyz kerek . Ol úshin, bolshevıktter partııasynyń qataryna ótip Keńes organdaryna jumysqa kirip, kúresimizdi  astyrtyn júrgizýimiz kerek»,- deıdi. Osydan keıin Alash Orda úkimetiniń músheleri men olardyń ustanymyn  qoldaıtyn jaqtastary  Keńes úkimetine túrli qyzmetke kiredi. Al olardy osy qyzmetterge tartqan N.Nurmaqov, T.Rysqulov, S.Seıfýllın syndy Qazaqstandaǵy Keńes úkimetiniń basshylyǵyndaǵy ult qaıratkerleri, jańa tolqyn saıasatkerleri bolatyn.

Qazaq zııalylarynyń sol kezeńde  Qyzyl ımperııa ortalyǵynyń saıasaty kesirinen ulttyq memleket qurý jolynda Alash Orda úkimeti men partııasyn qurǵandar  jáne  bolshevıktik partııa men soıalızm ıdeıasyna sengen qaıratkerler arasynda saıası kózqarastaryna qaraı eki jikke bólingen edi.

Bir anyǵy olardyń jeke bas arazdyǵy bolǵan joq. Bolsa ol ulttyń bolashaǵy jolynda, qazaq memlekettiligi men el qamy jolynda ártúrli kózqarasta bolǵan shyǵar. Tańdap alǵan joldary ártúrli bolsa da, maqsattary bir edi. Sondyqtan qalaı da birigý kerek ekenin ýaqyt óte kele bári de túsindi. Ásirese 1928 jyly bastalǵan baılar men orta taptyń mal-dúnıesin konfıskaııalaý men sharýalardy ujymdastyrý atty naýqany 1931-1933 jyldardaǵy halyqty jalmaǵan ashtyqqa ulasqanda qazaqty ult retinde joıatyn saıasat ekenine kózderi jetken qaıratkerler eldi aman alyp qalý áreketine kóshti. Osyndaı jaǵdaılar olardyń túpkilikti birigýine alyp keldi.

Bul áreketterin  olar jasyryn júrgizdi me, ashyq júrgizdi me, anyǵy olar buǵyp qalǵan joq, tize qosa qımyldap eldi birjola qyrylýdan saqtap qaldy. Ashtyq jaılaǵan jyldary Ahmet Baıtursynov «Aq bolsyn, qyzyl bolsyn bárbir, men tek qazaq ultynyń múddesin qorǵaıtyn mamleketti jaqtaımyn»,- dep atqa qondy.

El basyna tóngen zulamattan qutylý jolynda birikken ult qaıratkerleriniń áreketin Keńes ımperııasynyń dıktatorlary konrrevalıýııalyq uıym dep baǵalady. Ony olar 1937-1938 jyldardaǵy qandy repressııa júrgizgende ult qaıratkerleriniń kózin joıý kezinde basty aıyp retinde taǵyp, sheber paıdalandy.

O.Jandosovtyń NKVD tergeýshilerine bergen jaýabynan

Protokol doprosa obvınıaemogo Djandosova Ýraza Kakımovıch, 1899 goda rojdenııa, ýrojene Kaskelenskogo raıona, Alma-Atınskoı oblastı, kahah, grajdanın SSSR, obrazavanıe srednee, slýjaıı, byvshıı chlen VKP (b) s 1918 goda. Byvshıı Predsedatel Alma-Atınskogo oblıspalkoma.

V: Vy zaıavılı, chto namereny dat otkrovennye pokazanııa o svoeı kontrrevalıýıonnoı deıatelnostı, kak chlena antısovetskoı Kazahskoı naıonalıstıcheskoı organızaıı.

Chto Vy mojete pokazat?

         (úzindi)

K 1925-1926 g.g. grýppırovkı, kak organızaıonnaıa forma, prıkrytıe ı sredstvo naıonalıstıcheskoı raboty, ıscherpalı svoı vazmojnastı. Vsem hodom borby byl postavlen vopros o blokırovanıı naıonalısteıcheskıh grýppırovok, o peregrýppırovke sıl ı o novoı stýpenı organızaıı antısovetskoı deıatelnostı.

K etomý vremenı, v svıazı s zadachamı, postavlennymı Sovetskoı vlastıý po voprosý o sovetızaıı aýla, byla naıdena ıdeologıcheskaıa osnova bloka. Ona zaklýchalas v protaskıvanıı naıonalıstıcheskımı grýpırovkamı býrjýazno-naıonalıstıcheskoı lınıı v vaprosah zemleýstroıstva, korenızaıı gosýdarstvennogo apparata ı naıonalnoı kýltýry. Osnovnym je oselkom, na kotorym soshlıs naıonalıstıcheskıe grýppırovkı, byl vopros o zemle.

Ishodıa ız býrjýazno-naıonalıstıcheskoı tochkı zrenııa v voprose ob ınteresah naıı voobe, t.e. baıskoı tochkı zrenııa Hodjanov ı ıa vydvınýlı konrrevalıýıonnyı prınıp ocherednostı zemleýstroıstva, chto doljno bylo oznachıt, vo-pervyh, pervoochrednoe ı preımýestvennoe pravo Kazahov-baev na zemlıý ı, vo-vtoryh, prekraenıe perenaselenııa ızvne v Kazahstan.

Dlıa ýspeshnogo provedenııa etoı kontrrevalıýıonnoı lınıı Hodjanov, Ia ı Asfandııarov dogovorılıs s naıonalıstamı drýgıh grýppırovkı Nýrmakovym, Orynbaevym, Alıbekovym, Karatleýovym, Djamanmýrýnovym, Kenjınym, Djantleýovym ob edınom mnenıı po etomý koordınalnomý dlıa Kazahstana togo vremenı voprosý.

V rezýltate na V-ı kraıpartkonferenıı v 1925 godý vse naıonalıstıcheskoe grýppırovkı vystýpalı po etomý vaprosý edınym frontom.

No k blokırovanııý ýje podoshlı so vseh staron. Vnachale proıeshodıl sgovor mejdý grýppırovkamı bolee krýpnogo masshtaba. Tak, naprımer, prı aktıvnoı deıatelnostı Kýlýmbetova obedenılıs rýkovodıtelı grýppırovok Zapodnogo Kazahstana, Kýstanaıa, Aktıýbınska ı Adaıa, toje samoe proızoshlo sredı naıonalıstov Petropavlsk, Akmolınsk ı Semıpalatınska, takje v Semıreche ı Syr-Dare. Nakone, ne v smysle perıodızaıı po vremenı, proıshodıt sblıjenıe ı blokırovanıe  mejdý rýkovotstvom naıonalıstıcheskıh grýppırovak. Vedýeı ı organızýıýeı fıgýroı prı etom byl Nýrmakov Nygmet, vokrýg kotorogo obedenılıs vse naıonalısty. V rolı rýkovodıtelıa ego prıznavalı Mendeshev, Seıfýllın, Kenjın, Sýltanbekov, Alıbekov, ı Mýrzagalıev, tak skazat vse ottenkı naıonalıstıcheskıh grýppırovok. Krome togo, ý Nýrmakova bylı naıbolee solıdnye alash-ordınskıe svıazı v lıe Býkeıhanova Alıhana, Ermekova ı Gabbasova.

S Nýrmakovym ıa sblızılsıa na pochve sovmestnyh vystýplenıı po voprosam obsýjdavshımsıa togda   na Bıýro Kraıkoma  ı byvaıa, na ýstraevaemyh ım konspıratıvnyh soveanıe sostoıavsheesıa ý nego na kvartıre.

Na etom soveanıı ýchastvovalı Togjanov, Masanov, Ýtekın, Gataýlın, Kýlýbaev ı drýgıe naıonalısty, v tom chısle 4-5 chelovek, kak mne pomnıtsıa, ız Semıpalatınska ı Karkaralınska.

Na etom soveanıı vystýplenııa Nýrmakova nosılı antısovetskıı harakter, bylı napravleny protıv rýkovotstva  Kraıkoma  ıv nıh Nýrmakov prızyval prısýstvýıýıh «ne dratsıa» mejdý soboı ı vestı borbý protıv partıı edınym frontom. Drýgıe prısýtstvýıýıe naıonalısty (Ia – Jandosov, Togjanov, Kýlýbaev) v svoıh vystýplenııah s nım solıdarızırovalıs», — deıdi.

Repressııanyń qandy sheńgeline túsken arystarymyzdyń tergeý kezindegi qujattaryn jaryqqa shyǵaryp júrgen tarıh ǵylymynyń doktory, derektanýshy  B.Násenov óziniń boljamdarynda bylaı deıdi: «Joǵaryda aıtylǵandardy NKVD tergeýshileri erterek daıyndap aǵalarymyzdy uryp-soǵyp esterinen tandyryp, endi myna qaǵazdarǵa qol qoı dep zorlyqpen qoıǵyzǵan degen oıdy kóptegen tarıhshylar, ádebıet qaıratkerleri aıtady.

Muny urdy-soqty, qınady degenge qosylamyn. Biraq dál osyndaı saýatty jaýaptardy tergeýshiler daıyndaı almaıdy. Meniń oıymsha aǵalarymyzdy aıýandyqpen uryp-soǵyp, artynan birneshe kún qolyna qalam,qaǵaz berip jazǵyzýy múmkin. Bul aǵalar endi ne bolsa ol bolsyn dep óziniń oıyndaǵy júrgen tamasha armandaryn da osy qaǵazdar arqyly bizge qaldyrǵan bolar». [1]

N.Nurmaqov Qazaqstannyń úkimet basshysy bolǵan jyldarda Máskeýdegi Qazaqstannyń Ókilettigin basqarǵan belgili qaıratker Ábilqaıyr Dosov tergeýde bergen jaýaptarynda: «1929 jyly Máskeýdegi marksızm kýrsynda Qazaq AKSR Halyq Komıssarlary Keńesiniń burynǵy tóraǵasy Nyǵmet Nurmaqov oqyp jatty. Men ol kezde BOAK Prezıdıýmynyń múshesi, ári hatshysynyń orynbasary bolyp isteımin. Nurmaqovpen aıyna eki-úsh ret kezdesip turdym. Kóbinese onyń úıine men baratynmyn. Sebebi meniń Almatyda isteıtinderdiń eshqaısysymen jeke baılanysym bolmaǵandyqtan, bizdikine eshkim kelmeıtin. Al onyń úıinde qashan bolsyn Qazaqstandyq qyzmetkerleriniń bireý-mireýi, tipti Máskeýge issaparmen kelgen Halkomdarǵa sheıin kezdestirýge bolatyn.

1930 jyldyń qańtarynyń aıaǵynda bolǵan bir kezdesýde Nurmaqov: “Qazaqstanda masqara asyra silteýshilikter, bassyzdyqtar oryn alýda” dedi. “Aýdandardaǵy qazaqtar asharshylyqtan shybyndaı qyrylyp jatyr. Ońtústikte jáne Almaty oblysynda is mynaǵan deıin jetken. Qystygúni qazaqtarǵa bir jerge úı tiktirip, bárin nómirlep, ár kóshege partııa kósemderiniń, sonyń ishinde Goloekınniń, Quramysovtyń, Isaevtyń esimderin bergizgen,” – dedi. Osyny estigende ashýǵa býlyǵyp, partııanyń Ortalyq Komıtetine (OK) habarlaıyq degen usynys aıttym. N.Nurmaqov myrs etip kúldi de “Odan eshteńe shyqpaıdy. Saǵan sene qoıar deımisiń. Eger OK-ǵa jazsań, ondaǵylar áýeli Goloekınnen suraıdy, al ol qazaq emmıgranttary bizdegi qıynshylyqtardy ásirelep kórsetip otyr, jumys isteýimizge kedergi keltirýde dep jaýap beredi de, taǵy da keminde jarty jyl qyzmet isteıdi”,- dedi. Buǵan qosa, Qazaqstandaǵy zańsyzdyqtar men zorlyq-zombylyqtar týraly faktiler jınastyryp jatqandyǵyn, jınap bolǵan soń ǵana OK-ǵa habarlaýǵa bolatynyn aıtty». [2]

                Bul kezde tárkileý men ujymdastyrýǵa qarsy qazaq dalasynda kóterilister burq ete qaldy. Shyńǵystaýdaǵy, Shubartaýdaǵy, Abyralydaǵy, Sozaqtaǵy, Sarysýdaǵy, Qaraqumdaǵy, Yrǵyzdaǵy, Mańǵystaýdaǵy, Batpaqqaradaǵy t.b. jerlerdegi kóterilisterdiń artynda sol kezdegi ult qaıratkerler turdy degen de boljamdar bar.

«T.Rysqulov», «Asharshylyq», «T. Júrgenov» atty  derekti fılmderdiń avtory,rejısser E.Raqyshev óziniń suhbatynda Keńes úkimetine qarsy kúresken elimizdegi astyrtyn uıym týraly, «Bul uıymǵa áıgili Alashordashylar men basynda Keńes úkimetin qoldap, keıin odan qatty túńilgen Turar Rysqulov bastaǵan ult qaıratkerleri  kirgen jáne sol kezdegi kóterilisterdi de uıymdastyrǵan», —  deıdi.

Mysaly, T. Júrgenov ózin qazaq ultshyldarynyń uıymyna Sultanbek Qojanov kirgizgenin aıtady. S. Qojanovtyń «Halyq qasiret shegip ultymyz joıylyp ketý aldynda tur. Sondyqtanda ultty saqtap qalý úshin ultshyl azamattar astyrtyn uıym qurdyq»,- degenine T.Júrgenov: «Ózekti janǵa bir ólim. Halqym úshin tiktim basymdy báıgege. Men de sendermen birgemin dep jaýap berdim»,- deıdi. Muny  Júrgenov óz qolymen jazǵan. Biraq men muny NKVD jendetteri uryp-soǵyp jazdyrǵan shyǵar dep, Qojanovtyń isin aldyrdym. Ol da osy áńgimeni rastaıdy. Men buǵan da senbeı, Uzaqbaı Qulymbetovtiń isin aldyrtyp, osy jaıytty qaradym. Qulymbetov ol kezde uıymnyń Almatydaǵy bólimin basqarǵan. Ol bergen jaýabynda Júrgenov shyndyqty aıtyp otyrǵanyn aıtady. Sodan soń uıymnyń basynda turǵan T. Rysqulovtyń isin qaradym. T.Rysqulov  Júrgenovti uıymǵa Qojanov kirgizgenin aıta kelip, T.Júrgenovke Qaraqumdaǵy kóterilisti uıymdastyrýǵa ózi jeke tapsyrma bergenin aıtady.

Sol jyldary qazaq dalasynda 370-teı irili-usaq kóterilister bolǵan.  Ol kóterilisterdiń negizi ultshyl qaıratkerlerimizdiń astyrtyn is-áreketiniń arqasynda uıymdastyrylǵan. Sol 1930 jyldary  T. Júrgenov Ózbekstanda halyq komıssary bolyp istegen. Ákesi Qara, baýyrlary Dosjan, Qosjandar arqyly Qaraqumdaǵy kóterilisti astyrtyn qoldap otyrǵan. Yrǵyzda bolǵan kóterilistiń artynda U. Qulymbetov turǵan. Sozaq kóterilisin basqarǵan Alashordashy Sársenov tikeleı S.Seıfýllın men aqyldasyp, nusqaý alyp otyrǵan. Aqsý, Abralydaǵy  kóterilister de astyrtyn uıymnyń uıymdastyrýymen bolǵan. Tergeý barysynda NKVD tergeýshileri T.Rysqulovtan «Sender sonda nashar qarýlanǵan kóterilisshilermen Keńes úkimetin qulatamyz dep oıladyńdar ma?» dep suraıdy.  T.Rysqulov: «Joq, biz jeńemiz dep oılaǵan joqpyz. Biraq Máskeýdiń ozbyrlyq saıasatyna qarsy jer-jerde narazylyqtar, kóterilister bolyp jatqanyn kórgen Ortalyq óziniń qateligin túsinip, baǵytyn ózgerter dep oıladyq», — deıdi. [3]

Ujymdastyrý men salyq salýdyń shekten shyǵýy, el arasyn jaılaı bastaǵan asharshylyq sebepterinen bastaý alǵan kóterilisterdiń biri Abyraly kóterilisi haqynda jazylǵan zertteý eńbekterinde  Abyraly kóterilisi týraly arnaıy zertteý júrgizgen tarıh ǵylymdarynyń doktory, derektanýshy  Bolatbek Nasenov aǵamyz  kóteriliske baılanysty barlyq arhıv qujattaryn jaryqqa shyǵardy.

Arhıvtegi  NKVD- niń tergeý qujattarynda kýálárdiń aıtýynsha №10 aýylda bolǵan jınalysta halyq aldynda kolhoz múshesi Ybyraı Jákishov bylaı degen: — Keńes úkimeti halyqty aldady. Baılarǵa ǵana salyq salamyz dep edi. Al shyndyǵyndy ortasha sharýa men kedeılerdi de aıaǵan joq. Endi kózderińiz jetti. Keńes úkimeti «jyrtqyshtar». Tapsyrǵan maldaryńyzdy qaıtaryp alyńyzdar.

El arasynda Keńester úkimeti qulady , Alashordashylar jaqynda elge kelip kóterilisti ózderi basqarmaq degen qaýesetter taraǵan. Ár aýyldaǵy kóterilishshilerdiń  jospary boıynsha barlyǵy bir týdyń astyna birigip, aýdan ortalyǵy Abyralyny alyp, Shyńǵystaýlyqtarmen birigip aldymen Znamenkany( Qarasý) talqandap Semeıge qaraı júrmekshi. Semeıde qaıtadan Alash Orda úkimetin ornatý maqsat bolmaq. Birinshi bolyp №12 aýyl men №14 aýyl Uzynbulaqtyqtar birigip aldymen koperatıvterdi talqandap salyq túrinde ótkizýge daıyndap qoıǵan astyq pen basqa da zattardy taratyp alǵan. Sodan keıin Uzynbulaq aýylynda qurylǵan «Sáýle» kolhozyn talqandap barlyq mal men jylqylardy taratyp alǵan. Miniske jaraıtyn attardyń barlyǵyn bólip Semeıge jasalmaq shabýlǵa daıyndala bastaǵan. Aýylkeńesiniń tóraǵasy men aýdandyq atqarý komıtetiniń ókilin tutqyndap olarǵa kóterilisshilerge qosylý týraly talap qoıyp bosatady. Kóterisshiler aq tý kóterip shyqqan. Týda Lá Illaha Illallah degen jazý bolǵan.

OGPÝ-diń ańyz-aqıqaty aralas málimetteri ujymdastyrýǵa qarsy bolǵan kóterilisterdi Alashordalyqtarmen, sol kezde bılikte bolǵan qaıratkerlermen baılanystyrady. Mysaly Abyraly kóterilisin aıqyn mysal bola alady. Buǵan sebep joq emes. Atap aıtar bolsaq «Alash qozǵalysynyń» óristeýine keń jol ashqan 1905 jylǵy Álıhan Bókeıhan men Jaqyp Aqpaev uıymdastyrǵan Qarqaraly petıııasy bolsa, sol aıtýly sharaǵa ún qosqandardyń ishinde Abyraly óńiriniń abyroıly azamattary da kezdesedi. Olar tómendegideı:

1. Abyraly bolysynan: Musa Qulbaev, Súleımen Qoısoımasov
2. Aqbota bolysynan: Júsip Qulbatyrov, Bektibaı Botabaev
3. Bórli bolysynan: Tolmuhamet (halyq «Toqmet qajy» dep ataıdy) Altyntorın, Raqııa Satpaev
4. Degeleń bolysynan: Kerimhan Tólebaev, Tyshqanbaı Qashaqov
5. Temirshi bolysynan: Sekerbaı Qanǵojın, Ospan Janǵabylov.

Joǵaryda esimderi atalǵandar baılyǵy men bedeline qosa, zııaly, jańa zamannyń byǵytyn ańǵara biletin azamattar bolǵan. 1918 jyly Alash Orda úkimeti Orynbordan Semeıge kóshirilgende jáne sol jyldardaǵy Azamat soǵysy kezinde Alash Orda qaıratkerleriniń Shyńǵystaý jáne Abyraly óńirleriniń aýqatty azamattaryna arqa súıegendigi naqty derekterden belgili. [4]

Alaıda 1931 jylǵy Abyraly kóterilisine Alashordalyqtardyń yqpaly boldy ma? – degen zańdy suraq týyndaıdy. Mundaı suraqtyń týyndaýyna túrtki bolǵan máseleler – kóterilisshilerdiń  tergeý proesi kezinde bergen jaýaptary ekendigi anyq. Máselen, B. Násenovtyń «Abyraly kóterilisi» kitabynda jarııalanǵan qujattarda halyqty atqa qondyrý úshin júrgizilgen úgit-nasıhat jumystary erekshe nazar aýdartady. Muraǵattan alynǵan IIHK (NKVD) tergeý qujattarynda bylaı delingen: №10 aýylda bolǵan jınalysta halyq aldynda kolhoz múshesi Ybyraı Jákishov: – «Keńes úkimeti halyqty aldady. Baılarǵa ǵana salyq salamyz dep edi. Al shyndyǵyndy ortasha  sharýa men kedeılerdi de aıaǵan joq. Endi kózderińiz jetti. Keńes úkimeti «jyrtqyshtar». Tapsyrǵan maldaryńyzdy qaıtaryp alyńyzdar» degen. 

Sondaı-aq, Baımaǵambetov Qadaýdyń ( 32 jasta, ákesi tárkileýge ilingen Buǵybaev Baımaǵambettiń uly) bergen jaýaby bar:

— Jákishev Ybyraı bylaı dedi. «Sovet úkimeti qulady. Semeıden maǵan Salyqbaev Raqymjan keldi. Alashordashylar Shyńǵystaýdyń baılary Shaımardan Ahmetjanovpen, Ahmetov Alhamjannyń atasy Jaqyp jáne Ábish Rysqulovtarmen kezdesedi. Semeıden Alash Ahmetjanov kelip kóterilisti basqarady».

 Aıyptalýshy Baltaqaev Qaýqarbek (27 jasta,  Abyraly aýdany №6 aýylynan, baıdyń balasy. Mamandyǵy muǵalim, úılengen, otbasynda 5 adam. Buryn isti bolmaǵan) tergeý barysynda mynadaı málimet beredi:

– Qańtar aıynyń basynda Abyraly aýdanyna  Semeı qalasynan 1928 jyly mal-múlki tárkilengen baı Musabekov Esimbek keldi.  Jolda ol  Abyraly aýdanynyń  Degeleń bóligindegi týysy Tyshqanbaevtyń aýylynda birneshe kún bolǵan. Sol jaqtan №1 aýylǵa kelip Jaqypovqa ma nemese Bólegenovke me naqtysyn bilmedim 1930 jyly Máskeý qalasynda «Sharýa uıymyn» zańsyz partııa uıymdastyrylǵany, ony Alashordanyń kósemderi Bókeıhanov Álıhan, Ermekov Álimhan, Dýlatov, Baıtursynov, Barlybaev Ahmetýlla jáne basqalary qurǵandyǵyn aıtqan. Máskeýden  basqa partııanyń jeti aımaqta óz bólimsheleri astyrtyn jumys isteýde. Solardyń biri  Semeıde ornalasqandyǵyn, alaıda basshysynyń kim ekendigin Musabekov aıtpaǵan.  Biraq uıym bar. Á. Bókeıhanov Máskeýdiń GPÝ-yna bergen  jaýabynda uıymnyń bar  ekendigin moıyndaǵan. Ol uıymdy joıa almaısyńdar degen. Bókeıhanovty atý jazasyna bergen. Keıin bul sheshim ózgertildi (OGPÝ sotynyń sheshimimen Bókeıhanovtyn atý jazasyn túrmede otyrýǵa aýystyrǵan bolatyn). Uıymnyń maqsatyn aıta  kele Jaqypov Nuǵmanǵa nemese Bólekovke  №1  aýylda et salyǵyna qarsy halyqty kóterińder degen. Senderden  keıin barlyq jerlerde kóterilis bolady. Qazir  búkil odaq boıynsha kóteriliske daıyndalyp jatyr. Sondyqtan mamyr   aıynda  úkimet  aýysýy  múmkin. Osyny aıtqan Musabekov № 6 aýylǵa kelip shaıqas kezinde qaza tapqan aǵasy  Baıshaıynov  Káripbek, Kempirbaev Ysqaq, Qońyrbaev Baıseke ján Jandybaev Túsipbekter arqyly  óziniń rýlastary «Oljas» urpaqtaryn kóteriliske daıyndap shyǵarýdy tapsyrǵan.

Musabekov Kempirbaevqa  burynǵy Alashorda áskeriniń sarbazy retinde Alashordalyqtar saǵan úlken senim artyp otyr degen. Úkimetke qarsy kóterilisti tezdetip uıymdastyrýǵa kiris, meniń aǵam Baıshaıynov eki vıntovka beredi. Aıtqanyndaı eki vıntovkany ákelip berdi. Osydan keıin Musabekov otbasymen birge №1 aýylǵa baryp sondaǵy kóterilisti bastap shyqty. Artynsha basqa aýyldarda da kóterilis bastalyp ketti. Kóterilistiń maqsaty tek qana et salyǵy úshin maldaryn ótkizýge qarsylyq qana emes úkimetti túbegeıli qulatýdy josparlaǵan. Semeıdegi uıymnyń quramyna Qarqaraly aýdanynan Jantýǵanov Qydyrberdi baı, Kenjın Toqaı baı, Abyraly aýdanynan alashordashyl Manan Turǵanbaevtyń aǵasy – Sháden, qazirgi ýaqytta Semeı qalasynda turady, Ýalıhan Ahmetov jáne №10 aýyldan da bar, qalǵandarynyń aty – jónderin bilmedim taǵy basqa jerlerden músheleri bar. Qarqaraly aýdanynyń №10 aýylynyń bandysy Tileýbekov Baıjuma Abyraly aýdanynyń № 6 aýylynyń bandysy Kempirbaevtyń tobynda bolǵanda maǵan jasyryn uıym Semeı qalasynda ornalasqan, ózderiniń gazetterin shyǵaryp, taratady  dedi. Gazettiń aty qalaı atalatynyn bilmeıdi, bir danasy uıym múshesi Jantýǵanov Qydyrberdide bar eken. Mamyr aıynda kapıtalıstik elder men alashordashylar jáne baılardyń kúshimen Keńes úkimeti qulatylatyndyǵy týraly maqala basylǵan kórinedi. Gazettiń qaı tilde ekenin bilmeıdi.  Gazetti ustap júrgen Jantýǵanov Qydyrberdi Alash Ordalyq Manan Turǵanbaevtyń qaıyn atasy bolyp keledi. Kóterilisshilerge tergeý barysynda qoıylǵan suraqtarda: Kolchak tusynda Alashorda polkynda qyzmette boldyń ba, Ike Ádilovpen baılanystaryń barma? – degen suraqtar qoıǵan. Ike Ádilov ózderińiz biletindeı Alash partııasynyń múshesi jáne Alashorda úkimetiniń demeýshisi retinde halyq arasynda úlken bedelge ıe bolǵan. Tárkileý qarsańynda tutqyndalyp, jer aýdarylǵan, keıin qamaýdan qashyp shyǵyp, Shaǵan taýynda bandylyq jasaq quryp Keńes úkimetine qarsy soǵysqan. Artynsha Qytaıda qolǵa túsken. [5]

Abyraly aýdany tárizdi oǵan kórshi ornalasqan Shyńǵystaý aýdanynyń jerinde (qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysy, Abaı aýdany) de 1931 jyly aqpanda keńes úkimetiniń júrgizip otyrǵan saıasatyna qarsy halyq tolqýlary boldy. Kóterilisti Medeýov Sanııaz jáne Toraıǵyrov Emiljan basqaryp, oǵan barlyǵy 200-den astam adam qatynasqan. Kóterisshiler aq jalaý kóterip, halyqty aýdandaǵy keńes úkimetin qulatýǵa shaqyrǵan. Kóterisshiler kórshi Qý jáne Abyraly aýdandarymen baılanys ornatyp, olarmen birigýge árekettenedi. Biraq Qyzyl Armııanyń turaqty bólimderi buǵan kedergi jasady, kóterilis keń tarap úlgermeı jatyp-aq aqpan aıynda kúshpen basyp tastalyndy.

Birazdan soń «… osy kóterilisti uıymdastyrýshy bolypty, qashyp júr eken, Qytaıǵa ketpek kórinedi», — degen jalǵan laqap taratyp, «Saıat qorasynda» beıqam jatyp, ań aýlaýǵa shyqqan jerin­de Shákárim qajyny atyp óltirip, qudyqqa kómýsiz tastap ketedi. [6]

Abaı urpaqtarynyń tóńiregi Alash arystarymen óte jaqyn qarym qatynasta bolǵany belgili. Ásirese osy kóterilis kezinde Qunanbaı Óskenbaıulynyń urpaqtary qatty qýdalaýǵa ushyrady. Abaıdyń balasy Mákáıil, Shákárim Qudaıberdiuly, Ǵafýr Shákárimuly jazyqsyz atylǵan soń, Zııat Shákárimuly, Berdesh Ázimbaıuly, Mánákesh Ázimbaıuly Tákejanovtar Qytaıǵa ótip ketedi. Áýeli Tarbaǵataıǵa, odan soń Altaıǵa qashyp barady. Qajy urpaqtary ol jaqta da tynyshtyq taba almaı, quryǵy uzyn keńes ókimeti qolynan mert boldy.

Osy derekterge kóz júgirte otyryp biz bir jaıytqa toqtala ketýimiz kerek. Qazan tóńkerisine deıingi qalyptasqan ult zııalylarynyń qazaqty táýelsiz el bolsyn dep tilep, Alash ıdeıasynyń mańyna toptassa, Keńes úkimeti ornaǵan kezeńde qalyptasqan jańa tolqyn ult qaıratkerleri totalıtarlyq ámirshil júıeniń qurbanyna aınalǵan qazaq halqyn qalaıda aman alyp qalý jolynda kúresken azamattar keıinnen ózara ymyraǵa kelip ulttyń bolashaǵy jolynda birlese kúresti. Biz osy kúni qazaq-qazaqty ustap berdi, jala japty, satyp ketti, ashtyqta qazaq jalqaýlyǵynan qyryldy degendeı pikirlerdi aıtqandy unatamyz. Halyqty jappaı ashtyqqa uryndyrǵan qyzyl ımperııanyń solaqaı saıasaty áý basta qyryp-joıýǵa baǵyttalǵanyn kesh te bolsa túsingen ult zııalylary birige áreket etkeni anyq jáne sol jolda qurban boldy.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Násenov B. «Halyq jaýlary». Kóptomdyq eńbek. 7 tom. Onynshy kitap. Almaty: Novosıbırsk. 2005 jyl. 48-56 b.b.

2. Musyrman K. Qan tamǵan qoljazbalar //Egemendi Qazaqstan – 1992. – 10 sáýir. – 3 b.
3. Raqyshev E. Ultshyldardyń astyrtyn uıymy bolǵan. Abai.kz. 20.01.2015. Suhbattasqan Janysbaı T.  

4. Berkimbaı A. Abyraly kóterilisi – Alashtyqtar dem bergen kóterilis pe? // Obestvennaıa pozıııa – 2011. №46. 5-6 b.b.

5. Násenov B. «Abyraly qandy jyldarda. 1905-1945 j.j». Kóptomdyq eńbek. Ekinshi tom, úshinshi kitap. Almaty: Novosıbırsk. 2005.  254 b.

6. Ǵabjalılov H. Omarbekov T. Qazaq rý-taıpalarynyń tarıhy. Arǵyn. 9 tom. 2 kitap. XII-taraý. «TZO Alash» Almaty. 401-406 b.b.

   ---

Ardaq BERKIMBAI

 

Alash zııalylary «Shyqsaq bir tóbede, ólsek bir shuńqyrda bolaıyq», dedi jáne ómirleriniń sońdaryna deıin osy sózderinen taımady. Alash Orda partııasy men úkimeti taratylyp, qaıratkerleri qýǵynǵa ushyraǵannan keıin olar kúrestiń basqa túrin tańdap aldy. Ol halyqty aǵartýshylyq jolmen kózin ashyp, kúres jolyna bastaý edi.

Sol ýaqytta Tashkentke M.Tynyshpaev, H.Dosmuhamedov, J.Dosmuhamedov, M.Dýlatov, M.Jumabaev, J.Aımaýytov,  Á.Ermekov,  M.Esbolov, Q.Qojyqov syndy kóptegen  Alashorda qaıratkerleri jınaldy. Memleket jáne qoǵam  qaıratkerleri, qazaq zııalylary, ǵylym men mádenıettiń  iri tulǵalary T.Rysqulov, S.Asfendııarov, S.Qojanov, N.Tórequlov, M.Áýezov, Á.Dıvaev, T.Júrgenovteı azamattar Túrkistan Respýblıkasynyń basshylyǵynda, ǵylymı mekemelerde, halyq aǵartý men joǵary oqý oryndarynda eńbek etti. Osy kezeńde Qyrǵyz (qazaq) Keńestik soıalıstik avtonomııalyq respýblıkasynyń astanasy bolǵan Orynbor qalasynda A.Baıtursynov bastaǵan Alashtyqtar bilim berý men mádenıet salalarynda qyzmet jasady. Barlyǵy derlik gazet-jýrnaldar shyǵaryp, oqýlyqtar jazdy. Uly murat jolyndaǵy kúres túri men sıpatyn ózgertip, jalǵasa berdi. Biraq ábden ornyqqan Keńes úkimeti olarǵa ýaqyt ta, múmkindik te qaldyrmady.

1920 jyly Alash Orda úkimeti qulaǵannan keıin, Alash kósemi Á. Bókeıhanov óz jaqtastaryna arnap úndeý tastaıdy. «Biz jeńildik, biraq ulttyń sanasyn oıatyp, múddesin qorǵaýymyzdy bir sátke de toqtatpaýymyz kerek . Ol úshin, bolshevıktter partııasynyń qataryna ótip Keńes organdaryna jumysqa kirip, kúresimizdi  astyrtyn júrgizýimiz kerek»,- deıdi. Osydan keıin Alash Orda úkimetiniń músheleri men olardyń ustanymyn  qoldaıtyn jaqtastary  Keńes úkimetine túrli qyzmetke kiredi. Al olardy osy qyzmetterge tartqan N.Nurmaqov, T.Rysqulov, S.Seıfýllın syndy Qazaqstandaǵy Keńes úkimetiniń basshylyǵyndaǵy ult qaıratkerleri, jańa tolqyn saıasatkerleri bolatyn.

Qazaq zııalylarynyń sol kezeńde  Qyzyl ımperııa ortalyǵynyń saıasaty kesirinen ulttyq memleket qurý jolynda Alash Orda úkimeti men partııasyn qurǵandar  jáne  bolshevıktik partııa men soıalızm ıdeıasyna sengen qaıratkerler arasynda saıası kózqarastaryna qaraı eki jikke bólingen edi.

Bir anyǵy olardyń jeke bas arazdyǵy bolǵan joq. Bolsa ol ulttyń bolashaǵy jolynda, qazaq memlekettiligi men el qamy jolynda ártúrli kózqarasta bolǵan shyǵar. Tańdap alǵan joldary ártúrli bolsa da, maqsattary bir edi. Sondyqtan qalaı da birigý kerek ekenin ýaqyt óte kele bári de túsindi. Ásirese 1928 jyly bastalǵan baılar men orta taptyń mal-dúnıesin konfıskaııalaý men sharýalardy ujymdastyrý atty naýqany 1931-1933 jyldardaǵy halyqty jalmaǵan ashtyqqa ulasqanda qazaqty ult retinde joıatyn saıasat ekenine kózderi jetken qaıratkerler eldi aman alyp qalý áreketine kóshti. Osyndaı jaǵdaılar olardyń túpkilikti birigýine alyp keldi.

Bul áreketterin  olar jasyryn júrgizdi me, ashyq júrgizdi me, anyǵy olar buǵyp qalǵan joq, tize qosa qımyldap eldi birjola qyrylýdan saqtap qaldy. Ashtyq jaılaǵan jyldary Ahmet Baıtursynov «Aq bolsyn, qyzyl bolsyn bárbir, men tek qazaq ultynyń múddesin qorǵaıtyn mamleketti jaqtaımyn»,- dep atqa qondy.

El basyna tóngen zulamattan qutylý jolynda birikken ult qaıratkerleriniń áreketin Keńes ımperııasynyń dıktatorlary konrrevalıýııalyq uıym dep baǵalady. Ony olar 1937-1938 jyldardaǵy qandy repressııa júrgizgende ult qaıratkerleriniń kózin joıý kezinde basty aıyp retinde taǵyp, sheber paıdalandy.

O.Jandosovtyń NKVD tergeýshilerine bergen jaýabynan

Protokol doprosa obvınıaemogo Djandosova Ýraza Kakımovıch, 1899 goda rojdenııa, ýrojene Kaskelenskogo raıona, Alma-Atınskoı oblastı, kahah, grajdanın SSSR, obrazavanıe srednee, slýjaıı, byvshıı chlen VKP (b) s 1918 goda. Byvshıı Predsedatel Alma-Atınskogo oblıspalkoma.

V: Vy zaıavılı, chto namereny dat otkrovennye pokazanııa o svoeı kontrrevalıýıonnoı deıatelnostı, kak chlena antısovetskoı Kazahskoı naıonalıstıcheskoı organızaıı.

Chto Vy mojete pokazat?

         (úzindi)

K 1925-1926 g.g. grýppırovkı, kak organızaıonnaıa forma, prıkrytıe ı sredstvo naıonalıstıcheskoı raboty, ıscherpalı svoı vazmojnastı. Vsem hodom borby byl postavlen vopros o blokırovanıı naıonalısteıcheskıh grýppırovok, o peregrýppırovke sıl ı o novoı stýpenı organızaıı antısovetskoı deıatelnostı.

K etomý vremenı, v svıazı s zadachamı, postavlennymı Sovetskoı vlastıý po voprosý o sovetızaıı aýla, byla naıdena ıdeologıcheskaıa osnova bloka. Ona zaklýchalas v protaskıvanıı naıonalıstıcheskımı grýpırovkamı býrjýazno-naıonalıstıcheskoı lınıı v vaprosah zemleýstroıstva, korenızaıı gosýdarstvennogo apparata ı naıonalnoı kýltýry. Osnovnym je oselkom, na kotorym soshlıs naıonalıstıcheskıe grýppırovkı, byl vopros o zemle.

Ishodıa ız býrjýazno-naıonalıstıcheskoı tochkı zrenııa v voprose ob ınteresah naıı voobe, t.e. baıskoı tochkı zrenııa Hodjanov ı ıa vydvınýlı konrrevalıýıonnyı prınıp ocherednostı zemleýstroıstva, chto doljno bylo oznachıt, vo-pervyh, pervoochrednoe ı preımýestvennoe pravo Kazahov-baev na zemlıý ı, vo-vtoryh, prekraenıe perenaselenııa ızvne v Kazahstan.

Dlıa ýspeshnogo provedenııa etoı kontrrevalıýıonnoı lınıı Hodjanov, Ia ı Asfandııarov dogovorılıs s naıonalıstamı drýgıh grýppırovkı Nýrmakovym, Orynbaevym, Alıbekovym, Karatleýovym, Djamanmýrýnovym, Kenjınym, Djantleýovym ob edınom mnenıı po etomý koordınalnomý dlıa Kazahstana togo vremenı voprosý.

V rezýltate na V-ı kraıpartkonferenıı v 1925 godý vse naıonalıstıcheskoe grýppırovkı vystýpalı po etomý vaprosý edınym frontom.

No k blokırovanııý ýje podoshlı so vseh staron. Vnachale proıeshodıl sgovor mejdý grýppırovkamı bolee krýpnogo masshtaba. Tak, naprımer, prı aktıvnoı deıatelnostı Kýlýmbetova obedenılıs rýkovodıtelı grýppırovok Zapodnogo Kazahstana, Kýstanaıa, Aktıýbınska ı Adaıa, toje samoe proızoshlo sredı naıonalıstov Petropavlsk, Akmolınsk ı Semıpalatınska, takje v Semıreche ı Syr-Dare. Nakone, ne v smysle perıodızaıı po vremenı, proıshodıt sblıjenıe ı blokırovanıe  mejdý rýkovotstvom naıonalıstıcheskıh grýppırovak. Vedýeı ı organızýıýeı fıgýroı prı etom byl Nýrmakov Nygmet, vokrýg kotorogo obedenılıs vse naıonalısty. V rolı rýkovodıtelıa ego prıznavalı Mendeshev, Seıfýllın, Kenjın, Sýltanbekov, Alıbekov, ı Mýrzagalıev, tak skazat vse ottenkı naıonalıstıcheskıh grýppırovok. Krome togo, ý Nýrmakova bylı naıbolee solıdnye alash-ordınskıe svıazı v lıe Býkeıhanova Alıhana, Ermekova ı Gabbasova.

S Nýrmakovym ıa sblızılsıa na pochve sovmestnyh vystýplenıı po voprosam obsýjdavshımsıa togda   na Bıýro Kraıkoma  ı byvaıa, na ýstraevaemyh ım konspıratıvnyh soveanıe sostoıavsheesıa ý nego na kvartıre.

Na etom soveanıı ýchastvovalı Togjanov, Masanov, Ýtekın, Gataýlın, Kýlýbaev ı drýgıe naıonalısty, v tom chısle 4-5 chelovek, kak mne pomnıtsıa, ız Semıpalatınska ı Karkaralınska.

Na etom soveanıı vystýplenııa Nýrmakova nosılı antısovetskıı harakter, bylı napravleny protıv rýkovotstva  Kraıkoma  ıv nıh Nýrmakov prızyval prısýstvýıýıh «ne dratsıa» mejdý soboı ı vestı borbý protıv partıı edınym frontom. Drýgıe prısýtstvýıýıe naıonalısty (Ia – Jandosov, Togjanov, Kýlýbaev) v svoıh vystýplenııah s nım solıdarızırovalıs», — deıdi.

Repressııanyń qandy sheńgeline túsken arystarymyzdyń tergeý kezindegi qujattaryn jaryqqa shyǵaryp júrgen tarıh ǵylymynyń doktory, derektanýshy  B.Násenov óziniń boljamdarynda bylaı deıdi: «Joǵaryda aıtylǵandardy NKVD tergeýshileri erterek daıyndap aǵalarymyzdy uryp-soǵyp esterinen tandyryp, endi myna qaǵazdarǵa qol qoı dep zorlyqpen qoıǵyzǵan degen oıdy kóptegen tarıhshylar, ádebıet qaıratkerleri aıtady.

Muny urdy-soqty, qınady degenge qosylamyn. Biraq dál osyndaı saýatty jaýaptardy tergeýshiler daıyndaı almaıdy. Meniń oıymsha aǵalarymyzdy aıýandyqpen uryp-soǵyp, artynan birneshe kún qolyna qalam,qaǵaz berip jazǵyzýy múmkin. Bul aǵalar endi ne bolsa ol bolsyn dep óziniń oıyndaǵy júrgen tamasha armandaryn da osy qaǵazdar arqyly bizge qaldyrǵan bolar». [1]

N.Nurmaqov Qazaqstannyń úkimet basshysy bolǵan jyldarda Máskeýdegi Qazaqstannyń Ókilettigin basqarǵan belgili qaıratker Ábilqaıyr Dosov tergeýde bergen jaýaptarynda: «1929 jyly Máskeýdegi marksızm kýrsynda Qazaq AKSR Halyq Komıssarlary Keńesiniń burynǵy tóraǵasy Nyǵmet Nurmaqov oqyp jatty. Men ol kezde BOAK Prezıdıýmynyń múshesi, ári hatshysynyń orynbasary bolyp isteımin. Nurmaqovpen aıyna eki-úsh ret kezdesip turdym. Kóbinese onyń úıine men baratynmyn. Sebebi meniń Almatyda isteıtinderdiń eshqaısysymen jeke baılanysym bolmaǵandyqtan, bizdikine eshkim kelmeıtin. Al onyń úıinde qashan bolsyn Qazaqstandyq qyzmetkerleriniń bireý-mireýi, tipti Máskeýge issaparmen kelgen Halkomdarǵa sheıin kezdestirýge bolatyn.

1930 jyldyń qańtarynyń aıaǵynda bolǵan bir kezdesýde Nurmaqov: “Qazaqstanda masqara asyra silteýshilikter, bassyzdyqtar oryn alýda” dedi. “Aýdandardaǵy qazaqtar asharshylyqtan shybyndaı qyrylyp jatyr. Ońtústikte jáne Almaty oblysynda is mynaǵan deıin jetken. Qystygúni qazaqtarǵa bir jerge úı tiktirip, bárin nómirlep, ár kóshege partııa kósemderiniń, sonyń ishinde Goloekınniń, Quramysovtyń, Isaevtyń esimderin bergizgen,” – dedi. Osyny estigende ashýǵa býlyǵyp, partııanyń Ortalyq Komıtetine (OK) habarlaıyq degen usynys aıttym. N.Nurmaqov myrs etip kúldi de “Odan eshteńe shyqpaıdy. Saǵan sene qoıar deımisiń. Eger OK-ǵa jazsań, ondaǵylar áýeli Goloekınnen suraıdy, al ol qazaq emmıgranttary bizdegi qıynshylyqtardy ásirelep kórsetip otyr, jumys isteýimizge kedergi keltirýde dep jaýap beredi de, taǵy da keminde jarty jyl qyzmet isteıdi”,- dedi. Buǵan qosa, Qazaqstandaǵy zańsyzdyqtar men zorlyq-zombylyqtar týraly faktiler jınastyryp jatqandyǵyn, jınap bolǵan soń ǵana OK-ǵa habarlaýǵa bolatynyn aıtty». [2]

                Bul kezde tárkileý men ujymdastyrýǵa qarsy qazaq dalasynda kóterilister burq ete qaldy. Shyńǵystaýdaǵy, Shubartaýdaǵy, Abyralydaǵy, Sozaqtaǵy, Sarysýdaǵy, Qaraqumdaǵy, Yrǵyzdaǵy, Mańǵystaýdaǵy, Batpaqqaradaǵy t.b. jerlerdegi kóterilisterdiń artynda sol kezdegi ult qaıratkerler turdy degen de boljamdar bar.

«T.Rysqulov», «Asharshylyq», «T. Júrgenov» atty  derekti fılmderdiń avtory,rejısser E.Raqyshev óziniń suhbatynda Keńes úkimetine qarsy kúresken elimizdegi astyrtyn uıym týraly, «Bul uıymǵa áıgili Alashordashylar men basynda Keńes úkimetin qoldap, keıin odan qatty túńilgen Turar Rysqulov bastaǵan ult qaıratkerleri  kirgen jáne sol kezdegi kóterilisterdi de uıymdastyrǵan», —  deıdi.

Mysaly, T. Júrgenov ózin qazaq ultshyldarynyń uıymyna Sultanbek Qojanov kirgizgenin aıtady. S. Qojanovtyń «Halyq qasiret shegip ultymyz joıylyp ketý aldynda tur. Sondyqtanda ultty saqtap qalý úshin ultshyl azamattar astyrtyn uıym qurdyq»,- degenine T.Júrgenov: «Ózekti janǵa bir ólim. Halqym úshin tiktim basymdy báıgege. Men de sendermen birgemin dep jaýap berdim»,- deıdi. Muny  Júrgenov óz qolymen jazǵan. Biraq men muny NKVD jendetteri uryp-soǵyp jazdyrǵan shyǵar dep, Qojanovtyń isin aldyrdym. Ol da osy áńgimeni rastaıdy. Men buǵan da senbeı, Uzaqbaı Qulymbetovtiń isin aldyrtyp, osy jaıytty qaradym. Qulymbetov ol kezde uıymnyń Almatydaǵy bólimin basqarǵan. Ol bergen jaýabynda Júrgenov shyndyqty aıtyp otyrǵanyn aıtady. Sodan soń uıymnyń basynda turǵan T. Rysqulovtyń isin qaradym. T.Rysqulov  Júrgenovti uıymǵa Qojanov kirgizgenin aıta kelip, T.Júrgenovke Qaraqumdaǵy kóterilisti uıymdastyrýǵa ózi jeke tapsyrma bergenin aıtady.

Sol jyldary qazaq dalasynda 370-teı irili-usaq kóterilister bolǵan.  Ol kóterilisterdiń negizi ultshyl qaıratkerlerimizdiń astyrtyn is-áreketiniń arqasynda uıymdastyrylǵan. Sol 1930 jyldary  T. Júrgenov Ózbekstanda halyq komıssary bolyp istegen. Ákesi Qara, baýyrlary Dosjan, Qosjandar arqyly Qaraqumdaǵy kóterilisti astyrtyn qoldap otyrǵan. Yrǵyzda bolǵan kóterilistiń artynda U. Qulymbetov turǵan. Sozaq kóterilisin basqarǵan Alashordashy Sársenov tikeleı S.Seıfýllın men aqyldasyp, nusqaý alyp otyrǵan. Aqsý, Abralydaǵy  kóterilister de astyrtyn uıymnyń uıymdastyrýymen bolǵan. Tergeý barysynda NKVD tergeýshileri T.Rysqulovtan «Sender sonda nashar qarýlanǵan kóterilisshilermen Keńes úkimetin qulatamyz dep oıladyńdar ma?» dep suraıdy.  T.Rysqulov: «Joq, biz jeńemiz dep oılaǵan joqpyz. Biraq Máskeýdiń ozbyrlyq saıasatyna qarsy jer-jerde narazylyqtar, kóterilister bolyp jatqanyn kórgen Ortalyq óziniń qateligin túsinip, baǵytyn ózgerter dep oıladyq», — deıdi. [3]

Ujymdastyrý men salyq salýdyń shekten shyǵýy, el arasyn jaılaı bastaǵan asharshylyq sebepterinen bastaý alǵan kóterilisterdiń biri Abyraly kóterilisi haqynda jazylǵan zertteý eńbekterinde  Abyraly kóterilisi týraly arnaıy zertteý júrgizgen tarıh ǵylymdarynyń doktory, derektanýshy  Bolatbek Nasenov aǵamyz  kóteriliske baılanysty barlyq arhıv qujattaryn jaryqqa shyǵardy.

Arhıvtegi  NKVD- niń tergeý qujattarynda kýálárdiń aıtýynsha №10 aýylda bolǵan jınalysta halyq aldynda kolhoz múshesi Ybyraı Jákishov bylaı degen: — Keńes úkimeti halyqty aldady. Baılarǵa ǵana salyq salamyz dep edi. Al shyndyǵyndy ortasha sharýa men kedeılerdi de aıaǵan joq. Endi kózderińiz jetti. Keńes úkimeti «jyrtqyshtar». Tapsyrǵan maldaryńyzdy qaıtaryp alyńyzdar.

El arasynda Keńester úkimeti qulady , Alashordashylar jaqynda elge kelip kóterilisti ózderi basqarmaq degen qaýesetter taraǵan. Ár aýyldaǵy kóterilishshilerdiń  jospary boıynsha barlyǵy bir týdyń astyna birigip, aýdan ortalyǵy Abyralyny alyp, Shyńǵystaýlyqtarmen birigip aldymen Znamenkany( Qarasý) talqandap Semeıge qaraı júrmekshi. Semeıde qaıtadan Alash Orda úkimetin ornatý maqsat bolmaq. Birinshi bolyp №12 aýyl men №14 aýyl Uzynbulaqtyqtar birigip aldymen koperatıvterdi talqandap salyq túrinde ótkizýge daıyndap qoıǵan astyq pen basqa da zattardy taratyp alǵan. Sodan keıin Uzynbulaq aýylynda qurylǵan «Sáýle» kolhozyn talqandap barlyq mal men jylqylardy taratyp alǵan. Miniske jaraıtyn attardyń barlyǵyn bólip Semeıge jasalmaq shabýlǵa daıyndala bastaǵan. Aýylkeńesiniń tóraǵasy men aýdandyq atqarý komıtetiniń ókilin tutqyndap olarǵa kóterilisshilerge qosylý týraly talap qoıyp bosatady. Kóterisshiler aq tý kóterip shyqqan. Týda Lá Illaha Illallah degen jazý bolǵan.

OGPÝ-diń ańyz-aqıqaty aralas málimetteri ujymdastyrýǵa qarsy bolǵan kóterilisterdi Alashordalyqtarmen, sol kezde bılikte bolǵan qaıratkerlermen baılanystyrady. Mysaly Abyraly kóterilisin aıqyn mysal bola alady. Buǵan sebep joq emes. Atap aıtar bolsaq «Alash qozǵalysynyń» óristeýine keń jol ashqan 1905 jylǵy Álıhan Bókeıhan men Jaqyp Aqpaev uıymdastyrǵan Qarqaraly petıııasy bolsa, sol aıtýly sharaǵa ún qosqandardyń ishinde Abyraly óńiriniń abyroıly azamattary da kezdesedi. Olar tómendegideı:

1. Abyraly bolysynan: Musa Qulbaev, Súleımen Qoısoımasov
2. Aqbota bolysynan: Júsip Qulbatyrov, Bektibaı Botabaev
3. Bórli bolysynan: Tolmuhamet (halyq «Toqmet qajy» dep ataıdy) Altyntorın, Raqııa Satpaev
4. Degeleń bolysynan: Kerimhan Tólebaev, Tyshqanbaı Qashaqov
5. Temirshi bolysynan: Sekerbaı Qanǵojın, Ospan Janǵabylov.

Joǵaryda esimderi atalǵandar baılyǵy men bedeline qosa, zııaly, jańa zamannyń byǵytyn ańǵara biletin azamattar bolǵan. 1918 jyly Alash Orda úkimeti Orynbordan Semeıge kóshirilgende jáne sol jyldardaǵy Azamat soǵysy kezinde Alash Orda qaıratkerleriniń Shyńǵystaý jáne Abyraly óńirleriniń aýqatty azamattaryna arqa súıegendigi naqty derekterden belgili. [4]

Alaıda 1931 jylǵy Abyraly kóterilisine Alashordalyqtardyń yqpaly boldy ma? – degen zańdy suraq týyndaıdy. Mundaı suraqtyń týyndaýyna túrtki bolǵan máseleler – kóterilisshilerdiń  tergeý proesi kezinde bergen jaýaptary ekendigi anyq. Máselen, B. Násenovtyń «Abyraly kóterilisi» kitabynda jarııalanǵan qujattarda halyqty atqa qondyrý úshin júrgizilgen úgit-nasıhat jumystary erekshe nazar aýdartady. Muraǵattan alynǵan IIHK (NKVD) tergeý qujattarynda bylaı delingen: №10 aýylda bolǵan jınalysta halyq aldynda kolhoz múshesi Ybyraı Jákishov: – «Keńes úkimeti halyqty aldady. Baılarǵa ǵana salyq salamyz dep edi. Al shyndyǵyndy ortasha  sharýa men kedeılerdi de aıaǵan joq. Endi kózderińiz jetti. Keńes úkimeti «jyrtqyshtar». Tapsyrǵan maldaryńyzdy qaıtaryp alyńyzdar» degen. 

Sondaı-aq, Baımaǵambetov Qadaýdyń ( 32 jasta, ákesi tárkileýge ilingen Buǵybaev Baımaǵambettiń uly) bergen jaýaby bar:

— Jákishev Ybyraı bylaı dedi. «Sovet úkimeti qulady. Semeıden maǵan Salyqbaev Raqymjan keldi. Alashordashylar Shyńǵystaýdyń baılary Shaımardan Ahmetjanovpen, Ahmetov Alhamjannyń atasy Jaqyp jáne Ábish Rysqulovtarmen kezdesedi. Semeıden Alash Ahmetjanov kelip kóterilisti basqarady».

 Aıyptalýshy Baltaqaev Qaýqarbek (27 jasta,  Abyraly aýdany №6 aýylynan, baıdyń balasy. Mamandyǵy muǵalim, úılengen, otbasynda 5 adam. Buryn isti bolmaǵan) tergeý barysynda mynadaı málimet beredi:

– Qańtar aıynyń basynda Abyraly aýdanyna  Semeı qalasynan 1928 jyly mal-múlki tárkilengen baı Musabekov Esimbek keldi.  Jolda ol  Abyraly aýdanynyń  Degeleń bóligindegi týysy Tyshqanbaevtyń aýylynda birneshe kún bolǵan. Sol jaqtan №1 aýylǵa kelip Jaqypovqa ma nemese Bólegenovke me naqtysyn bilmedim 1930 jyly Máskeý qalasynda «Sharýa uıymyn» zańsyz partııa uıymdastyrylǵany, ony Alashordanyń kósemderi Bókeıhanov Álıhan, Ermekov Álimhan, Dýlatov, Baıtursynov, Barlybaev Ahmetýlla jáne basqalary qurǵandyǵyn aıtqan. Máskeýden  basqa partııanyń jeti aımaqta óz bólimsheleri astyrtyn jumys isteýde. Solardyń biri  Semeıde ornalasqandyǵyn, alaıda basshysynyń kim ekendigin Musabekov aıtpaǵan.  Biraq uıym bar. Á. Bókeıhanov Máskeýdiń GPÝ-yna bergen  jaýabynda uıymnyń bar  ekendigin moıyndaǵan. Ol uıymdy joıa almaısyńdar degen. Bókeıhanovty atý jazasyna bergen. Keıin bul sheshim ózgertildi (OGPÝ sotynyń sheshimimen Bókeıhanovtyn atý jazasyn túrmede otyrýǵa aýystyrǵan bolatyn). Uıymnyń maqsatyn aıta  kele Jaqypov Nuǵmanǵa nemese Bólekovke  №1  aýylda et salyǵyna qarsy halyqty kóterińder degen. Senderden  keıin barlyq jerlerde kóterilis bolady. Qazir  búkil odaq boıynsha kóteriliske daıyndalyp jatyr. Sondyqtan mamyr   aıynda  úkimet  aýysýy  múmkin. Osyny aıtqan Musabekov № 6 aýylǵa kelip shaıqas kezinde qaza tapqan aǵasy  Baıshaıynov  Káripbek, Kempirbaev Ysqaq, Qońyrbaev Baıseke ján Jandybaev Túsipbekter arqyly  óziniń rýlastary «Oljas» urpaqtaryn kóteriliske daıyndap shyǵarýdy tapsyrǵan.

Musabekov Kempirbaevqa  burynǵy Alashorda áskeriniń sarbazy retinde Alashordalyqtar saǵan úlken senim artyp otyr degen. Úkimetke qarsy kóterilisti tezdetip uıymdastyrýǵa kiris, meniń aǵam Baıshaıynov eki vıntovka beredi. Aıtqanyndaı eki vıntovkany ákelip berdi. Osydan keıin Musabekov otbasymen birge №1 aýylǵa baryp sondaǵy kóterilisti bastap shyqty. Artynsha basqa aýyldarda da kóterilis bastalyp ketti. Kóterilistiń maqsaty tek qana et salyǵy úshin maldaryn ótkizýge qarsylyq qana emes úkimetti túbegeıli qulatýdy josparlaǵan. Semeıdegi uıymnyń quramyna Qarqaraly aýdanynan Jantýǵanov Qydyrberdi baı, Kenjın Toqaı baı, Abyraly aýdanynan alashordashyl Manan Turǵanbaevtyń aǵasy – Sháden, qazirgi ýaqytta Semeı qalasynda turady, Ýalıhan Ahmetov jáne №10 aýyldan da bar, qalǵandarynyń aty – jónderin bilmedim taǵy basqa jerlerden músheleri bar. Qarqaraly aýdanynyń №10 aýylynyń bandysy Tileýbekov Baıjuma Abyraly aýdanynyń № 6 aýylynyń bandysy Kempirbaevtyń tobynda bolǵanda maǵan jasyryn uıym Semeı qalasynda ornalasqan, ózderiniń gazetterin shyǵaryp, taratady  dedi. Gazettiń aty qalaı atalatynyn bilmeıdi, bir danasy uıym múshesi Jantýǵanov Qydyrberdide bar eken. Mamyr aıynda kapıtalıstik elder men alashordashylar jáne baılardyń kúshimen Keńes úkimeti qulatylatyndyǵy týraly maqala basylǵan kórinedi. Gazettiń qaı tilde ekenin bilmeıdi.  Gazetti ustap júrgen Jantýǵanov Qydyrberdi Alash Ordalyq Manan Turǵanbaevtyń qaıyn atasy bolyp keledi. Kóterilisshilerge tergeý barysynda qoıylǵan suraqtarda: Kolchak tusynda Alashorda polkynda qyzmette boldyń ba, Ike Ádilovpen baılanystaryń barma? – degen suraqtar qoıǵan. Ike Ádilov ózderińiz biletindeı Alash partııasynyń múshesi jáne Alashorda úkimetiniń demeýshisi retinde halyq arasynda úlken bedelge ıe bolǵan. Tárkileý qarsańynda tutqyndalyp, jer aýdarylǵan, keıin qamaýdan qashyp shyǵyp, Shaǵan taýynda bandylyq jasaq quryp Keńes úkimetine qarsy soǵysqan. Artynsha Qytaıda qolǵa túsken. [5]

Abyraly aýdany tárizdi oǵan kórshi ornalasqan Shyńǵystaý aýdanynyń jerinde (qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysy, Abaı aýdany) de 1931 jyly aqpanda keńes úkimetiniń júrgizip otyrǵan saıasatyna qarsy halyq tolqýlary boldy. Kóterilisti Medeýov Sanııaz jáne Toraıǵyrov Emiljan basqaryp, oǵan barlyǵy 200-den astam adam qatynasqan. Kóterisshiler aq jalaý kóterip, halyqty aýdandaǵy keńes úkimetin qulatýǵa shaqyrǵan. Kóterisshiler kórshi Qý jáne Abyraly aýdandarymen baılanys ornatyp, olarmen birigýge árekettenedi. Biraq Qyzyl Armııanyń turaqty bólimderi buǵan kedergi jasady, kóterilis keń tarap úlgermeı jatyp-aq aqpan aıynda kúshpen basyp tastalyndy.

Birazdan soń «… osy kóterilisti uıymdastyrýshy bolypty, qashyp júr eken, Qytaıǵa ketpek kórinedi», — degen jalǵan laqap taratyp, «Saıat qorasynda» beıqam jatyp, ań aýlaýǵa shyqqan jerin­de Shákárim qajyny atyp óltirip, qudyqqa kómýsiz tastap ketedi. [6]

Abaı urpaqtarynyń tóńiregi Alash arystarymen óte jaqyn qarym qatynasta bolǵany belgili. Ásirese osy kóterilis kezinde Qunanbaı Óskenbaıulynyń urpaqtary qatty qýdalaýǵa ushyrady. Abaıdyń balasy Mákáıil, Shákárim Qudaıberdiuly, Ǵafýr Shákárimuly jazyqsyz atylǵan soń, Zııat Shákárimuly, Berdesh Ázimbaıuly, Mánákesh Ázimbaıuly Tákejanovtar Qytaıǵa ótip ketedi. Áýeli Tarbaǵataıǵa, odan soń Altaıǵa qashyp barady. Qajy urpaqtary ol jaqta da tynyshtyq taba almaı, quryǵy uzyn keńes ókimeti qolynan mert boldy.

Osy derekterge kóz júgirte otyryp biz bir jaıytqa toqtala ketýimiz kerek. Qazan tóńkerisine deıingi qalyptasqan ult zııalylarynyń qazaqty táýelsiz el bolsyn dep tilep, Alash ıdeıasynyń mańyna toptassa, Keńes úkimeti ornaǵan kezeńde qalyptasqan jańa tolqyn ult qaıratkerleri totalıtarlyq ámirshil júıeniń qurbanyna aınalǵan qazaq halqyn qalaıda aman alyp qalý jolynda kúresken azamattar keıinnen ózara ymyraǵa kelip ulttyń bolashaǵy jolynda birlese kúresti. Biz osy kúni qazaq-qazaqty ustap berdi, jala japty, satyp ketti, ashtyqta qazaq jalqaýlyǵynan qyryldy degendeı pikirlerdi aıtqandy unatamyz. Halyqty jappaı ashtyqqa uryndyrǵan qyzyl ımperııanyń solaqaı saıasaty áý basta qyryp-joıýǵa baǵyttalǵanyn kesh te bolsa túsingen ult zııalylary birige áreket etkeni anyq jáne sol jolda qurban boldy.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Násenov B. «Halyq jaýlary». Kóptomdyq eńbek. 7 tom. Onynshy kitap. Almaty: Novosıbırsk. 2005 jyl. 48-56 b.b.

2. Musyrman K. Qan tamǵan qoljazbalar //Egemendi Qazaqstan – 1992. – 10 sáýir. – 3 b.
3. Raqyshev E. Ultshyldardyń astyrtyn uıymy bolǵan. Abai.kz. 20.01.2015. Suhbattasqan Janysbaı T.  

4. Berkimbaı A. Abyraly kóterilisi – Alashtyqtar dem bergen kóterilis pe? // Obestvennaıa pozıııa – 2011. №46. 5-6 b.b.

5. Násenov B. «Abyraly qandy jyldarda. 1905-1945 j.j». Kóptomdyq eńbek. Ekinshi tom, úshinshi kitap. Almaty: Novosıbırsk. 2005.  254 b.

6. Ǵabjalılov H. Omarbekov T. Qazaq rý-taıpalarynyń tarıhy. Arǵyn. 9 tom. 2 kitap. XII-taraý. «TZO Alash» Almaty. 401-406 b.b.

   ---

Ardaq BERKIMBAI

 

Alash zııalylary «Shyqsaq bir tóbede, ólsek bir shuńqyrda bolaıyq», dedi jáne ómirleriniń sońdaryna deıin osy sózderinen taımady. Alash Orda partııasy men úkimeti taratylyp, qaıratkerleri qýǵynǵa ushyraǵannan keıin olar kúrestiń basqa túrin tańdap aldy. Ol halyqty aǵartýshylyq jolmen kózin ashyp, kúres jolyna bastaý edi.

Sol ýaqytta Tashkentke M.Tynyshpaev, H.Dosmuhamedov, J.Dosmuhamedov, M.Dýlatov, M.Jumabaev, J.Aımaýytov,  Á.Ermekov,  M.Esbolov, Q.Qojyqov syndy kóptegen  Alashorda qaıratkerleri jınaldy. Memleket jáne qoǵam  qaıratkerleri, qazaq zııalylary, ǵylym men mádenıettiń  iri tulǵalary T.Rysqulov, S.Asfendııarov, S.Qojanov, N.Tórequlov, M.Áýezov, Á.Dıvaev, T.Júrgenovteı azamattar Túrkistan Respýblıkasynyń basshylyǵynda, ǵylymı mekemelerde, halyq aǵartý men joǵary oqý oryndarynda eńbek etti. Osy kezeńde Qyrǵyz (qazaq) Keńestik soıalıstik avtonomııalyq respýblıkasynyń astanasy bolǵan Orynbor qalasynda A.Baıtursynov bastaǵan Alashtyqtar bilim berý men mádenıet salalarynda qyzmet jasady. Barlyǵy derlik gazet-jýrnaldar shyǵaryp, oqýlyqtar jazdy. Uly murat jolyndaǵy kúres túri men sıpatyn ózgertip, jalǵasa berdi. Biraq ábden ornyqqan Keńes úkimeti olarǵa ýaqyt ta, múmkindik te qaldyrmady.

1920 jyly Alash Orda úkimeti qulaǵannan keıin, Alash kósemi Á. Bókeıhanov óz jaqtastaryna arnap úndeý tastaıdy. «Biz jeńildik, biraq ulttyń sanasyn oıatyp, múddesin qorǵaýymyzdy bir sátke de toqtatpaýymyz kerek . Ol úshin, bolshevıktter partııasynyń qataryna ótip Keńes organdaryna jumysqa kirip, kúresimizdi  astyrtyn júrgizýimiz kerek»,- deıdi. Osydan keıin Alash Orda úkimetiniń músheleri men olardyń ustanymyn  qoldaıtyn jaqtastary  Keńes úkimetine túrli qyzmetke kiredi. Al olardy osy qyzmetterge tartqan N.Nurmaqov, T.Rysqulov, S.Seıfýllın syndy Qazaqstandaǵy Keńes úkimetiniń basshylyǵyndaǵy ult qaıratkerleri, jańa tolqyn saıasatkerleri bolatyn.

Qazaq zııalylarynyń sol kezeńde  Qyzyl ımperııa ortalyǵynyń saıasaty kesirinen ulttyq memleket qurý jolynda Alash Orda úkimeti men partııasyn qurǵandar  jáne  bolshevıktik partııa men soıalızm ıdeıasyna sengen qaıratkerler arasynda saıası kózqarastaryna qaraı eki jikke bólingen edi.

Bir anyǵy olardyń jeke bas arazdyǵy bolǵan joq. Bolsa ol ulttyń bolashaǵy jolynda, qazaq memlekettiligi men el qamy jolynda ártúrli kózqarasta bolǵan shyǵar. Tańdap alǵan joldary ártúrli bolsa da, maqsattary bir edi. Sondyqtan qalaı da birigý kerek ekenin ýaqyt óte kele bári de túsindi. Ásirese 1928 jyly bastalǵan baılar men orta taptyń mal-dúnıesin konfıskaııalaý men sharýalardy ujymdastyrý atty naýqany 1931-1933 jyldardaǵy halyqty jalmaǵan ashtyqqa ulasqanda qazaqty ult retinde joıatyn saıasat ekenine kózderi jetken qaıratkerler eldi aman alyp qalý áreketine kóshti. Osyndaı jaǵdaılar olardyń túpkilikti birigýine alyp keldi.

Bul áreketterin  olar jasyryn júrgizdi me, ashyq júrgizdi me, anyǵy olar buǵyp qalǵan joq, tize qosa qımyldap eldi birjola qyrylýdan saqtap qaldy. Ashtyq jaılaǵan jyldary Ahmet Baıtursynov «Aq bolsyn, qyzyl bolsyn bárbir, men tek qazaq ultynyń múddesin qorǵaıtyn mamleketti jaqtaımyn»,- dep atqa qondy.

El basyna tóngen zulamattan qutylý jolynda birikken ult qaıratkerleriniń áreketin Keńes ımperııasynyń dıktatorlary konrrevalıýııalyq uıym dep baǵalady. Ony olar 1937-1938 jyldardaǵy qandy repressııa júrgizgende ult qaıratkerleriniń kózin joıý kezinde basty aıyp retinde taǵyp, sheber paıdalandy.

O.Jandosovtyń NKVD tergeýshilerine bergen jaýabynan

Protokol doprosa obvınıaemogo Djandosova Ýraza Kakımovıch, 1899 goda rojdenııa, ýrojene Kaskelenskogo raıona, Alma-Atınskoı oblastı, kahah, grajdanın SSSR, obrazavanıe srednee, slýjaıı, byvshıı chlen VKP (b) s 1918 goda. Byvshıı Predsedatel Alma-Atınskogo oblıspalkoma.

V: Vy zaıavılı, chto namereny dat otkrovennye pokazanııa o svoeı kontrrevalıýıonnoı deıatelnostı, kak chlena antısovetskoı Kazahskoı naıonalıstıcheskoı organızaıı.

Chto Vy mojete pokazat?

         (úzindi)

K 1925-1926 g.g. grýppırovkı, kak organızaıonnaıa forma, prıkrytıe ı sredstvo naıonalıstıcheskoı raboty, ıscherpalı svoı vazmojnastı. Vsem hodom borby byl postavlen vopros o blokırovanıı naıonalısteıcheskıh grýppırovok, o peregrýppırovke sıl ı o novoı stýpenı organızaıı antısovetskoı deıatelnostı.

K etomý vremenı, v svıazı s zadachamı, postavlennymı Sovetskoı vlastıý po voprosý o sovetızaıı aýla, byla naıdena ıdeologıcheskaıa osnova bloka. Ona zaklýchalas v protaskıvanıı naıonalıstıcheskımı grýpırovkamı býrjýazno-naıonalıstıcheskoı lınıı v vaprosah zemleýstroıstva, korenızaıı gosýdarstvennogo apparata ı naıonalnoı kýltýry. Osnovnym je oselkom, na kotorym soshlıs naıonalıstıcheskıe grýppırovkı, byl vopros o zemle.

Ishodıa ız býrjýazno-naıonalıstıcheskoı tochkı zrenııa v voprose ob ınteresah naıı voobe, t.e. baıskoı tochkı zrenııa Hodjanov ı ıa vydvınýlı konrrevalıýıonnyı prınıp ocherednostı zemleýstroıstva, chto doljno bylo oznachıt, vo-pervyh, pervoochrednoe ı preımýestvennoe pravo Kazahov-baev na zemlıý ı, vo-vtoryh, prekraenıe perenaselenııa ızvne v Kazahstan.

Dlıa ýspeshnogo provedenııa etoı kontrrevalıýıonnoı lınıı Hodjanov, Ia ı Asfandııarov dogovorılıs s naıonalıstamı drýgıh grýppırovkı Nýrmakovym, Orynbaevym, Alıbekovym, Karatleýovym, Djamanmýrýnovym, Kenjınym, Djantleýovym ob edınom mnenıı po etomý koordınalnomý dlıa Kazahstana togo vremenı voprosý.

V rezýltate na V-ı kraıpartkonferenıı v 1925 godý vse naıonalıstıcheskoe grýppırovkı vystýpalı po etomý vaprosý edınym frontom.

No k blokırovanııý ýje podoshlı so vseh staron. Vnachale proıeshodıl sgovor mejdý grýppırovkamı bolee krýpnogo masshtaba. Tak, naprımer, prı aktıvnoı deıatelnostı Kýlýmbetova obedenılıs rýkovodıtelı grýppırovok Zapodnogo Kazahstana, Kýstanaıa, Aktıýbınska ı Adaıa, toje samoe proızoshlo sredı naıonalıstov Petropavlsk, Akmolınsk ı Semıpalatınska, takje v Semıreche ı Syr-Dare. Nakone, ne v smysle perıodızaıı po vremenı, proıshodıt sblıjenıe ı blokırovanıe  mejdý rýkovotstvom naıonalıstıcheskıh grýppırovak. Vedýeı ı organızýıýeı fıgýroı prı etom byl Nýrmakov Nygmet, vokrýg kotorogo obedenılıs vse naıonalısty. V rolı rýkovodıtelıa ego prıznavalı Mendeshev, Seıfýllın, Kenjın, Sýltanbekov, Alıbekov, ı Mýrzagalıev, tak skazat vse ottenkı naıonalıstıcheskıh grýppırovok. Krome togo, ý Nýrmakova bylı naıbolee solıdnye alash-ordınskıe svıazı v lıe Býkeıhanova Alıhana, Ermekova ı Gabbasova.

S Nýrmakovym ıa sblızılsıa na pochve sovmestnyh vystýplenıı po voprosam obsýjdavshımsıa togda   na Bıýro Kraıkoma  ı byvaıa, na ýstraevaemyh ım konspıratıvnyh soveanıe sostoıavsheesıa ý nego na kvartıre.

Na etom soveanıı ýchastvovalı Togjanov, Masanov, Ýtekın, Gataýlın, Kýlýbaev ı drýgıe naıonalısty, v tom chısle 4-5 chelovek, kak mne pomnıtsıa, ız Semıpalatınska ı Karkaralınska.

Na etom soveanıı vystýplenııa Nýrmakova nosılı antısovetskıı harakter, bylı napravleny protıv rýkovotstva  Kraıkoma  ıv nıh Nýrmakov prızyval prısýstvýıýıh «ne dratsıa» mejdý soboı ı vestı borbý protıv partıı edınym frontom. Drýgıe prısýtstvýıýıe naıonalısty (Ia – Jandosov, Togjanov, Kýlýbaev) v svoıh vystýplenııah s nım solıdarızırovalıs», — deıdi.

Repressııanyń qandy sheńgeline túsken arystarymyzdyń tergeý kezindegi qujattaryn jaryqqa shyǵaryp júrgen tarıh ǵylymynyń doktory, derektanýshy  B.Násenov óziniń boljamdarynda bylaı deıdi: «Joǵaryda aıtylǵandardy NKVD tergeýshileri erterek daıyndap aǵalarymyzdy uryp-soǵyp esterinen tandyryp, endi myna qaǵazdarǵa qol qoı dep zorlyqpen qoıǵyzǵan degen oıdy kóptegen tarıhshylar, ádebıet qaıratkerleri aıtady.

Muny urdy-soqty, qınady degenge qosylamyn. Biraq dál osyndaı saýatty jaýaptardy tergeýshiler daıyndaı almaıdy. Meniń oıymsha aǵalarymyzdy aıýandyqpen uryp-soǵyp, artynan birneshe kún qolyna qalam,qaǵaz berip jazǵyzýy múmkin. Bul aǵalar endi ne bolsa ol bolsyn dep óziniń oıyndaǵy júrgen tamasha armandaryn da osy qaǵazdar arqyly bizge qaldyrǵan bolar». [1]

N.Nurmaqov Qazaqstannyń úkimet basshysy bolǵan jyldarda Máskeýdegi Qazaqstannyń Ókilettigin basqarǵan belgili qaıratker Ábilqaıyr Dosov tergeýde bergen jaýaptarynda: «1929 jyly Máskeýdegi marksızm kýrsynda Qazaq AKSR Halyq Komıssarlary Keńesiniń burynǵy tóraǵasy Nyǵmet Nurmaqov oqyp jatty. Men ol kezde BOAK Prezıdıýmynyń múshesi, ári hatshysynyń orynbasary bolyp isteımin. Nurmaqovpen aıyna eki-úsh ret kezdesip turdym. Kóbinese onyń úıine men baratynmyn. Sebebi meniń Almatyda isteıtinderdiń eshqaısysymen jeke baılanysym bolmaǵandyqtan, bizdikine eshkim kelmeıtin. Al onyń úıinde qashan bolsyn Qazaqstandyq qyzmetkerleriniń bireý-mireýi, tipti Máskeýge issaparmen kelgen Halkomdarǵa sheıin kezdestirýge bolatyn.

1930 jyldyń qańtarynyń aıaǵynda bolǵan bir kezdesýde Nurmaqov: “Qazaqstanda masqara asyra silteýshilikter, bassyzdyqtar oryn alýda” dedi. “Aýdandardaǵy qazaqtar asharshylyqtan shybyndaı qyrylyp jatyr. Ońtústikte jáne Almaty oblysynda is mynaǵan deıin jetken. Qystygúni qazaqtarǵa bir jerge úı tiktirip, bárin nómirlep, ár kóshege partııa kósemderiniń, sonyń ishinde Goloekınniń, Quramysovtyń, Isaevtyń esimderin bergizgen,” – dedi. Osyny estigende ashýǵa býlyǵyp, partııanyń Ortalyq Komıtetine (OK) habarlaıyq degen usynys aıttym. N.Nurmaqov myrs etip kúldi de “Odan eshteńe shyqpaıdy. Saǵan sene qoıar deımisiń. Eger OK-ǵa jazsań, ondaǵylar áýeli Goloekınnen suraıdy, al ol qazaq emmıgranttary bizdegi qıynshylyqtardy ásirelep kórsetip otyr, jumys isteýimizge kedergi keltirýde dep jaýap beredi de, taǵy da keminde jarty jyl qyzmet isteıdi”,- dedi. Buǵan qosa, Qazaqstandaǵy zańsyzdyqtar men zorlyq-zombylyqtar týraly faktiler jınastyryp jatqandyǵyn, jınap bolǵan soń ǵana OK-ǵa habarlaýǵa bolatynyn aıtty». [2]

                Bul kezde tárkileý men ujymdastyrýǵa qarsy qazaq dalasynda kóterilister burq ete qaldy. Shyńǵystaýdaǵy, Shubartaýdaǵy, Abyralydaǵy, Sozaqtaǵy, Sarysýdaǵy, Qaraqumdaǵy, Yrǵyzdaǵy, Mańǵystaýdaǵy, Batpaqqaradaǵy t.b. jerlerdegi kóterilisterdiń artynda sol kezdegi ult qaıratkerler turdy degen de boljamdar bar.

«T.Rysqulov», «Asharshylyq», «T. Júrgenov» atty  derekti fılmderdiń avtory,rejısser E.Raqyshev óziniń suhbatynda Keńes úkimetine qarsy kúresken elimizdegi astyrtyn uıym týraly, «Bul uıymǵa áıgili Alashordashylar men basynda Keńes úkimetin qoldap, keıin odan qatty túńilgen Turar Rysqulov bastaǵan ult qaıratkerleri  kirgen jáne sol kezdegi kóterilisterdi de uıymdastyrǵan», —  deıdi.

Mysaly, T. Júrgenov ózin qazaq ultshyldarynyń uıymyna Sultanbek Qojanov kirgizgenin aıtady. S. Qojanovtyń «Halyq qasiret shegip ultymyz joıylyp ketý aldynda tur. Sondyqtanda ultty saqtap qalý úshin ultshyl azamattar astyrtyn uıym qurdyq»,- degenine T.Júrgenov: «Ózekti janǵa bir ólim. Halqym úshin tiktim basymdy báıgege. Men de sendermen birgemin dep jaýap berdim»,- deıdi. Muny  Júrgenov óz qolymen jazǵan. Biraq men muny NKVD jendetteri uryp-soǵyp jazdyrǵan shyǵar dep, Qojanovtyń isin aldyrdym. Ol da osy áńgimeni rastaıdy. Men buǵan da senbeı, Uzaqbaı Qulymbetovtiń isin aldyrtyp, osy jaıytty qaradym. Qulymbetov ol kezde uıymnyń Almatydaǵy bólimin basqarǵan. Ol bergen jaýabynda Júrgenov shyndyqty aıtyp otyrǵanyn aıtady. Sodan soń uıymnyń basynda turǵan T. Rysqulovtyń isin qaradym. T.Rysqulov  Júrgenovti uıymǵa Qojanov kirgizgenin aıta kelip, T.Júrgenovke Qaraqumdaǵy kóterilisti uıymdastyrýǵa ózi jeke tapsyrma bergenin aıtady.

Sol jyldary qazaq dalasynda 370-teı irili-usaq kóterilister bolǵan.  Ol kóterilisterdiń negizi ultshyl qaıratkerlerimizdiń astyrtyn is-áreketiniń arqasynda uıymdastyrylǵan. Sol 1930 jyldary  T. Júrgenov Ózbekstanda halyq komıssary bolyp istegen. Ákesi Qara, baýyrlary Dosjan, Qosjandar arqyly Qaraqumdaǵy kóterilisti astyrtyn qoldap otyrǵan. Yrǵyzda bolǵan kóterilistiń artynda U. Qulymbetov turǵan. Sozaq kóterilisin basqarǵan Alashordashy Sársenov tikeleı S.Seıfýllın men aqyldasyp, nusqaý alyp otyrǵan. Aqsý, Abralydaǵy  kóterilister de astyrtyn uıymnyń uıymdastyrýymen bolǵan. Tergeý barysynda NKVD tergeýshileri T.Rysqulovtan «Sender sonda nashar qarýlanǵan kóterilisshilermen Keńes úkimetin qulatamyz dep oıladyńdar ma?» dep suraıdy.  T.Rysqulov: «Joq, biz jeńemiz dep oılaǵan joqpyz. Biraq Máskeýdiń ozbyrlyq saıasatyna qarsy jer-jerde narazylyqtar, kóterilister bolyp jatqanyn kórgen Ortalyq óziniń qateligin túsinip, baǵytyn ózgerter dep oıladyq», — deıdi. [3]

Ujymdastyrý men salyq salýdyń shekten shyǵýy, el arasyn jaılaı bastaǵan asharshylyq sebepterinen bastaý alǵan kóterilisterdiń biri Abyraly kóterilisi haqynda jazylǵan zertteý eńbekterinde  Abyraly kóterilisi týraly arnaıy zertteý júrgizgen tarıh ǵylymdarynyń doktory, derektanýshy  Bolatbek Nasenov aǵamyz  kóteriliske baılanysty barlyq arhıv qujattaryn jaryqqa shyǵardy.

Arhıvtegi  NKVD- niń tergeý qujattarynda kýálárdiń aıtýynsha №10 aýylda bolǵan jınalysta halyq aldynda kolhoz múshesi Ybyraı Jákishov bylaı degen: — Keńes úkimeti halyqty aldady. Baılarǵa ǵana salyq salamyz dep edi. Al shyndyǵyndy ortasha sharýa men kedeılerdi de aıaǵan joq. Endi kózderińiz jetti. Keńes úkimeti «jyrtqyshtar». Tapsyrǵan maldaryńyzdy qaıtaryp alyńyzdar.

El arasynda Keńester úkimeti qulady , Alashordashylar jaqynda elge kelip kóterilisti ózderi basqarmaq degen qaýesetter taraǵan. Ár aýyldaǵy kóterilishshilerdiń  jospary boıynsha barlyǵy bir týdyń astyna birigip, aýdan ortalyǵy Abyralyny alyp, Shyńǵystaýlyqtarmen birigip aldymen Znamenkany( Qarasý) talqandap Semeıge qaraı júrmekshi. Semeıde qaıtadan Alash Orda úkimetin ornatý maqsat bolmaq. Birinshi bolyp №12 aýyl men №14 aýyl Uzynbulaqtyqtar birigip aldymen koperatıvterdi talqandap salyq túrinde ótkizýge daıyndap qoıǵan astyq pen basqa da zattardy taratyp alǵan. Sodan keıin Uzynbulaq aýylynda qurylǵan «Sáýle» kolhozyn talqandap barlyq mal men jylqylardy taratyp alǵan. Miniske jaraıtyn attardyń barlyǵyn bólip Semeıge jasalmaq shabýlǵa daıyndala bastaǵan. Aýylkeńesiniń tóraǵasy men aýdandyq atqarý komıtetiniń ókilin tutqyndap olarǵa kóterilisshilerge qosylý týraly talap qoıyp bosatady. Kóterisshiler aq tý kóterip shyqqan. Týda Lá Illaha Illallah degen jazý bolǵan.

OGPÝ-diń ańyz-aqıqaty aralas málimetteri ujymdastyrýǵa qarsy bolǵan kóterilisterdi Alashordalyqtarmen, sol kezde bılikte bolǵan qaıratkerlermen baılanystyrady. Mysaly Abyraly kóterilisin aıqyn mysal bola alady. Buǵan sebep joq emes. Atap aıtar bolsaq «Alash qozǵalysynyń» óristeýine keń jol ashqan 1905 jylǵy Álıhan Bókeıhan men Jaqyp Aqpaev uıymdastyrǵan Qarqaraly petıııasy bolsa, sol aıtýly sharaǵa ún qosqandardyń ishinde Abyraly óńiriniń abyroıly azamattary da kezdesedi. Olar tómendegideı:

1. Abyraly bolysynan: Musa Qulbaev, Súleımen Qoısoımasov
2. Aqbota bolysynan: Júsip Qulbatyrov, Bektibaı Botabaev
3. Bórli bolysynan: Tolmuhamet (halyq «Toqmet qajy» dep ataıdy) Altyntorın, Raqııa Satpaev
4. Degeleń bolysynan: Kerimhan Tólebaev, Tyshqanbaı Qashaqov
5. Temirshi bolysynan: Sekerbaı Qanǵojın, Ospan Janǵabylov.

Joǵaryda esimderi atalǵandar baılyǵy men bedeline qosa, zııaly, jańa zamannyń byǵytyn ańǵara biletin azamattar bolǵan. 1918 jyly Alash Orda úkimeti Orynbordan Semeıge kóshirilgende jáne sol jyldardaǵy Azamat soǵysy kezinde Alash Orda qaıratkerleriniń Shyńǵystaý jáne Abyraly óńirleriniń aýqatty azamattaryna arqa súıegendigi naqty derekterden belgili. [4]

Alaıda 1931 jylǵy Abyraly kóterilisine Alashordalyqtardyń yqpaly boldy ma? – degen zańdy suraq týyndaıdy. Mundaı suraqtyń týyndaýyna túrtki bolǵan máseleler – kóterilisshilerdiń  tergeý proesi kezinde bergen jaýaptary ekendigi anyq. Máselen, B. Násenovtyń «Abyraly kóterilisi» kitabynda jarııalanǵan qujattarda halyqty atqa qondyrý úshin júrgizilgen úgit-nasıhat jumystary erekshe nazar aýdartady. Muraǵattan alynǵan IIHK (NKVD) tergeý qujattarynda bylaı delingen: №10 aýylda bolǵan jınalysta halyq aldynda kolhoz múshesi Ybyraı Jákishov: – «Keńes úkimeti halyqty aldady. Baılarǵa ǵana salyq salamyz dep edi. Al shyndyǵyndy ortasha  sharýa men kedeılerdi de aıaǵan joq. Endi kózderińiz jetti. Keńes úkimeti «jyrtqyshtar». Tapsyrǵan maldaryńyzdy qaıtaryp alyńyzdar» degen. 

Sondaı-aq, Baımaǵambetov Qadaýdyń ( 32 jasta, ákesi tárkileýge ilingen Buǵybaev Baımaǵambettiń uly) bergen jaýaby bar:

— Jákishev Ybyraı bylaı dedi. «Sovet úkimeti qulady. Semeıden maǵan Salyqbaev Raqymjan keldi. Alashordashylar Shyńǵystaýdyń baılary Shaımardan Ahmetjanovpen, Ahmetov Alhamjannyń atasy Jaqyp jáne Ábish Rysqulovtarmen kezdesedi. Semeıden Alash Ahmetjanov kelip kóterilisti basqarady».

 Aıyptalýshy Baltaqaev Qaýqarbek (27 jasta,  Abyraly aýdany №6 aýylynan, baıdyń balasy. Mamandyǵy muǵalim, úılengen, otbasynda 5 adam. Buryn isti bolmaǵan) tergeý barysynda mynadaı málimet beredi:

– Qańtar aıynyń basynda Abyraly aýdanyna  Semeı qalasynan 1928 jyly mal-múlki tárkilengen baı Musabekov Esimbek keldi.  Jolda ol  Abyraly aýdanynyń  Degeleń bóligindegi týysy Tyshqanbaevtyń aýylynda birneshe kún bolǵan. Sol jaqtan №1 aýylǵa kelip Jaqypovqa ma nemese Bólegenovke me naqtysyn bilmedim 1930 jyly Máskeý qalasynda «Sharýa uıymyn» zańsyz partııa uıymdastyrylǵany, ony Alashordanyń kósemderi Bókeıhanov Álıhan, Ermekov Álimhan, Dýlatov, Baıtursynov, Barlybaev Ahmetýlla jáne basqalary qurǵandyǵyn aıtqan. Máskeýden  basqa partııanyń jeti aımaqta óz bólimsheleri astyrtyn jumys isteýde. Solardyń biri  Semeıde ornalasqandyǵyn, alaıda basshysynyń kim ekendigin Musabekov aıtpaǵan.  Biraq uıym bar. Á. Bókeıhanov Máskeýdiń GPÝ-yna bergen  jaýabynda uıymnyń bar  ekendigin moıyndaǵan. Ol uıymdy joıa almaısyńdar degen. Bókeıhanovty atý jazasyna bergen. Keıin bul sheshim ózgertildi (OGPÝ sotynyń sheshimimen Bókeıhanovtyn atý jazasyn túrmede otyrýǵa aýystyrǵan bolatyn). Uıymnyń maqsatyn aıta  kele Jaqypov Nuǵmanǵa nemese Bólekovke  №1  aýylda et salyǵyna qarsy halyqty kóterińder degen. Senderden  keıin barlyq jerlerde kóterilis bolady. Qazir  búkil odaq boıynsha kóteriliske daıyndalyp jatyr. Sondyqtan mamyr   aıynda  úkimet  aýysýy  múmkin. Osyny aıtqan Musabekov № 6 aýylǵa kelip shaıqas kezinde qaza tapqan aǵasy  Baıshaıynov  Káripbek, Kempirbaev Ysqaq, Qońyrbaev Baıseke ján Jandybaev Túsipbekter arqyly  óziniń rýlastary «Oljas» urpaqtaryn kóteriliske daıyndap shyǵarýdy tapsyrǵan.

Musabekov Kempirbaevqa  burynǵy Alashorda áskeriniń sarbazy retinde Alashordalyqtar saǵan úlken senim artyp otyr degen. Úkimetke qarsy kóterilisti tezdetip uıymdastyrýǵa kiris, meniń aǵam Baıshaıynov eki vıntovka beredi. Aıtqanyndaı eki vıntovkany ákelip berdi. Osydan keıin Musabekov otbasymen birge №1 aýylǵa baryp sondaǵy kóterilisti bastap shyqty. Artynsha basqa aýyldarda da kóterilis bastalyp ketti. Kóterilistiń maqsaty tek qana et salyǵy úshin maldaryn ótkizýge qarsylyq qana emes úkimetti túbegeıli qulatýdy josparlaǵan. Semeıdegi uıymnyń quramyna Qarqaraly aýdanynan Jantýǵanov Qydyrberdi baı, Kenjın Toqaı baı, Abyraly aýdanynan alashordashyl Manan Turǵanbaevtyń aǵasy – Sháden, qazirgi ýaqytta Semeı qalasynda turady, Ýalıhan Ahmetov jáne №10 aýyldan da bar, qalǵandarynyń aty – jónderin bilmedim taǵy basqa jerlerden músheleri bar. Qarqaraly aýdanynyń №10 aýylynyń bandysy Tileýbekov Baıjuma Abyraly aýdanynyń № 6 aýylynyń bandysy Kempirbaevtyń tobynda bolǵanda maǵan jasyryn uıym Semeı qalasynda ornalasqan, ózderiniń gazetterin shyǵaryp, taratady  dedi. Gazettiń aty qalaı atalatynyn bilmeıdi, bir danasy uıym múshesi Jantýǵanov Qydyrberdide bar eken. Mamyr aıynda kapıtalıstik elder men alashordashylar jáne baılardyń kúshimen Keńes úkimeti qulatylatyndyǵy týraly maqala basylǵan kórinedi. Gazettiń qaı tilde ekenin bilmeıdi.  Gazetti ustap júrgen Jantýǵanov Qydyrberdi Alash Ordalyq Manan Turǵanbaevtyń qaıyn atasy bolyp keledi. Kóterilisshilerge tergeý barysynda qoıylǵan suraqtarda: Kolchak tusynda Alashorda polkynda qyzmette boldyń ba, Ike Ádilovpen baılanystaryń barma? – degen suraqtar qoıǵan. Ike Ádilov ózderińiz biletindeı Alash partııasynyń múshesi jáne Alashorda úkimetiniń demeýshisi retinde halyq arasynda úlken bedelge ıe bolǵan. Tárkileý qarsańynda tutqyndalyp, jer aýdarylǵan, keıin qamaýdan qashyp shyǵyp, Shaǵan taýynda bandylyq jasaq quryp Keńes úkimetine qarsy soǵysqan. Artynsha Qytaıda qolǵa túsken. [5]

Abyraly aýdany tárizdi oǵan kórshi ornalasqan Shyńǵystaý aýdanynyń jerinde (qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysy, Abaı aýdany) de 1931 jyly aqpanda keńes úkimetiniń júrgizip otyrǵan saıasatyna qarsy halyq tolqýlary boldy. Kóterilisti Medeýov Sanııaz jáne Toraıǵyrov Emiljan basqaryp, oǵan barlyǵy 200-den astam adam qatynasqan. Kóterisshiler aq jalaý kóterip, halyqty aýdandaǵy keńes úkimetin qulatýǵa shaqyrǵan. Kóterisshiler kórshi Qý jáne Abyraly aýdandarymen baılanys ornatyp, olarmen birigýge árekettenedi. Biraq Qyzyl Armııanyń turaqty bólimderi buǵan kedergi jasady, kóterilis keń tarap úlgermeı jatyp-aq aqpan aıynda kúshpen basyp tastalyndy.

Birazdan soń «… osy kóterilisti uıymdastyrýshy bolypty, qashyp júr eken, Qytaıǵa ketpek kórinedi», — degen jalǵan laqap taratyp, «Saıat qorasynda» beıqam jatyp, ań aýlaýǵa shyqqan jerin­de Shákárim qajyny atyp óltirip, qudyqqa kómýsiz tastap ketedi. [6]

Abaı urpaqtarynyń tóńiregi Alash arystarymen óte jaqyn qarym qatynasta bolǵany belgili. Ásirese osy kóterilis kezinde Qunanbaı Óskenbaıulynyń urpaqtary qatty qýdalaýǵa ushyrady. Abaıdyń balasy Mákáıil, Shákárim Qudaıberdiuly, Ǵafýr Shákárimuly jazyqsyz atylǵan soń, Zııat Shákárimuly, Berdesh Ázimbaıuly, Mánákesh Ázimbaıuly Tákejanovtar Qytaıǵa ótip ketedi. Áýeli Tarbaǵataıǵa, odan soń Altaıǵa qashyp barady. Qajy urpaqtary ol jaqta da tynyshtyq taba almaı, quryǵy uzyn keńes ókimeti qolynan mert boldy.

Osy derekterge kóz júgirte otyryp biz bir jaıytqa toqtala ketýimiz kerek. Qazan tóńkerisine deıingi qalyptasqan ult zııalylarynyń qazaqty táýelsiz el bolsyn dep tilep, Alash ıdeıasynyń mańyna toptassa, Keńes úkimeti ornaǵan kezeńde qalyptasqan jańa tolqyn ult qaıratkerleri totalıtarlyq ámirshil júıeniń qurbanyna aınalǵan qazaq halqyn qalaıda aman alyp qalý jolynda kúresken azamattar keıinnen ózara ymyraǵa kelip ulttyń bolashaǵy jolynda birlese kúresti. Biz osy kúni qazaq-qazaqty ustap berdi, jala japty, satyp ketti, ashtyqta qazaq jalqaýlyǵynan qyryldy degendeı pikirlerdi aıtqandy unatamyz. Halyqty jappaı ashtyqqa uryndyrǵan qyzyl ımperııanyń solaqaı saıasaty áý basta qyryp-joıýǵa baǵyttalǵanyn kesh te bolsa túsingen ult zııalylary birige áreket etkeni anyq jáne sol jolda qurban boldy.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Násenov B. «Halyq jaýlary». Kóptomdyq eńbek. 7 tom. Onynshy kitap. Almaty: Novosıbırsk. 2005 jyl. 48-56 b.b.

2. Musyrman K. Qan tamǵan qoljazbalar //Egemendi Qazaqstan – 1992. – 10 sáýir. – 3 b.
3. Raqyshev E. Ultshyldardyń astyrtyn uıymy bolǵan. Abai.kz. 20.01.2015. Suhbattasqan Janysbaı T.  

4. Berkimbaı A. Abyraly kóterilisi – Alashtyqtar dem bergen kóterilis pe? // Obestvennaıa pozıııa – 2011. №46. 5-6 b.b.

5. Násenov B. «Abyraly qandy jyldarda. 1905-1945 j.j». Kóptomdyq eńbek. Ekinshi tom, úshinshi kitap. Almaty: Novosıbırsk. 2005.  254 b.

6. Ǵabjalılov H. Omarbekov T. Qazaq rý-taıpalarynyń tarıhy. Arǵyn. 9 tom. 2 kitap. XII-taraý. «TZO Alash» Almaty. 401-406 b.b.

   ---

Ardaq BERKIMBAI

 

Alash zııalylary «Shyqsaq bir tóbede, ólsek bir shuńqyrda bolaıyq», dedi jáne ómirleriniń sońdaryna deıin osy sózderinen taımady. Alash Orda partııasy men úkimeti taratylyp, qaıratkerleri qýǵynǵa ushyraǵannan keıin olar kúrestiń basqa túrin tańdap aldy. Ol halyqty aǵartýshylyq jolmen kózin ashyp, kúres jolyna bastaý edi.

Sol ýaqytta Tashkentke M.Tynyshpaev, H.Dosmuhamedov, J.Dosmuhamedov, M.Dýlatov, M.Jumabaev, J.Aımaýytov,  Á.Ermekov,  M.Esbolov, Q.Qojyqov syndy kóptegen  Alashorda qaıratkerleri jınaldy. Memleket jáne qoǵam  qaıratkerleri, qazaq zııalylary, ǵylym men mádenıettiń  iri tulǵalary T.Rysqulov, S.Asfendııarov, S.Qojanov, N.Tórequlov, M.Áýezov, Á.Dıvaev, T.Júrgenovteı azamattar Túrkistan Respýblıkasynyń basshylyǵynda, ǵylymı mekemelerde, halyq aǵartý men joǵary oqý oryndarynda eńbek etti. Osy kezeńde Qyrǵyz (qazaq) Keńestik soıalıstik avtonomııalyq respýblıkasynyń astanasy bolǵan Orynbor qalasynda A.Baıtursynov bastaǵan Alashtyqtar bilim berý men mádenıet salalarynda qyzmet jasady. Barlyǵy derlik gazet-jýrnaldar shyǵaryp, oqýlyqtar jazdy. Uly murat jolyndaǵy kúres túri men sıpatyn ózgertip, jalǵasa berdi. Biraq ábden ornyqqan Keńes úkimeti olarǵa ýaqyt ta, múmkindik te qaldyrmady.

1920 jyly Alash Orda úkimeti qulaǵannan keıin, Alash kósemi Á. Bókeıhanov óz jaqtastaryna arnap úndeý tastaıdy. «Biz jeńildik, biraq ulttyń sanasyn oıatyp, múddesin qorǵaýymyzdy bir sátke de toqtatpaýymyz kerek . Ol úshin, bolshevıktter partııasynyń qataryna ótip Keńes organdaryna jumysqa kirip, kúresimizdi  astyrtyn júrgizýimiz kerek»,- deıdi. Osydan keıin Alash Orda úkimetiniń músheleri men olardyń ustanymyn  qoldaıtyn jaqtastary  Keńes úkimetine túrli qyzmetke kiredi. Al olardy osy qyzmetterge tartqan N.Nurmaqov, T.Rysqulov, S.Seıfýllın syndy Qazaqstandaǵy Keńes úkimetiniń basshylyǵyndaǵy ult qaıratkerleri, jańa tolqyn saıasatkerleri bolatyn.

Qazaq zııalylarynyń sol kezeńde  Qyzyl ımperııa ortalyǵynyń saıasaty kesirinen ulttyq memleket qurý jolynda Alash Orda úkimeti men partııasyn qurǵandar  jáne  bolshevıktik partııa men soıalızm ıdeıasyna sengen qaıratkerler arasynda saıası kózqarastaryna qaraı eki jikke bólingen edi.

Bir anyǵy olardyń jeke bas arazdyǵy bolǵan joq. Bolsa ol ulttyń bolashaǵy jolynda, qazaq memlekettiligi men el qamy jolynda ártúrli kózqarasta bolǵan shyǵar. Tańdap alǵan joldary ártúrli bolsa da, maqsattary bir edi. Sondyqtan qalaı da birigý kerek ekenin ýaqyt óte kele bári de túsindi. Ásirese 1928 jyly bastalǵan baılar men orta taptyń mal-dúnıesin konfıskaııalaý men sharýalardy ujymdastyrý atty naýqany 1931-1933 jyldardaǵy halyqty jalmaǵan ashtyqqa ulasqanda qazaqty ult retinde joıatyn saıasat ekenine kózderi jetken qaıratkerler eldi aman alyp qalý áreketine kóshti. Osyndaı jaǵdaılar olardyń túpkilikti birigýine alyp keldi.

Bul áreketterin  olar jasyryn júrgizdi me, ashyq júrgizdi me, anyǵy olar buǵyp qalǵan joq, tize qosa qımyldap eldi birjola qyrylýdan saqtap qaldy. Ashtyq jaılaǵan jyldary Ahmet Baıtursynov «Aq bolsyn, qyzyl bolsyn bárbir, men tek qazaq ultynyń múddesin qorǵaıtyn mamleketti jaqtaımyn»,- dep atqa qondy.

El basyna tóngen zulamattan qutylý jolynda birikken ult qaıratkerleriniń áreketin Keńes ımperııasynyń dıktatorlary konrrevalıýııalyq uıym dep baǵalady. Ony olar 1937-1938 jyldardaǵy qandy repressııa júrgizgende ult qaıratkerleriniń kózin joıý kezinde basty aıyp retinde taǵyp, sheber paıdalandy.

O.Jandosovtyń NKVD tergeýshilerine bergen jaýabynan

Protokol doprosa obvınıaemogo Djandosova Ýraza Kakımovıch, 1899 goda rojdenııa, ýrojene Kaskelenskogo raıona, Alma-Atınskoı oblastı, kahah, grajdanın SSSR, obrazavanıe srednee, slýjaıı, byvshıı chlen VKP (b) s 1918 goda. Byvshıı Predsedatel Alma-Atınskogo oblıspalkoma.

V: Vy zaıavılı, chto namereny dat otkrovennye pokazanııa o svoeı kontrrevalıýıonnoı deıatelnostı, kak chlena antısovetskoı Kazahskoı naıonalıstıcheskoı organızaıı.

Chto Vy mojete pokazat?

         (úzindi)

K 1925-1926 g.g. grýppırovkı, kak organızaıonnaıa forma, prıkrytıe ı sredstvo naıonalıstıcheskoı raboty, ıscherpalı svoı vazmojnastı. Vsem hodom borby byl postavlen vopros o blokırovanıı naıonalısteıcheskıh grýppırovok, o peregrýppırovke sıl ı o novoı stýpenı organızaıı antısovetskoı deıatelnostı.

K etomý vremenı, v svıazı s zadachamı, postavlennymı Sovetskoı vlastıý po voprosý o sovetızaıı aýla, byla naıdena ıdeologıcheskaıa osnova bloka. Ona zaklýchalas v protaskıvanıı naıonalıstıcheskımı grýpırovkamı býrjýazno-naıonalıstıcheskoı lınıı v vaprosah zemleýstroıstva, korenızaıı gosýdarstvennogo apparata ı naıonalnoı kýltýry. Osnovnym je oselkom, na kotorym soshlıs naıonalıstıcheskıe grýppırovkı, byl vopros o zemle.

Ishodıa ız býrjýazno-naıonalıstıcheskoı tochkı zrenııa v voprose ob ınteresah naıı voobe, t.e. baıskoı tochkı zrenııa Hodjanov ı ıa vydvınýlı konrrevalıýıonnyı prınıp ocherednostı zemleýstroıstva, chto doljno bylo oznachıt, vo-pervyh, pervoochrednoe ı preımýestvennoe pravo Kazahov-baev na zemlıý ı, vo-vtoryh, prekraenıe perenaselenııa ızvne v Kazahstan.

Dlıa ýspeshnogo provedenııa etoı kontrrevalıýıonnoı lınıı Hodjanov, Ia ı Asfandııarov dogovorılıs s naıonalıstamı drýgıh grýppırovkı Nýrmakovym, Orynbaevym, Alıbekovym, Karatleýovym, Djamanmýrýnovym, Kenjınym, Djantleýovym ob edınom mnenıı po etomý koordınalnomý dlıa Kazahstana togo vremenı voprosý.

V rezýltate na V-ı kraıpartkonferenıı v 1925 godý vse naıonalıstıcheskoe grýppırovkı vystýpalı po etomý vaprosý edınym frontom.

No k blokırovanııý ýje podoshlı so vseh staron. Vnachale proıeshodıl sgovor mejdý grýppırovkamı bolee krýpnogo masshtaba. Tak, naprımer, prı aktıvnoı deıatelnostı Kýlýmbetova obedenılıs rýkovodıtelı grýppırovok Zapodnogo Kazahstana, Kýstanaıa, Aktıýbınska ı Adaıa, toje samoe proızoshlo sredı naıonalıstov Petropavlsk, Akmolınsk ı Semıpalatınska, takje v Semıreche ı Syr-Dare. Nakone, ne v smysle perıodızaıı po vremenı, proıshodıt sblıjenıe ı blokırovanıe  mejdý rýkovotstvom naıonalıstıcheskıh grýppırovak. Vedýeı ı organızýıýeı fıgýroı prı etom byl Nýrmakov Nygmet, vokrýg kotorogo obedenılıs vse naıonalısty. V rolı rýkovodıtelıa ego prıznavalı Mendeshev, Seıfýllın, Kenjın, Sýltanbekov, Alıbekov, ı Mýrzagalıev, tak skazat vse ottenkı naıonalıstıcheskıh grýppırovok. Krome togo, ý Nýrmakova bylı naıbolee solıdnye alash-ordınskıe svıazı v lıe Býkeıhanova Alıhana, Ermekova ı Gabbasova.

S Nýrmakovym ıa sblızılsıa na pochve sovmestnyh vystýplenıı po voprosam obsýjdavshımsıa togda   na Bıýro Kraıkoma  ı byvaıa, na ýstraevaemyh ım konspıratıvnyh soveanıe sostoıavsheesıa ý nego na kvartıre.

Na etom soveanıı ýchastvovalı Togjanov, Masanov, Ýtekın, Gataýlın, Kýlýbaev ı drýgıe naıonalısty, v tom chısle 4-5 chelovek, kak mne pomnıtsıa, ız Semıpalatınska ı Karkaralınska.

Na etom soveanıı vystýplenııa Nýrmakova nosılı antısovetskıı harakter, bylı napravleny protıv rýkovotstva  Kraıkoma  ıv nıh Nýrmakov prızyval prısýstvýıýıh «ne dratsıa» mejdý soboı ı vestı borbý protıv partıı edınym frontom. Drýgıe prısýtstvýıýıe naıonalısty (Ia – Jandosov, Togjanov, Kýlýbaev) v svoıh vystýplenııah s nım solıdarızırovalıs», — deıdi.

Repressııanyń qandy sheńgeline túsken arystarymyzdyń tergeý kezindegi qujattaryn jaryqqa shyǵaryp júrgen tarıh ǵylymynyń doktory, derektanýshy  B.Násenov óziniń boljamdarynda bylaı deıdi: «Joǵaryda aıtylǵandardy NKVD tergeýshileri erterek daıyndap aǵalarymyzdy uryp-soǵyp esterinen tandyryp, endi myna qaǵazdarǵa qol qoı dep zorlyqpen qoıǵyzǵan degen oıdy kóptegen tarıhshylar, ádebıet qaıratkerleri aıtady.

Muny urdy-soqty, qınady degenge qosylamyn. Biraq dál osyndaı saýatty jaýaptardy tergeýshiler daıyndaı almaıdy. Meniń oıymsha aǵalarymyzdy aıýandyqpen uryp-soǵyp, artynan birneshe kún qolyna qalam,qaǵaz berip jazǵyzýy múmkin. Bul aǵalar endi ne bolsa ol bolsyn dep óziniń oıyndaǵy júrgen tamasha armandaryn da osy qaǵazdar arqyly bizge qaldyrǵan bolar». [1]

N.Nurmaqov Qazaqstannyń úkimet basshysy bolǵan jyldarda Máskeýdegi Qazaqstannyń Ókilettigin basqarǵan belgili qaıratker Ábilqaıyr Dosov tergeýde bergen jaýaptarynda: «1929 jyly Máskeýdegi marksızm kýrsynda Qazaq AKSR Halyq Komıssarlary Keńesiniń burynǵy tóraǵasy Nyǵmet Nurmaqov oqyp jatty. Men ol kezde BOAK Prezıdıýmynyń múshesi, ári hatshysynyń orynbasary bolyp isteımin. Nurmaqovpen aıyna eki-úsh ret kezdesip turdym. Kóbinese onyń úıine men baratynmyn. Sebebi meniń Almatyda isteıtinderdiń eshqaısysymen jeke baılanysym bolmaǵandyqtan, bizdikine eshkim kelmeıtin. Al onyń úıinde qashan bolsyn Qazaqstandyq qyzmetkerleriniń bireý-mireýi, tipti Máskeýge issaparmen kelgen Halkomdarǵa sheıin kezdestirýge bolatyn.

1930 jyldyń qańtarynyń aıaǵynda bolǵan bir kezdesýde Nurmaqov: “Qazaqstanda masqara asyra silteýshilikter, bassyzdyqtar oryn alýda” dedi. “Aýdandardaǵy qazaqtar asharshylyqtan shybyndaı qyrylyp jatyr. Ońtústikte jáne Almaty oblysynda is mynaǵan deıin jetken. Qystygúni qazaqtarǵa bir jerge úı tiktirip, bárin nómirlep, ár kóshege partııa kósemderiniń, sonyń ishinde Goloekınniń, Quramysovtyń, Isaevtyń esimderin bergizgen,” – dedi. Osyny estigende ashýǵa býlyǵyp, partııanyń Ortalyq Komıtetine (OK) habarlaıyq degen usynys aıttym. N.Nurmaqov myrs etip kúldi de “Odan eshteńe shyqpaıdy. Saǵan sene qoıar deımisiń. Eger OK-ǵa jazsań, ondaǵylar áýeli Goloekınnen suraıdy, al ol qazaq emmıgranttary bizdegi qıynshylyqtardy ásirelep kórsetip otyr, jumys isteýimizge kedergi keltirýde dep jaýap beredi de, taǵy da keminde jarty jyl qyzmet isteıdi”,- dedi. Buǵan qosa, Qazaqstandaǵy zańsyzdyqtar men zorlyq-zombylyqtar týraly faktiler jınastyryp jatqandyǵyn, jınap bolǵan soń ǵana OK-ǵa habarlaýǵa bolatynyn aıtty». [2]

                Bul kezde tárkileý men ujymdastyrýǵa qarsy qazaq dalasynda kóterilister burq ete qaldy. Shyńǵystaýdaǵy, Shubartaýdaǵy, Abyralydaǵy, Sozaqtaǵy, Sarysýdaǵy, Qaraqumdaǵy, Yrǵyzdaǵy, Mańǵystaýdaǵy, Batpaqqaradaǵy t.b. jerlerdegi kóterilisterdiń artynda sol kezdegi ult qaıratkerler turdy degen de boljamdar bar.

«T.Rysqulov», «Asharshylyq», «T. Júrgenov» atty  derekti fılmderdiń avtory,rejısser E.Raqyshev óziniń suhbatynda Keńes úkimetine qarsy kúresken elimizdegi astyrtyn uıym týraly, «Bul uıymǵa áıgili Alashordashylar men basynda Keńes úkimetin qoldap, keıin odan qatty túńilgen Turar Rysqulov bastaǵan ult qaıratkerleri  kirgen jáne sol kezdegi kóterilisterdi de uıymdastyrǵan», —  deıdi.

Mysaly, T. Júrgenov ózin qazaq ultshyldarynyń uıymyna Sultanbek Qojanov kirgizgenin aıtady. S. Qojanovtyń «Halyq qasiret shegip ultymyz joıylyp ketý aldynda tur. Sondyqtanda ultty saqtap qalý úshin ultshyl azamattar astyrtyn uıym qurdyq»,- degenine T.Júrgenov: «Ózekti janǵa bir ólim. Halqym úshin tiktim basymdy báıgege. Men de sendermen birgemin dep jaýap berdim»,- deıdi. Muny  Júrgenov óz qolymen jazǵan. Biraq men muny NKVD jendetteri uryp-soǵyp jazdyrǵan shyǵar dep, Qojanovtyń isin aldyrdym. Ol da osy áńgimeni rastaıdy. Men buǵan da senbeı, Uzaqbaı Qulymbetovtiń isin aldyrtyp, osy jaıytty qaradym. Qulymbetov ol kezde uıymnyń Almatydaǵy bólimin basqarǵan. Ol bergen jaýabynda Júrgenov shyndyqty aıtyp otyrǵanyn aıtady. Sodan soń uıymnyń basynda turǵan T. Rysqulovtyń isin qaradym. T.Rysqulov  Júrgenovti uıymǵa Qojanov kirgizgenin aıta kelip, T.Júrgenovke Qaraqumdaǵy kóterilisti uıymdastyrýǵa ózi jeke tapsyrma bergenin aıtady.

Sol jyldary qazaq dalasynda 370-teı irili-usaq kóterilister bolǵan.  Ol kóterilisterdiń negizi ultshyl qaıratkerlerimizdiń astyrtyn is-áreketiniń arqasynda uıymdastyrylǵan. Sol 1930 jyldary  T. Júrgenov Ózbekstanda halyq komıssary bolyp istegen. Ákesi Qara, baýyrlary Dosjan, Qosjandar arqyly Qaraqumdaǵy kóterilisti astyrtyn qoldap otyrǵan. Yrǵyzda bolǵan kóterilistiń artynda U. Qulymbetov turǵan. Sozaq kóterilisin basqarǵan Alashordashy Sársenov tikeleı S.Seıfýllın men aqyldasyp, nusqaý alyp otyrǵan. Aqsý, Abralydaǵy  kóterilister de astyrtyn uıymnyń uıymdastyrýymen bolǵan. Tergeý barysynda NKVD tergeýshileri T.Rysqulovtan «Sender sonda nashar qarýlanǵan kóterilisshilermen Keńes úkimetin qulatamyz dep oıladyńdar ma?» dep suraıdy.  T.Rysqulov: «Joq, biz jeńemiz dep oılaǵan joqpyz. Biraq Máskeýdiń ozbyrlyq saıasatyna qarsy jer-jerde narazylyqtar, kóterilister bolyp jatqanyn kórgen Ortalyq óziniń qateligin túsinip, baǵytyn ózgerter dep oıladyq», — deıdi. [3]

Ujymdastyrý men salyq salýdyń shekten shyǵýy, el arasyn jaılaı bastaǵan asharshylyq sebepterinen bastaý alǵan kóterilisterdiń biri Abyraly kóterilisi haqynda jazylǵan zertteý eńbekterinde  Abyraly kóterilisi týraly arnaıy zertteý júrgizgen tarıh ǵylymdarynyń doktory, derektanýshy  Bolatbek Nasenov aǵamyz  kóteriliske baılanysty barlyq arhıv qujattaryn jaryqqa shyǵardy.

Arhıvtegi  NKVD- niń tergeý qujattarynda kýálárdiń aıtýynsha №10 aýylda bolǵan jınalysta halyq aldynda kolhoz múshesi Ybyraı Jákishov bylaı degen: — Keńes úkimeti halyqty aldady. Baılarǵa ǵana salyq salamyz dep edi. Al shyndyǵyndy ortasha sharýa men kedeılerdi de aıaǵan joq. Endi kózderińiz jetti. Keńes úkimeti «jyrtqyshtar». Tapsyrǵan maldaryńyzdy qaıtaryp alyńyzdar.

El arasynda Keńester úkimeti qulady , Alashordashylar jaqynda elge kelip kóterilisti ózderi basqarmaq degen qaýesetter taraǵan. Ár aýyldaǵy kóterilishshilerdiń  jospary boıynsha barlyǵy bir týdyń astyna birigip, aýdan ortalyǵy Abyralyny alyp, Shyńǵystaýlyqtarmen birigip aldymen Znamenkany( Qarasý) talqandap Semeıge qaraı júrmekshi. Semeıde qaıtadan Alash Orda úkimetin ornatý maqsat bolmaq. Birinshi bolyp №12 aýyl men №14 aýyl Uzynbulaqtyqtar birigip aldymen koperatıvterdi talqandap salyq túrinde ótkizýge daıyndap qoıǵan astyq pen basqa da zattardy taratyp alǵan. Sodan keıin Uzynbulaq aýylynda qurylǵan «Sáýle» kolhozyn talqandap barlyq mal men jylqylardy taratyp alǵan. Miniske jaraıtyn attardyń barlyǵyn bólip Semeıge jasalmaq shabýlǵa daıyndala bastaǵan. Aýylkeńesiniń tóraǵasy men aýdandyq atqarý komıtetiniń ókilin tutqyndap olarǵa kóterilisshilerge qosylý týraly talap qoıyp bosatady. Kóterisshiler aq tý kóterip shyqqan. Týda Lá Illaha Illallah degen jazý bolǵan.

OGPÝ-diń ańyz-aqıqaty aralas málimetteri ujymdastyrýǵa qarsy bolǵan kóterilisterdi Alashordalyqtarmen, sol kezde bılikte bolǵan qaıratkerlermen baılanystyrady. Mysaly Abyraly kóterilisin aıqyn mysal bola alady. Buǵan sebep joq emes. Atap aıtar bolsaq «Alash qozǵalysynyń» óristeýine keń jol ashqan 1905 jylǵy Álıhan Bókeıhan men Jaqyp Aqpaev uıymdastyrǵan Qarqaraly petıııasy bolsa, sol aıtýly sharaǵa ún qosqandardyń ishinde Abyraly óńiriniń abyroıly azamattary da kezdesedi. Olar tómendegideı:

1. Abyraly bolysynan: Musa Qulbaev, Súleımen Qoısoımasov
2. Aqbota bolysynan: Júsip Qulbatyrov, Bektibaı Botabaev
3. Bórli bolysynan: Tolmuhamet (halyq «Toqmet qajy» dep ataıdy) Altyntorın, Raqııa Satpaev
4. Degeleń bolysynan: Kerimhan Tólebaev, Tyshqanbaı Qashaqov
5. Temirshi bolysynan: Sekerbaı Qanǵojın, Ospan Janǵabylov.

Joǵaryda esimderi atalǵandar baılyǵy men bedeline qosa, zııaly, jańa zamannyń byǵytyn ańǵara biletin azamattar bolǵan. 1918 jyly Alash Orda úkimeti Orynbordan Semeıge kóshirilgende jáne sol jyldardaǵy Azamat soǵysy kezinde Alash Orda qaıratkerleriniń Shyńǵystaý jáne Abyraly óńirleriniń aýqatty azamattaryna arqa súıegendigi naqty derekterden belgili. [4]

Alaıda 1931 jylǵy Abyraly kóterilisine Alashordalyqtardyń yqpaly boldy ma? – degen zańdy suraq týyndaıdy. Mundaı suraqtyń týyndaýyna túrtki bolǵan máseleler – kóterilisshilerdiń  tergeý proesi kezinde bergen jaýaptary ekendigi anyq. Máselen, B. Násenovtyń «Abyraly kóterilisi» kitabynda jarııalanǵan qujattarda halyqty atqa qondyrý úshin júrgizilgen úgit-nasıhat jumystary erekshe nazar aýdartady. Muraǵattan alynǵan IIHK (NKVD) tergeý qujattarynda bylaı delingen: №10 aýylda bolǵan jınalysta halyq aldynda kolhoz múshesi Ybyraı Jákishov: – «Keńes úkimeti halyqty aldady. Baılarǵa ǵana salyq salamyz dep edi. Al shyndyǵyndy ortasha  sharýa men kedeılerdi de aıaǵan joq. Endi kózderińiz jetti. Keńes úkimeti «jyrtqyshtar». Tapsyrǵan maldaryńyzdy qaıtaryp alyńyzdar» degen. 

Sondaı-aq, Baımaǵambetov Qadaýdyń ( 32 jasta, ákesi tárkileýge ilingen Buǵybaev Baımaǵambettiń uly) bergen jaýaby bar:

— Jákishev Ybyraı bylaı dedi. «Sovet úkimeti qulady. Semeıden maǵan Salyqbaev Raqymjan keldi. Alashordashylar Shyńǵystaýdyń baılary Shaımardan Ahmetjanovpen, Ahmetov Alhamjannyń atasy Jaqyp jáne Ábish Rysqulovtarmen kezdesedi. Semeıden Alash Ahmetjanov kelip kóterilisti basqarady».

 Aıyptalýshy Baltaqaev Qaýqarbek (27 jasta,  Abyraly aýdany №6 aýylynan, baıdyń balasy. Mamandyǵy muǵalim, úılengen, otbasynda 5 adam. Buryn isti bolmaǵan) tergeý barysynda mynadaı málimet beredi:

– Qańtar aıynyń basynda Abyraly aýdanyna  Semeı qalasynan 1928 jyly mal-múlki tárkilengen baı Musabekov Esimbek keldi.  Jolda ol  Abyraly aýdanynyń  Degeleń bóligindegi týysy Tyshqanbaevtyń aýylynda birneshe kún bolǵan. Sol jaqtan №1 aýylǵa kelip Jaqypovqa ma nemese Bólegenovke me naqtysyn bilmedim 1930 jyly Máskeý qalasynda «Sharýa uıymyn» zańsyz partııa uıymdastyrylǵany, ony Alashordanyń kósemderi Bókeıhanov Álıhan, Ermekov Álimhan, Dýlatov, Baıtursynov, Barlybaev Ahmetýlla jáne basqalary qurǵandyǵyn aıtqan. Máskeýden  basqa partııanyń jeti aımaqta óz bólimsheleri astyrtyn jumys isteýde. Solardyń biri  Semeıde ornalasqandyǵyn, alaıda basshysynyń kim ekendigin Musabekov aıtpaǵan.  Biraq uıym bar. Á. Bókeıhanov Máskeýdiń GPÝ-yna bergen  jaýabynda uıymnyń bar  ekendigin moıyndaǵan. Ol uıymdy joıa almaısyńdar degen. Bókeıhanovty atý jazasyna bergen. Keıin bul sheshim ózgertildi (OGPÝ sotynyń sheshimimen Bókeıhanovtyn atý jazasyn túrmede otyrýǵa aýystyrǵan bolatyn). Uıymnyń maqsatyn aıta  kele Jaqypov Nuǵmanǵa nemese Bólekovke  №1  aýylda et salyǵyna qarsy halyqty kóterińder degen. Senderden  keıin barlyq jerlerde kóterilis bolady. Qazir  búkil odaq boıynsha kóteriliske daıyndalyp jatyr. Sondyqtan mamyr   aıynda  úkimet  aýysýy  múmkin. Osyny aıtqan Musabekov № 6 aýylǵa kelip shaıqas kezinde qaza tapqan aǵasy  Baıshaıynov  Káripbek, Kempirbaev Ysqaq, Qońyrbaev Baıseke ján Jandybaev Túsipbekter arqyly  óziniń rýlastary «Oljas» urpaqtaryn kóteriliske daıyndap shyǵarýdy tapsyrǵan.

Musabekov Kempirbaevqa  burynǵy Alashorda áskeriniń sarbazy retinde Alashordalyqtar saǵan úlken senim artyp otyr degen. Úkimetke qarsy kóterilisti tezdetip uıymdastyrýǵa kiris, meniń aǵam Baıshaıynov eki vıntovka beredi. Aıtqanyndaı eki vıntovkany ákelip berdi. Osydan keıin Musabekov otbasymen birge №1 aýylǵa baryp sondaǵy kóterilisti bastap shyqty. Artynsha basqa aýyldarda da kóterilis bastalyp ketti. Kóterilistiń maqsaty tek qana et salyǵy úshin maldaryn ótkizýge qarsylyq qana emes úkimetti túbegeıli qulatýdy josparlaǵan. Semeıdegi uıymnyń quramyna Qarqaraly aýdanynan Jantýǵanov Qydyrberdi baı, Kenjın Toqaı baı, Abyraly aýdanynan alashordashyl Manan Turǵanbaevtyń aǵasy – Sháden, qazirgi ýaqytta Semeı qalasynda turady, Ýalıhan Ahmetov jáne №10 aýyldan da bar, qalǵandarynyń aty – jónderin bilmedim taǵy basqa jerlerden músheleri bar. Qarqaraly aýdanynyń №10 aýylynyń bandysy Tileýbekov Baıjuma Abyraly aýdanynyń № 6 aýylynyń bandysy Kempirbaevtyń tobynda bolǵanda maǵan jasyryn uıym Semeı qalasynda ornalasqan, ózderiniń gazetterin shyǵaryp, taratady  dedi. Gazettiń aty qalaı atalatynyn bilmeıdi, bir danasy uıym múshesi Jantýǵanov Qydyrberdide bar eken. Mamyr aıynda kapıtalıstik elder men alashordashylar jáne baılardyń kúshimen Keńes úkimeti qulatylatyndyǵy týraly maqala basylǵan kórinedi. Gazettiń qaı tilde ekenin bilmeıdi.  Gazetti ustap júrgen Jantýǵanov Qydyrberdi Alash Ordalyq Manan Turǵanbaevtyń qaıyn atasy bolyp keledi. Kóterilisshilerge tergeý barysynda qoıylǵan suraqtarda: Kolchak tusynda Alashorda polkynda qyzmette boldyń ba, Ike Ádilovpen baılanystaryń barma? – degen suraqtar qoıǵan. Ike Ádilov ózderińiz biletindeı Alash partııasynyń múshesi jáne Alashorda úkimetiniń demeýshisi retinde halyq arasynda úlken bedelge ıe bolǵan. Tárkileý qarsańynda tutqyndalyp, jer aýdarylǵan, keıin qamaýdan qashyp shyǵyp, Shaǵan taýynda bandylyq jasaq quryp Keńes úkimetine qarsy soǵysqan. Artynsha Qytaıda qolǵa túsken. [5]

Abyraly aýdany tárizdi oǵan kórshi ornalasqan Shyńǵystaý aýdanynyń jerinde (qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysy, Abaı aýdany) de 1931 jyly aqpanda keńes úkimetiniń júrgizip otyrǵan saıasatyna qarsy halyq tolqýlary boldy. Kóterilisti Medeýov Sanııaz jáne Toraıǵyrov Emiljan basqaryp, oǵan barlyǵy 200-den astam adam qatynasqan. Kóterisshiler aq jalaý kóterip, halyqty aýdandaǵy keńes úkimetin qulatýǵa shaqyrǵan. Kóterisshiler kórshi Qý jáne Abyraly aýdandarymen baılanys ornatyp, olarmen birigýge árekettenedi. Biraq Qyzyl Armııanyń turaqty bólimderi buǵan kedergi jasady, kóterilis keń tarap úlgermeı jatyp-aq aqpan aıynda kúshpen basyp tastalyndy.

Birazdan soń «… osy kóterilisti uıymdastyrýshy bolypty, qashyp júr eken, Qytaıǵa ketpek kórinedi», — degen jalǵan laqap taratyp, «Saıat qorasynda» beıqam jatyp, ań aýlaýǵa shyqqan jerin­de Shákárim qajyny atyp óltirip, qudyqqa kómýsiz tastap ketedi. [6]

Abaı urpaqtarynyń tóńiregi Alash arystarymen óte jaqyn qarym qatynasta bolǵany belgili. Ásirese osy kóterilis kezinde Qunanbaı Óskenbaıulynyń urpaqtary qatty qýdalaýǵa ushyrady. Abaıdyń balasy Mákáıil, Shákárim Qudaıberdiuly, Ǵafýr Shákárimuly jazyqsyz atylǵan soń, Zııat Shákárimuly, Berdesh Ázimbaıuly, Mánákesh Ázimbaıuly Tákejanovtar Qytaıǵa ótip ketedi. Áýeli Tarbaǵataıǵa, odan soń Altaıǵa qashyp barady. Qajy urpaqtary ol jaqta da tynyshtyq taba almaı, quryǵy uzyn keńes ókimeti qolynan mert boldy.

Osy derekterge kóz júgirte otyryp biz bir jaıytqa toqtala ketýimiz kerek. Qazan tóńkerisine deıingi qalyptasqan ult zııalylarynyń qazaqty táýelsiz el bolsyn dep tilep, Alash ıdeıasynyń mańyna toptassa, Keńes úkimeti ornaǵan kezeńde qalyptasqan jańa tolqyn ult qaıratkerleri totalıtarlyq ámirshil júıeniń qurbanyna aınalǵan qazaq halqyn qalaıda aman alyp qalý jolynda kúresken azamattar keıinnen ózara ymyraǵa kelip ulttyń bolashaǵy jolynda birlese kúresti. Biz osy kúni qazaq-qazaqty ustap berdi, jala japty, satyp ketti, ashtyqta qazaq jalqaýlyǵynan qyryldy degendeı pikirlerdi aıtqandy unatamyz. Halyqty jappaı ashtyqqa uryndyrǵan qyzyl ımperııanyń solaqaı saıasaty áý basta qyryp-joıýǵa baǵyttalǵanyn kesh te bolsa túsingen ult zııalylary birige áreket etkeni anyq jáne sol jolda qurban boldy.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Násenov B. «Halyq jaýlary». Kóptomdyq eńbek. 7 tom. Onynshy kitap. Almaty: Novosıbırsk. 2005 jyl. 48-56 b.b.

2. Musyrman K. Qan tamǵan qoljazbalar //Egemendi Qazaqstan – 1992. – 10 sáýir. – 3 b.
3. Raqyshev E. Ultshyldardyń astyrtyn uıymy bolǵan. Abai.kz. 20.01.2015. Suhbattasqan Janysbaı T.  

4. Berkimbaı A. Abyraly kóterilisi – Alashtyqtar dem bergen kóterilis pe? // Obestvennaıa pozıııa – 2011. №46. 5-6 b.b.

5. Násenov B. «Abyraly qandy jyldarda. 1905-1945 j.j». Kóptomdyq eńbek. Ekinshi tom, úshinshi kitap. Almaty: Novosıbırsk. 2005.  254 b.

6. Ǵabjalılov H. Omarbekov T. Qazaq rý-taıpalarynyń tarıhy. Arǵyn. 9 tom. 2 kitap. XII-taraý. «TZO Alash» Almaty. 401-406 b.b.

   ---

Ardaq BERKIMBAI

 

Alash zııalylary «Shyqsaq bir tóbede, ólsek bir shuńqyrda bolaıyq», dedi jáne ómirleriniń sońdaryna deıin osy sózderinen taımady. Alash Orda partııasy men úkimeti taratylyp, qaıratkerleri qýǵynǵa ushyraǵannan keıin olar kúrestiń basqa túrin tańdap aldy. Ol halyqty aǵartýshylyq jolmen kózin ashyp, kúres jolyna bastaý edi.

Sol ýaqytta Tashkentke M.Tynyshpaev, H.Dosmuhamedov, J.Dosmuhamedov, M.Dýlatov, M.Jumabaev, J.Aımaýytov,  Á.Ermekov,  M.Esbolov, Q.Qojyqov syndy kóptegen  Alashorda qaıratkerleri jınaldy. Memleket jáne qoǵam  qaıratkerleri, qazaq zııalylary, ǵylym men mádenıettiń  iri tulǵalary T.Rysqulov, S.Asfendııarov, S.Qojanov, N.Tórequlov, M.Áýezov, Á.Dıvaev, T.Júrgenovteı azamattar Túrkistan Respýblıkasynyń basshylyǵynda, ǵylymı mekemelerde, halyq aǵartý men joǵary oqý oryndarynda eńbek etti. Osy kezeńde Qyrǵyz (qazaq) Keńestik soıalıstik avtonomııalyq respýblıkasynyń astanasy bolǵan Orynbor qalasynda A.Baıtursynov bastaǵan Alashtyqtar bilim berý men mádenıet salalarynda qyzmet jasady. Barlyǵy derlik gazet-jýrnaldar shyǵaryp, oqýlyqtar jazdy. Uly murat jolyndaǵy kúres túri men sıpatyn ózgertip, jalǵasa berdi. Biraq ábden ornyqqan Keńes úkimeti olarǵa ýaqyt ta, múmkindik te qaldyrmady.

1920 jyly Alash Orda úkimeti qulaǵannan keıin, Alash kósemi Á. Bókeıhanov óz jaqtastaryna arnap úndeý tastaıdy. «Biz jeńildik, biraq ulttyń sanasyn oıatyp, múddesin qorǵaýymyzdy bir sátke de toqtatpaýymyz kerek . Ol úshin, bolshevıktter partııasynyń qataryna ótip Keńes organdaryna jumysqa kirip, kúresimizdi  astyrtyn júrgizýimiz kerek»,- deıdi. Osydan keıin Alash Orda úkimetiniń músheleri men olardyń ustanymyn  qoldaıtyn jaqtastary  Keńes úkimetine túrli qyzmetke kiredi. Al olardy osy qyzmetterge tartqan N.Nurmaqov, T.Rysqulov, S.Seıfýllın syndy Qazaqstandaǵy Keńes úkimetiniń basshylyǵyndaǵy ult qaıratkerleri, jańa tolqyn saıasatkerleri bolatyn.

Qazaq zııalylarynyń sol kezeńde  Qyzyl ımperııa ortalyǵynyń saıasaty kesirinen ulttyq memleket qurý jolynda Alash Orda úkimeti men partııasyn qurǵandar  jáne  bolshevıktik partııa men soıalızm ıdeıasyna sengen qaıratkerler arasynda saıası kózqarastaryna qaraı eki jikke bólingen edi.

Bir anyǵy olardyń jeke bas arazdyǵy bolǵan joq. Bolsa ol ulttyń bolashaǵy jolynda, qazaq memlekettiligi men el qamy jolynda ártúrli kózqarasta bolǵan shyǵar. Tańdap alǵan joldary ártúrli bolsa da, maqsattary bir edi. Sondyqtan qalaı da birigý kerek ekenin ýaqyt óte kele bári de túsindi. Ásirese 1928 jyly bastalǵan baılar men orta taptyń mal-dúnıesin konfıskaııalaý men sharýalardy ujymdastyrý atty naýqany 1931-1933 jyldardaǵy halyqty jalmaǵan ashtyqqa ulasqanda qazaqty ult retinde joıatyn saıasat ekenine kózderi jetken qaıratkerler eldi aman alyp qalý áreketine kóshti. Osyndaı jaǵdaılar olardyń túpkilikti birigýine alyp keldi.

Bul áreketterin  olar jasyryn júrgizdi me, ashyq júrgizdi me, anyǵy olar buǵyp qalǵan joq, tize qosa qımyldap eldi birjola qyrylýdan saqtap qaldy. Ashtyq jaılaǵan jyldary Ahmet Baıtursynov «Aq bolsyn, qyzyl bolsyn bárbir, men tek qazaq ultynyń múddesin qorǵaıtyn mamleketti jaqtaımyn»,- dep atqa qondy.

El basyna tóngen zulamattan qutylý jolynda birikken ult qaıratkerleriniń áreketin Keńes ımperııasynyń dıktatorlary konrrevalıýııalyq uıym dep baǵalady. Ony olar 1937-1938 jyldardaǵy qandy repressııa júrgizgende ult qaıratkerleriniń kózin joıý kezinde basty aıyp retinde taǵyp, sheber paıdalandy.

O.Jandosovtyń NKVD tergeýshilerine bergen jaýabynan

Protokol doprosa obvınıaemogo Djandosova Ýraza Kakımovıch, 1899 goda rojdenııa, ýrojene Kaskelenskogo raıona, Alma-Atınskoı oblastı, kahah, grajdanın SSSR, obrazavanıe srednee, slýjaıı, byvshıı chlen VKP (b) s 1918 goda. Byvshıı Predsedatel Alma-Atınskogo oblıspalkoma.

V: Vy zaıavılı, chto namereny dat otkrovennye pokazanııa o svoeı kontrrevalıýıonnoı deıatelnostı, kak chlena antısovetskoı Kazahskoı naıonalıstıcheskoı organızaıı.

Chto Vy mojete pokazat?

         (úzindi)

K 1925-1926 g.g. grýppırovkı, kak organızaıonnaıa forma, prıkrytıe ı sredstvo naıonalıstıcheskoı raboty, ıscherpalı svoı vazmojnastı. Vsem hodom borby byl postavlen vopros o blokırovanıı naıonalısteıcheskıh grýppırovok, o peregrýppırovke sıl ı o novoı stýpenı organızaıı antısovetskoı deıatelnostı.

K etomý vremenı, v svıazı s zadachamı, postavlennymı Sovetskoı vlastıý po voprosý o sovetızaıı aýla, byla naıdena ıdeologıcheskaıa osnova bloka. Ona zaklýchalas v protaskıvanıı naıonalıstıcheskımı grýpırovkamı býrjýazno-naıonalıstıcheskoı lınıı v vaprosah zemleýstroıstva, korenızaıı gosýdarstvennogo apparata ı naıonalnoı kýltýry. Osnovnym je oselkom, na kotorym soshlıs naıonalıstıcheskıe grýppırovkı, byl vopros o zemle.

Ishodıa ız býrjýazno-naıonalıstıcheskoı tochkı zrenııa v voprose ob ınteresah naıı voobe, t.e. baıskoı tochkı zrenııa Hodjanov ı ıa vydvınýlı konrrevalıýıonnyı prınıp ocherednostı zemleýstroıstva, chto doljno bylo oznachıt, vo-pervyh, pervoochrednoe ı preımýestvennoe pravo Kazahov-baev na zemlıý ı, vo-vtoryh, prekraenıe perenaselenııa ızvne v Kazahstan.

Dlıa ýspeshnogo provedenııa etoı kontrrevalıýıonnoı lınıı Hodjanov, Ia ı Asfandııarov dogovorılıs s naıonalıstamı drýgıh grýppırovkı Nýrmakovym, Orynbaevym, Alıbekovym, Karatleýovym, Djamanmýrýnovym, Kenjınym, Djantleýovym ob edınom mnenıı po etomý koordınalnomý dlıa Kazahstana togo vremenı voprosý.

V rezýltate na V-ı kraıpartkonferenıı v 1925 godý vse naıonalıstıcheskoe grýppırovkı vystýpalı po etomý vaprosý edınym frontom.

No k blokırovanııý ýje podoshlı so vseh staron. Vnachale proıeshodıl sgovor mejdý grýppırovkamı bolee krýpnogo masshtaba. Tak, naprımer, prı aktıvnoı deıatelnostı Kýlýmbetova obedenılıs rýkovodıtelı grýppırovok Zapodnogo Kazahstana, Kýstanaıa, Aktıýbınska ı Adaıa, toje samoe proızoshlo sredı naıonalıstov Petropavlsk, Akmolınsk ı Semıpalatınska, takje v Semıreche ı Syr-Dare. Nakone, ne v smysle perıodızaıı po vremenı, proıshodıt sblıjenıe ı blokırovanıe  mejdý rýkovotstvom naıonalıstıcheskıh grýppırovak. Vedýeı ı organızýıýeı fıgýroı prı etom byl Nýrmakov Nygmet, vokrýg kotorogo obedenılıs vse naıonalısty. V rolı rýkovodıtelıa ego prıznavalı Mendeshev, Seıfýllın, Kenjın, Sýltanbekov, Alıbekov, ı Mýrzagalıev, tak skazat vse ottenkı naıonalıstıcheskıh grýppırovok. Krome togo, ý Nýrmakova bylı naıbolee solıdnye alash-ordınskıe svıazı v lıe Býkeıhanova Alıhana, Ermekova ı Gabbasova.

S Nýrmakovym ıa sblızılsıa na pochve sovmestnyh vystýplenıı po voprosam obsýjdavshımsıa togda   na Bıýro Kraıkoma  ı byvaıa, na ýstraevaemyh ım konspıratıvnyh soveanıe sostoıavsheesıa ý nego na kvartıre.

Na etom soveanıı ýchastvovalı Togjanov, Masanov, Ýtekın, Gataýlın, Kýlýbaev ı drýgıe naıonalısty, v tom chısle 4-5 chelovek, kak mne pomnıtsıa, ız Semıpalatınska ı Karkaralınska.

Na etom soveanıı vystýplenııa Nýrmakova nosılı antısovetskıı harakter, bylı napravleny protıv rýkovotstva  Kraıkoma  ıv nıh Nýrmakov prızyval prısýstvýıýıh «ne dratsıa» mejdý soboı ı vestı borbý protıv partıı edınym frontom. Drýgıe prısýtstvýıýıe naıonalısty (Ia – Jandosov, Togjanov, Kýlýbaev) v svoıh vystýplenııah s nım solıdarızırovalıs», — deıdi.

Repressııanyń qandy sheńgeline túsken arystarymyzdyń tergeý kezindegi qujattaryn jaryqqa shyǵaryp júrgen tarıh ǵylymynyń doktory, derektanýshy  B.Násenov óziniń boljamdarynda bylaı deıdi: «Joǵaryda aıtylǵandardy NKVD tergeýshileri erterek daıyndap aǵalarymyzdy uryp-soǵyp esterinen tandyryp, endi myna qaǵazdarǵa qol qoı dep zorlyqpen qoıǵyzǵan degen oıdy kóptegen tarıhshylar, ádebıet qaıratkerleri aıtady.

Muny urdy-soqty, qınady degenge qosylamyn. Biraq dál osyndaı saýatty jaýaptardy tergeýshiler daıyndaı almaıdy. Meniń oıymsha aǵalarymyzdy aıýandyqpen uryp-soǵyp, artynan birneshe kún qolyna qalam,qaǵaz berip jazǵyzýy múmkin. Bul aǵalar endi ne bolsa ol bolsyn dep óziniń oıyndaǵy júrgen tamasha armandaryn da osy qaǵazdar arqyly bizge qaldyrǵan bolar». [1]

N.Nurmaqov Qazaqstannyń úkimet basshysy bolǵan jyldarda Máskeýdegi Qazaqstannyń Ókilettigin basqarǵan belgili qaıratker Ábilqaıyr Dosov tergeýde bergen jaýaptarynda: «1929 jyly Máskeýdegi marksızm kýrsynda Qazaq AKSR Halyq Komıssarlary Keńesiniń burynǵy tóraǵasy Nyǵmet Nurmaqov oqyp jatty. Men ol kezde BOAK Prezıdıýmynyń múshesi, ári hatshysynyń orynbasary bolyp isteımin. Nurmaqovpen aıyna eki-úsh ret kezdesip turdym. Kóbinese onyń úıine men baratynmyn. Sebebi meniń Almatyda isteıtinderdiń eshqaısysymen jeke baılanysym bolmaǵandyqtan, bizdikine eshkim kelmeıtin. Al onyń úıinde qashan bolsyn Qazaqstandyq qyzmetkerleriniń bireý-mireýi, tipti Máskeýge issaparmen kelgen Halkomdarǵa sheıin kezdestirýge bolatyn.

1930 jyldyń qańtarynyń aıaǵynda bolǵan bir kezdesýde Nurmaqov: “Qazaqstanda masqara asyra silteýshilikter, bassyzdyqtar oryn alýda” dedi. “Aýdandardaǵy qazaqtar asharshylyqtan shybyndaı qyrylyp jatyr. Ońtústikte jáne Almaty oblysynda is mynaǵan deıin jetken. Qystygúni qazaqtarǵa bir jerge úı tiktirip, bárin nómirlep, ár kóshege partııa kósemderiniń, sonyń ishinde Goloekınniń, Quramysovtyń, Isaevtyń esimderin bergizgen,” – dedi. Osyny estigende ashýǵa býlyǵyp, partııanyń Ortalyq Komıtetine (OK) habarlaıyq degen usynys aıttym. N.Nurmaqov myrs etip kúldi de “Odan eshteńe shyqpaıdy. Saǵan sene qoıar deımisiń. Eger OK-ǵa jazsań, ondaǵylar áýeli Goloekınnen suraıdy, al ol qazaq emmıgranttary bizdegi qıynshylyqtardy ásirelep kórsetip otyr, jumys isteýimizge kedergi keltirýde dep jaýap beredi de, taǵy da keminde jarty jyl qyzmet isteıdi”,- dedi. Buǵan qosa, Qazaqstandaǵy zańsyzdyqtar men zorlyq-zombylyqtar týraly faktiler jınastyryp jatqandyǵyn, jınap bolǵan soń ǵana OK-ǵa habarlaýǵa bolatynyn aıtty». [2]

                Bul kezde tárkileý men ujymdastyrýǵa qarsy qazaq dalasynda kóterilister burq ete qaldy. Shyńǵystaýdaǵy, Shubartaýdaǵy, Abyralydaǵy, Sozaqtaǵy, Sarysýdaǵy, Qaraqumdaǵy, Yrǵyzdaǵy, Mańǵystaýdaǵy, Batpaqqaradaǵy t.b. jerlerdegi kóterilisterdiń artynda sol kezdegi ult qaıratkerler turdy degen de boljamdar bar.

«T.Rysqulov», «Asharshylyq», «T. Júrgenov» atty  derekti fılmderdiń avtory,rejısser E.Raqyshev óziniń suhbatynda Keńes úkimetine qarsy kúresken elimizdegi astyrtyn uıym týraly, «Bul uıymǵa áıgili Alashordashylar men basynda Keńes úkimetin qoldap, keıin odan qatty túńilgen Turar Rysqulov bastaǵan ult qaıratkerleri  kirgen jáne sol kezdegi kóterilisterdi de uıymdastyrǵan», —  deıdi.

Mysaly, T. Júrgenov ózin qazaq ultshyldarynyń uıymyna Sultanbek Qojanov kirgizgenin aıtady. S. Qojanovtyń «Halyq qasiret shegip ultymyz joıylyp ketý aldynda tur. Sondyqtanda ultty saqtap qalý úshin ultshyl azamattar astyrtyn uıym qurdyq»,- degenine T.Júrgenov: «Ózekti janǵa bir ólim. Halqym úshin tiktim basymdy báıgege. Men de sendermen birgemin dep jaýap berdim»,- deıdi. Muny  Júrgenov óz qolymen jazǵan. Biraq men muny NKVD jendetteri uryp-soǵyp jazdyrǵan shyǵar dep, Qojanovtyń isin aldyrdym. Ol da osy áńgimeni rastaıdy. Men buǵan da senbeı, Uzaqbaı Qulymbetovtiń isin aldyrtyp, osy jaıytty qaradym. Qulymbetov ol kezde uıymnyń Almatydaǵy bólimin basqarǵan. Ol bergen jaýabynda Júrgenov shyndyqty aıtyp otyrǵanyn aıtady. Sodan soń uıymnyń basynda turǵan T. Rysqulovtyń isin qaradym. T.Rysqulov  Júrgenovti uıymǵa Qojanov kirgizgenin aıta kelip, T.Júrgenovke Qaraqumdaǵy kóterilisti uıymdastyrýǵa ózi jeke tapsyrma bergenin aıtady.

Sol jyldary qazaq dalasynda 370-teı irili-usaq kóterilister bolǵan.  Ol kóterilisterdiń negizi ultshyl qaıratkerlerimizdiń astyrtyn is-áreketiniń arqasynda uıymdastyrylǵan. Sol 1930 jyldary  T. Júrgenov Ózbekstanda halyq komıssary bolyp istegen. Ákesi Qara, baýyrlary Dosjan, Qosjandar arqyly Qaraqumdaǵy kóterilisti astyrtyn qoldap otyrǵan. Yrǵyzda bolǵan kóterilistiń artynda U. Qulymbetov turǵan. Sozaq kóterilisin basqarǵan Alashordashy Sársenov tikeleı S.Seıfýllın men aqyldasyp, nusqaý alyp otyrǵan. Aqsý, Abralydaǵy  kóterilister de astyrtyn uıymnyń uıymdastyrýymen bolǵan. Tergeý barysynda NKVD tergeýshileri T.Rysqulovtan «Sender sonda nashar qarýlanǵan kóterilisshilermen Keńes úkimetin qulatamyz dep oıladyńdar ma?» dep suraıdy.  T.Rysqulov: «Joq, biz jeńemiz dep oılaǵan joqpyz. Biraq Máskeýdiń ozbyrlyq saıasatyna qarsy jer-jerde narazylyqtar, kóterilister bolyp jatqanyn kórgen Ortalyq óziniń qateligin túsinip, baǵytyn ózgerter dep oıladyq», — deıdi. [3]

Ujymdastyrý men salyq salýdyń shekten shyǵýy, el arasyn jaılaı bastaǵan asharshylyq sebepterinen bastaý alǵan kóterilisterdiń biri Abyraly kóterilisi haqynda jazylǵan zertteý eńbekterinde  Abyraly kóterilisi týraly arnaıy zertteý júrgizgen tarıh ǵylymdarynyń doktory, derektanýshy  Bolatbek Nasenov aǵamyz  kóteriliske baılanysty barlyq arhıv qujattaryn jaryqqa shyǵardy.

Arhıvtegi  NKVD- niń tergeý qujattarynda kýálárdiń aıtýynsha №10 aýylda bolǵan jınalysta halyq aldynda kolhoz múshesi Ybyraı Jákishov bylaı degen: — Keńes úkimeti halyqty aldady. Baılarǵa ǵana salyq salamyz dep edi. Al shyndyǵyndy ortasha sharýa men kedeılerdi de aıaǵan joq. Endi kózderińiz jetti. Keńes úkimeti «jyrtqyshtar». Tapsyrǵan maldaryńyzdy qaıtaryp alyńyzdar.

El arasynda Keńester úkimeti qulady , Alashordashylar jaqynda elge kelip kóterilisti ózderi basqarmaq degen qaýesetter taraǵan. Ár aýyldaǵy kóterilishshilerdiń  jospary boıynsha barlyǵy bir týdyń astyna birigip, aýdan ortalyǵy Abyralyny alyp, Shyńǵystaýlyqtarmen birigip aldymen Znamenkany( Qarasý) talqandap Semeıge qaraı júrmekshi. Semeıde qaıtadan Alash Orda úkimetin ornatý maqsat bolmaq. Birinshi bolyp №12 aýyl men №14 aýyl Uzynbulaqtyqtar birigip aldymen koperatıvterdi talqandap salyq túrinde ótkizýge daıyndap qoıǵan astyq pen basqa da zattardy taratyp alǵan. Sodan keıin Uzynbulaq aýylynda qurylǵan «Sáýle» kolhozyn talqandap barlyq mal men jylqylardy taratyp alǵan. Miniske jaraıtyn attardyń barlyǵyn bólip Semeıge jasalmaq shabýlǵa daıyndala bastaǵan. Aýylkeńesiniń tóraǵasy men aýdandyq atqarý komıtetiniń ókilin tutqyndap olarǵa kóterilisshilerge qosylý týraly talap qoıyp bosatady. Kóterisshiler aq tý kóterip shyqqan. Týda Lá Illaha Illallah degen jazý bolǵan.

OGPÝ-diń ańyz-aqıqaty aralas málimetteri ujymdastyrýǵa qarsy bolǵan kóterilisterdi Alashordalyqtarmen, sol kezde bılikte bolǵan qaıratkerlermen baılanystyrady. Mysaly Abyraly kóterilisin aıqyn mysal bola alady. Buǵan sebep joq emes. Atap aıtar bolsaq «Alash qozǵalysynyń» óristeýine keń jol ashqan 1905 jylǵy Álıhan Bókeıhan men Jaqyp Aqpaev uıymdastyrǵan Qarqaraly petıııasy bolsa, sol aıtýly sharaǵa ún qosqandardyń ishinde Abyraly óńiriniń abyroıly azamattary da kezdesedi. Olar tómendegideı:

1. Abyraly bolysynan: Musa Qulbaev, Súleımen Qoısoımasov
2. Aqbota bolysynan: Júsip Qulbatyrov, Bektibaı Botabaev
3. Bórli bolysynan: Tolmuhamet (halyq «Toqmet qajy» dep ataıdy) Altyntorın, Raqııa Satpaev
4. Degeleń bolysynan: Kerimhan Tólebaev, Tyshqanbaı Qashaqov
5. Temirshi bolysynan: Sekerbaı Qanǵojın, Ospan Janǵabylov.

Joǵaryda esimderi atalǵandar baılyǵy men bedeline qosa, zııaly, jańa zamannyń byǵytyn ańǵara biletin azamattar bolǵan. 1918 jyly Alash Orda úkimeti Orynbordan Semeıge kóshirilgende jáne sol jyldardaǵy Azamat soǵysy kezinde Alash Orda qaıratkerleriniń Shyńǵystaý jáne Abyraly óńirleriniń aýqatty azamattaryna arqa súıegendigi naqty derekterden belgili. [4]

Alaıda 1931 jylǵy Abyraly kóterilisine Alashordalyqtardyń yqpaly boldy ma? – degen zańdy suraq týyndaıdy. Mundaı suraqtyń týyndaýyna túrtki bolǵan máseleler – kóterilisshilerdiń  tergeý proesi kezinde bergen jaýaptary ekendigi anyq. Máselen, B. Násenovtyń «Abyraly kóterilisi» kitabynda jarııalanǵan qujattarda halyqty atqa qondyrý úshin júrgizilgen úgit-nasıhat jumystary erekshe nazar aýdartady. Muraǵattan alynǵan IIHK (NKVD) tergeý qujattarynda bylaı delingen: №10 aýylda bolǵan jınalysta halyq aldynda kolhoz múshesi Ybyraı Jákishov: – «Keńes úkimeti halyqty aldady. Baılarǵa ǵana salyq salamyz dep edi. Al shyndyǵyndy ortasha  sharýa men kedeılerdi de aıaǵan joq. Endi kózderińiz jetti. Keńes úkimeti «jyrtqyshtar». Tapsyrǵan maldaryńyzdy qaıtaryp alyńyzdar» degen. 

Sondaı-aq, Baımaǵambetov Qadaýdyń ( 32 jasta, ákesi tárkileýge ilingen Buǵybaev Baımaǵambettiń uly) bergen jaýaby bar:

— Jákishev Ybyraı bylaı dedi. «Sovet úkimeti qulady. Semeıden maǵan Salyqbaev Raqymjan keldi. Alashordashylar Shyńǵystaýdyń baılary Shaımardan Ahmetjanovpen, Ahmetov Alhamjannyń atasy Jaqyp jáne Ábish Rysqulovtarmen kezdesedi. Semeıden Alash Ahmetjanov kelip kóterilisti basqarady».

 Aıyptalýshy Baltaqaev Qaýqarbek (27 jasta,  Abyraly aýdany №6 aýylynan, baıdyń balasy. Mamandyǵy muǵalim, úılengen, otbasynda 5 adam. Buryn isti bolmaǵan) tergeý barysynda mynadaı málimet beredi:

– Qańtar aıynyń basynda Abyraly aýdanyna  Semeı qalasynan 1928 jyly mal-múlki tárkilengen baı Musabekov Esimbek keldi.  Jolda ol  Abyraly aýdanynyń  Degeleń bóligindegi týysy Tyshqanbaevtyń aýylynda birneshe kún bolǵan. Sol jaqtan №1 aýylǵa kelip Jaqypovqa ma nemese Bólegenovke me naqtysyn bilmedim 1930 jyly Máskeý qalasynda «Sharýa uıymyn» zańsyz partııa uıymdastyrylǵany, ony Alashordanyń kósemderi Bókeıhanov Álıhan, Ermekov Álimhan, Dýlatov, Baıtursynov, Barlybaev Ahmetýlla jáne basqalary qurǵandyǵyn aıtqan. Máskeýden  basqa partııanyń jeti aımaqta óz bólimsheleri astyrtyn jumys isteýde. Solardyń biri  Semeıde ornalasqandyǵyn, alaıda basshysynyń kim ekendigin Musabekov aıtpaǵan.  Biraq uıym bar. Á. Bókeıhanov Máskeýdiń GPÝ-yna bergen  jaýabynda uıymnyń bar  ekendigin moıyndaǵan. Ol uıymdy joıa almaısyńdar degen. Bókeıhanovty atý jazasyna bergen. Keıin bul sheshim ózgertildi (OGPÝ sotynyń sheshimimen Bókeıhanovtyn atý jazasyn túrmede otyrýǵa aýystyrǵan bolatyn). Uıymnyń maqsatyn aıta  kele Jaqypov Nuǵmanǵa nemese Bólekovke  №1  aýylda et salyǵyna qarsy halyqty kóterińder degen. Senderden  keıin barlyq jerlerde kóterilis bolady. Qazir  búkil odaq boıynsha kóteriliske daıyndalyp jatyr. Sondyqtan mamyr   aıynda  úkimet  aýysýy  múmkin. Osyny aıtqan Musabekov № 6 aýylǵa kelip shaıqas kezinde qaza tapqan aǵasy  Baıshaıynov  Káripbek, Kempirbaev Ysqaq, Qońyrbaev Baıseke ján Jandybaev Túsipbekter arqyly  óziniń rýlastary «Oljas» urpaqtaryn kóteriliske daıyndap shyǵarýdy tapsyrǵan.

Musabekov Kempirbaevqa  burynǵy Alashorda áskeriniń sarbazy retinde Alashordalyqtar saǵan úlken senim artyp otyr degen. Úkimetke qarsy kóterilisti tezdetip uıymdastyrýǵa kiris, meniń aǵam Baıshaıynov eki vıntovka beredi. Aıtqanyndaı eki vıntovkany ákelip berdi. Osydan keıin Musabekov otbasymen birge №1 aýylǵa baryp sondaǵy kóterilisti bastap shyqty. Artynsha basqa aýyldarda da kóterilis bastalyp ketti. Kóterilistiń maqsaty tek qana et salyǵy úshin maldaryn ótkizýge qarsylyq qana emes úkimetti túbegeıli qulatýdy josparlaǵan. Semeıdegi uıymnyń quramyna Qarqaraly aýdanynan Jantýǵanov Qydyrberdi baı, Kenjın Toqaı baı, Abyraly aýdanynan alashordashyl Manan Turǵanbaevtyń aǵasy – Sháden, qazirgi ýaqytta Semeı qalasynda turady, Ýalıhan Ahmetov jáne №10 aýyldan da bar, qalǵandarynyń aty – jónderin bilmedim taǵy basqa jerlerden músheleri bar. Qarqaraly aýdanynyń №10 aýylynyń bandysy Tileýbekov Baıjuma Abyraly aýdanynyń № 6 aýylynyń bandysy Kempirbaevtyń tobynda bolǵanda maǵan jasyryn uıym Semeı qalasynda ornalasqan, ózderiniń gazetterin shyǵaryp, taratady  dedi. Gazettiń aty qalaı atalatynyn bilmeıdi, bir danasy uıym múshesi Jantýǵanov Qydyrberdide bar eken. Mamyr aıynda kapıtalıstik elder men alashordashylar jáne baılardyń kúshimen Keńes úkimeti qulatylatyndyǵy týraly maqala basylǵan kórinedi. Gazettiń qaı tilde ekenin bilmeıdi.  Gazetti ustap júrgen Jantýǵanov Qydyrberdi Alash Ordalyq Manan Turǵanbaevtyń qaıyn atasy bolyp keledi. Kóterilisshilerge tergeý barysynda qoıylǵan suraqtarda: Kolchak tusynda Alashorda polkynda qyzmette boldyń ba, Ike Ádilovpen baılanystaryń barma? – degen suraqtar qoıǵan. Ike Ádilov ózderińiz biletindeı Alash partııasynyń múshesi jáne Alashorda úkimetiniń demeýshisi retinde halyq arasynda úlken bedelge ıe bolǵan. Tárkileý qarsańynda tutqyndalyp, jer aýdarylǵan, keıin qamaýdan qashyp shyǵyp, Shaǵan taýynda bandylyq jasaq quryp Keńes úkimetine qarsy soǵysqan. Artynsha Qytaıda qolǵa túsken. [5]

Abyraly aýdany tárizdi oǵan kórshi ornalasqan Shyńǵystaý aýdanynyń jerinde (qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysy, Abaı aýdany) de 1931 jyly aqpanda keńes úkimetiniń júrgizip otyrǵan saıasatyna qarsy halyq tolqýlary boldy. Kóterilisti Medeýov Sanııaz jáne Toraıǵyrov Emiljan basqaryp, oǵan barlyǵy 200-den astam adam qatynasqan. Kóterisshiler aq jalaý kóterip, halyqty aýdandaǵy keńes úkimetin qulatýǵa shaqyrǵan. Kóterisshiler kórshi Qý jáne Abyraly aýdandarymen baılanys ornatyp, olarmen birigýge árekettenedi. Biraq Qyzyl Armııanyń turaqty bólimderi buǵan kedergi jasady, kóterilis keń tarap úlgermeı jatyp-aq aqpan aıynda kúshpen basyp tastalyndy.

Birazdan soń «… osy kóterilisti uıymdastyrýshy bolypty, qashyp júr eken, Qytaıǵa ketpek kórinedi», — degen jalǵan laqap taratyp, «Saıat qorasynda» beıqam jatyp, ań aýlaýǵa shyqqan jerin­de Shákárim qajyny atyp óltirip, qudyqqa kómýsiz tastap ketedi. [6]

Abaı urpaqtarynyń tóńiregi Alash arystarymen óte jaqyn qarym qatynasta bolǵany belgili. Ásirese osy kóterilis kezinde Qunanbaı Óskenbaıulynyń urpaqtary qatty qýdalaýǵa ushyrady. Abaıdyń balasy Mákáıil, Shákárim Qudaıberdiuly, Ǵafýr Shákárimuly jazyqsyz atylǵan soń, Zııat Shákárimuly, Berdesh Ázimbaıuly, Mánákesh Ázimbaıuly Tákejanovtar Qytaıǵa ótip ketedi. Áýeli Tarbaǵataıǵa, odan soń Altaıǵa qashyp barady. Qajy urpaqtary ol jaqta da tynyshtyq taba almaı, quryǵy uzyn keńes ókimeti qolynan mert boldy.

Osy derekterge kóz júgirte otyryp biz bir jaıytqa toqtala ketýimiz kerek. Qazan tóńkerisine deıingi qalyptasqan ult zııalylarynyń qazaqty táýelsiz el bolsyn dep tilep, Alash ıdeıasynyń mańyna toptassa, Keńes úkimeti ornaǵan kezeńde qalyptasqan jańa tolqyn ult qaıratkerleri totalıtarlyq ámirshil júıeniń qurbanyna aınalǵan qazaq halqyn qalaıda aman alyp qalý jolynda kúresken azamattar keıinnen ózara ymyraǵa kelip ulttyń bolashaǵy jolynda birlese kúresti. Biz osy kúni qazaq-qazaqty ustap berdi, jala japty, satyp ketti, ashtyqta qazaq jalqaýlyǵynan qyryldy degendeı pikirlerdi aıtqandy unatamyz. Halyqty jappaı ashtyqqa uryndyrǵan qyzyl ımperııanyń solaqaı saıasaty áý basta qyryp-joıýǵa baǵyttalǵanyn kesh te bolsa túsingen ult zııalylary birige áreket etkeni anyq jáne sol jolda qurban boldy.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Násenov B. «Halyq jaýlary». Kóptomdyq eńbek. 7 tom. Onynshy kitap. Almaty: Novosıbırsk. 2005 jyl. 48-56 b.b.

2. Musyrman K. Qan tamǵan qoljazbalar //Egemendi Qazaqstan – 1992. – 10 sáýir. – 3 b.
3. Raqyshev E. Ultshyldardyń astyrtyn uıymy bolǵan. Abai.kz. 20.01.2015. Suhbattasqan Janysbaı T.  

4. Berkimbaı A. Abyraly kóterilisi – Alashtyqtar dem bergen kóterilis pe? // Obestvennaıa pozıııa – 2011. №46. 5-6 b.b.

5. Násenov B. «Abyraly qandy jyldarda. 1905-1945 j.j». Kóptomdyq eńbek. Ekinshi tom, úshinshi kitap. Almaty: Novosıbırsk. 2005.  254 b.

6. Ǵabjalılov H. Omarbekov T. Qazaq rý-taıpalarynyń tarıhy. Arǵyn. 9 tom. 2 kitap. XII-taraý. «TZO Alash» Almaty. 401-406 b.b.

   ---

Ardaq BERKIMBAI

 

Alash zııalylary «Shyqsaq bir tóbede, ólsek bir shuńqyrda bolaıyq», dedi jáne ómirleriniń sońdaryna deıin osy sózderinen taımady. Alash Orda partııasy men úkimeti taratylyp, qaıratkerleri qýǵynǵa ushyraǵannan keıin olar kúrestiń basqa túrin tańdap aldy. Ol halyqty aǵartýshylyq jolmen kózin ashyp, kúres jolyna bastaý edi.

Sol ýaqytta Tashkentke M.Tynyshpaev, H.Dosmuhamedov, J.Dosmuhamedov, M.Dýlatov, M.Jumabaev, J.Aımaýytov,  Á.Ermekov,  M.Esbolov, Q.Qojyqov syndy kóptegen  Alashorda qaıratkerleri jınaldy. Memleket jáne qoǵam  qaıratkerleri, qazaq zııalylary, ǵylym men mádenıettiń  iri tulǵalary T.Rysqulov, S.Asfendııarov, S.Qojanov, N.Tórequlov, M.Áýezov, Á.Dıvaev, T.Júrgenovteı azamattar Túrkistan Respýblıkasynyń basshylyǵynda, ǵylymı mekemelerde, halyq aǵartý men joǵary oqý oryndarynda eńbek etti. Osy kezeńde Qyrǵyz (qazaq) Keńestik soıalıstik avtonomııalyq respýblıkasynyń astanasy bolǵan Orynbor qalasynda A.Baıtursynov bastaǵan Alashtyqtar bilim berý men mádenıet salalarynda qyzmet jasady. Barlyǵy derlik gazet-jýrnaldar shyǵaryp, oqýlyqtar jazdy. Uly murat jolyndaǵy kúres túri men sıpatyn ózgertip, jalǵasa berdi. Biraq ábden ornyqqan Keńes úkimeti olarǵa ýaqyt ta, múmkindik te qaldyrmady.

1920 jyly Alash Orda úkimeti qulaǵannan keıin, Alash kósemi Á. Bókeıhanov óz jaqtastaryna arnap úndeý tastaıdy. «Biz jeńildik, biraq ulttyń sanasyn oıatyp, múddesin qorǵaýymyzdy bir sátke de toqtatpaýymyz kerek . Ol úshin, bolshevıktter partııasynyń qataryna ótip Keńes organdaryna jumysqa kirip, kúresimizdi  astyrtyn júrgizýimiz kerek»,- deıdi. Osydan keıin Alash Orda úkimetiniń músheleri men olardyń ustanymyn  qoldaıtyn jaqtastary  Keńes úkimetine túrli qyzmetke kiredi. Al olardy osy qyzmetterge tartqan N.Nurmaqov, T.Rysqulov, S.Seıfýllın syndy Qazaqstandaǵy Keńes úkimetiniń basshylyǵyndaǵy ult qaıratkerleri, jańa tolqyn saıasatkerleri bolatyn.

Qazaq zııalylarynyń sol kezeńde  Qyzyl ımperııa ortalyǵynyń saıasaty kesirinen ulttyq memleket qurý jolynda Alash Orda úkimeti men partııasyn qurǵandar  jáne  bolshevıktik partııa men soıalızm ıdeıasyna sengen qaıratkerler arasynda saıası kózqarastaryna qaraı eki jikke bólingen edi.

Bir anyǵy olardyń jeke bas arazdyǵy bolǵan joq. Bolsa ol ulttyń bolashaǵy jolynda, qazaq memlekettiligi men el qamy jolynda ártúrli kózqarasta bolǵan shyǵar. Tańdap alǵan joldary ártúrli bolsa da, maqsattary bir edi. Sondyqtan qalaı da birigý kerek ekenin ýaqyt óte kele bári de túsindi. Ásirese 1928 jyly bastalǵan baılar men orta taptyń mal-dúnıesin konfıskaııalaý men sharýalardy ujymdastyrý atty naýqany 1931-1933 jyldardaǵy halyqty jalmaǵan ashtyqqa ulasqanda qazaqty ult retinde joıatyn saıasat ekenine kózderi jetken qaıratkerler eldi aman alyp qalý áreketine kóshti. Osyndaı jaǵdaılar olardyń túpkilikti birigýine alyp keldi.

Bul áreketterin  olar jasyryn júrgizdi me, ashyq júrgizdi me, anyǵy olar buǵyp qalǵan joq, tize qosa qımyldap eldi birjola qyrylýdan saqtap qaldy. Ashtyq jaılaǵan jyldary Ahmet Baıtursynov «Aq bolsyn, qyzyl bolsyn bárbir, men tek qazaq ultynyń múddesin qorǵaıtyn mamleketti jaqtaımyn»,- dep atqa qondy.

El basyna tóngen zulamattan qutylý jolynda birikken ult qaıratkerleriniń áreketin Keńes ımperııasynyń dıktatorlary konrrevalıýııalyq uıym dep baǵalady. Ony olar 1937-1938 jyldardaǵy qandy repressııa júrgizgende ult qaıratkerleriniń kózin joıý kezinde basty aıyp retinde taǵyp, sheber paıdalandy.

O.Jandosovtyń NKVD tergeýshilerine bergen jaýabynan

Protokol doprosa obvınıaemogo Djandosova Ýraza Kakımovıch, 1899 goda rojdenııa, ýrojene Kaskelenskogo raıona, Alma-Atınskoı oblastı, kahah, grajdanın SSSR, obrazavanıe srednee, slýjaıı, byvshıı chlen VKP (b) s 1918 goda. Byvshıı Predsedatel Alma-Atınskogo oblıspalkoma.

V: Vy zaıavılı, chto namereny dat otkrovennye pokazanııa o svoeı kontrrevalıýıonnoı deıatelnostı, kak chlena antısovetskoı Kazahskoı naıonalıstıcheskoı organızaıı.

Chto Vy mojete pokazat?

         (úzindi)

K 1925-1926 g.g. grýppırovkı, kak organızaıonnaıa forma, prıkrytıe ı sredstvo naıonalıstıcheskoı raboty, ıscherpalı svoı vazmojnastı. Vsem hodom borby byl postavlen vopros o blokırovanıı naıonalısteıcheskıh grýppırovok, o peregrýppırovke sıl ı o novoı stýpenı organızaıı antısovetskoı deıatelnostı.

K etomý vremenı, v svıazı s zadachamı, postavlennymı Sovetskoı vlastıý po voprosý o sovetızaıı aýla, byla naıdena ıdeologıcheskaıa osnova bloka. Ona zaklýchalas v protaskıvanıı naıonalıstıcheskımı grýpırovkamı býrjýazno-naıonalıstıcheskoı lınıı v vaprosah zemleýstroıstva, korenızaıı gosýdarstvennogo apparata ı naıonalnoı kýltýry. Osnovnym je oselkom, na kotorym soshlıs naıonalıstıcheskıe grýppırovkı, byl vopros o zemle.

Ishodıa ız býrjýazno-naıonalıstıcheskoı tochkı zrenııa v voprose ob ınteresah naıı voobe, t.e. baıskoı tochkı zrenııa Hodjanov ı ıa vydvınýlı konrrevalıýıonnyı prınıp ocherednostı zemleýstroıstva, chto doljno bylo oznachıt, vo-pervyh, pervoochrednoe ı preımýestvennoe pravo Kazahov-baev na zemlıý ı, vo-vtoryh, prekraenıe perenaselenııa ızvne v Kazahstan.

Dlıa ýspeshnogo provedenııa etoı kontrrevalıýıonnoı lınıı Hodjanov, Ia ı Asfandııarov dogovorılıs s naıonalıstamı drýgıh grýppırovkı Nýrmakovym, Orynbaevym, Alıbekovym, Karatleýovym, Djamanmýrýnovym, Kenjınym, Djantleýovym ob edınom mnenıı po etomý koordınalnomý dlıa Kazahstana togo vremenı voprosý.

V rezýltate na V-ı kraıpartkonferenıı v 1925 godý vse naıonalıstıcheskoe grýppırovkı vystýpalı po etomý vaprosý edınym frontom.

No k blokırovanııý ýje podoshlı so vseh staron. Vnachale proıeshodıl sgovor mejdý grýppırovkamı bolee krýpnogo masshtaba. Tak, naprımer, prı aktıvnoı deıatelnostı Kýlýmbetova obedenılıs rýkovodıtelı grýppırovok Zapodnogo Kazahstana, Kýstanaıa, Aktıýbınska ı Adaıa, toje samoe proızoshlo sredı naıonalıstov Petropavlsk, Akmolınsk ı Semıpalatınska, takje v Semıreche ı Syr-Dare. Nakone, ne v smysle perıodızaıı po vremenı, proıshodıt sblıjenıe ı blokırovanıe  mejdý rýkovotstvom naıonalıstıcheskıh grýppırovak. Vedýeı ı organızýıýeı fıgýroı prı etom byl Nýrmakov Nygmet, vokrýg kotorogo obedenılıs vse naıonalısty. V rolı rýkovodıtelıa ego prıznavalı Mendeshev, Seıfýllın, Kenjın, Sýltanbekov, Alıbekov, ı Mýrzagalıev, tak skazat vse ottenkı naıonalıstıcheskıh grýppırovok. Krome togo, ý Nýrmakova bylı naıbolee solıdnye alash-ordınskıe svıazı v lıe Býkeıhanova Alıhana, Ermekova ı Gabbasova.

S Nýrmakovym ıa sblızılsıa na pochve sovmestnyh vystýplenıı po voprosam obsýjdavshımsıa togda   na Bıýro Kraıkoma  ı byvaıa, na ýstraevaemyh ım konspıratıvnyh soveanıe sostoıavsheesıa ý nego na kvartıre.

Na etom soveanıı ýchastvovalı Togjanov, Masanov, Ýtekın, Gataýlın, Kýlýbaev ı drýgıe naıonalısty, v tom chısle 4-5 chelovek, kak mne pomnıtsıa, ız Semıpalatınska ı Karkaralınska.

Na etom soveanıı vystýplenııa Nýrmakova nosılı antısovetskıı harakter, bylı napravleny protıv rýkovotstva  Kraıkoma  ıv nıh Nýrmakov prızyval prısýstvýıýıh «ne dratsıa» mejdý soboı ı vestı borbý protıv partıı edınym frontom. Drýgıe prısýtstvýıýıe naıonalısty (Ia – Jandosov, Togjanov, Kýlýbaev) v svoıh vystýplenııah s nım solıdarızırovalıs», — deıdi.

Repressııanyń qandy sheńgeline túsken arystarymyzdyń tergeý kezindegi qujattaryn jaryqqa shyǵaryp júrgen tarıh ǵylymynyń doktory, derektanýshy  B.Násenov óziniń boljamdarynda bylaı deıdi: «Joǵaryda aıtylǵandardy NKVD tergeýshileri erterek daıyndap aǵalarymyzdy uryp-soǵyp esterinen tandyryp, endi myna qaǵazdarǵa qol qoı dep zorlyqpen qoıǵyzǵan degen oıdy kóptegen tarıhshylar, ádebıet qaıratkerleri aıtady.

Muny urdy-soqty, qınady degenge qosylamyn. Biraq dál osyndaı saýatty jaýaptardy tergeýshiler daıyndaı almaıdy. Meniń oıymsha aǵalarymyzdy aıýandyqpen uryp-soǵyp, artynan birneshe kún qolyna qalam,qaǵaz berip jazǵyzýy múmkin. Bul aǵalar endi ne bolsa ol bolsyn dep óziniń oıyndaǵy júrgen tamasha armandaryn da osy qaǵazdar arqyly bizge qaldyrǵan bolar». [1]

N.Nurmaqov Qazaqstannyń úkimet basshysy bolǵan jyldarda Máskeýdegi Qazaqstannyń Ókilettigin basqarǵan belgili qaıratker Ábilqaıyr Dosov tergeýde bergen jaýaptarynda: «1929 jyly Máskeýdegi marksızm kýrsynda Qazaq AKSR Halyq Komıssarlary Keńesiniń burynǵy tóraǵasy Nyǵmet Nurmaqov oqyp jatty. Men ol kezde BOAK Prezıdıýmynyń múshesi, ári hatshysynyń orynbasary bolyp isteımin. Nurmaqovpen aıyna eki-úsh ret kezdesip turdym. Kóbinese onyń úıine men baratynmyn. Sebebi meniń Almatyda isteıtinderdiń eshqaısysymen jeke baılanysym bolmaǵandyqtan, bizdikine eshkim kelmeıtin. Al onyń úıinde qashan bolsyn Qazaqstandyq qyzmetkerleriniń bireý-mireýi, tipti Máskeýge issaparmen kelgen Halkomdarǵa sheıin kezdestirýge bolatyn.

1930 jyldyń qańtarynyń aıaǵynda bolǵan bir kezdesýde Nurmaqov: “Qazaqstanda masqara asyra silteýshilikter, bassyzdyqtar oryn alýda” dedi. “Aýdandardaǵy qazaqtar asharshylyqtan shybyndaı qyrylyp jatyr. Ońtústikte jáne Almaty oblysynda is mynaǵan deıin jetken. Qystygúni qazaqtarǵa bir jerge úı tiktirip, bárin nómirlep, ár kóshege partııa kósemderiniń, sonyń ishinde Goloekınniń, Quramysovtyń, Isaevtyń esimderin bergizgen,” – dedi. Osyny estigende ashýǵa býlyǵyp, partııanyń Ortalyq Komıtetine (OK) habarlaıyq degen usynys aıttym. N.Nurmaqov myrs etip kúldi de “Odan eshteńe shyqpaıdy. Saǵan sene qoıar deımisiń. Eger OK-ǵa jazsań, ondaǵylar áýeli Goloekınnen suraıdy, al ol qazaq emmıgranttary bizdegi qıynshylyqtardy ásirelep kórsetip otyr, jumys isteýimizge kedergi keltirýde dep jaýap beredi de, taǵy da keminde jarty jyl qyzmet isteıdi”,- dedi. Buǵan qosa, Qazaqstandaǵy zańsyzdyqtar men zorlyq-zombylyqtar týraly faktiler jınastyryp jatqandyǵyn, jınap bolǵan soń ǵana OK-ǵa habarlaýǵa bolatynyn aıtty». [2]

                Bul kezde tárkileý men ujymdastyrýǵa qarsy qazaq dalasynda kóterilister burq ete qaldy. Shyńǵystaýdaǵy, Shubartaýdaǵy, Abyralydaǵy, Sozaqtaǵy, Sarysýdaǵy, Qaraqumdaǵy, Yrǵyzdaǵy, Mańǵystaýdaǵy, Batpaqqaradaǵy t.b. jerlerdegi kóterilisterdiń artynda sol kezdegi ult qaıratkerler turdy degen de boljamdar bar.

«T.Rysqulov», «Asharshylyq», «T. Júrgenov» atty  derekti fılmderdiń avtory,rejısser E.Raqyshev óziniń suhbatynda Keńes úkimetine qarsy kúresken elimizdegi astyrtyn uıym týraly, «Bul uıymǵa áıgili Alashordashylar men basynda Keńes úkimetin qoldap, keıin odan qatty túńilgen Turar Rysqulov bastaǵan ult qaıratkerleri  kirgen jáne sol kezdegi kóterilisterdi de uıymdastyrǵan», —  deıdi.

Mysaly, T. Júrgenov ózin qazaq ultshyldarynyń uıymyna Sultanbek Qojanov kirgizgenin aıtady. S. Qojanovtyń «Halyq qasiret shegip ultymyz joıylyp ketý aldynda tur. Sondyqtanda ultty saqtap qalý úshin ultshyl azamattar astyrtyn uıym qurdyq»,- degenine T.Júrgenov: «Ózekti janǵa bir ólim. Halqym úshin tiktim basymdy báıgege. Men de sendermen birgemin dep jaýap berdim»,- deıdi. Muny  Júrgenov óz qolymen jazǵan. Biraq men muny NKVD jendetteri uryp-soǵyp jazdyrǵan shyǵar dep, Qojanovtyń isin aldyrdym. Ol da osy áńgimeni rastaıdy. Men buǵan da senbeı, Uzaqbaı Qulymbetovtiń isin aldyrtyp, osy jaıytty qaradym. Qulymbetov ol kezde uıymnyń Almatydaǵy bólimin basqarǵan. Ol bergen jaýabynda Júrgenov shyndyqty aıtyp otyrǵanyn aıtady. Sodan soń uıymnyń basynda turǵan T. Rysqulovtyń isin qaradym. T.Rysqulov  Júrgenovti uıymǵa Qojanov kirgizgenin aıta kelip, T.Júrgenovke Qaraqumdaǵy kóterilisti uıymdastyrýǵa ózi jeke tapsyrma bergenin aıtady.

Sol jyldary qazaq dalasynda 370-teı irili-usaq kóterilister bolǵan.  Ol kóterilisterdiń negizi ultshyl qaıratkerlerimizdiń astyrtyn is-áreketiniń arqasynda uıymdastyrylǵan. Sol 1930 jyldary  T. Júrgenov Ózbekstanda halyq komıssary bolyp istegen. Ákesi Qara, baýyrlary Dosjan, Qosjandar arqyly Qaraqumdaǵy kóterilisti astyrtyn qoldap otyrǵan. Yrǵyzda bolǵan kóterilistiń artynda U. Qulymbetov turǵan. Sozaq kóterilisin basqarǵan Alashordashy Sársenov tikeleı S.Seıfýllın men aqyldasyp, nusqaý alyp otyrǵan. Aqsý, Abralydaǵy  kóterilister de astyrtyn uıymnyń uıymdastyrýymen bolǵan. Tergeý barysynda NKVD tergeýshileri T.Rysqulovtan «Sender sonda nashar qarýlanǵan kóterilisshilermen Keńes úkimetin qulatamyz dep oıladyńdar ma?» dep suraıdy.  T.Rysqulov: «Joq, biz jeńemiz dep oılaǵan joqpyz. Biraq Máskeýdiń ozbyrlyq saıasatyna qarsy jer-jerde narazylyqtar, kóterilister bolyp jatqanyn kórgen Ortalyq óziniń qateligin túsinip, baǵytyn ózgerter dep oıladyq», — deıdi. [3]

Ujymdastyrý men salyq salýdyń shekten shyǵýy, el arasyn jaılaı bastaǵan asharshylyq sebepterinen bastaý alǵan kóterilisterdiń biri Abyraly kóterilisi haqynda jazylǵan zertteý eńbekterinde  Abyraly kóterilisi týraly arnaıy zertteý júrgizgen tarıh ǵylymdarynyń doktory, derektanýshy  Bolatbek Nasenov aǵamyz  kóteriliske baılanysty barlyq arhıv qujattaryn jaryqqa shyǵardy.

Arhıvtegi  NKVD- niń tergeý qujattarynda kýálárdiń aıtýynsha №10 aýylda bolǵan jınalysta halyq aldynda kolhoz múshesi Ybyraı Jákishov bylaı degen: — Keńes úkimeti halyqty aldady. Baılarǵa ǵana salyq salamyz dep edi. Al shyndyǵyndy ortasha sharýa men kedeılerdi de aıaǵan joq. Endi kózderińiz jetti. Keńes úkimeti «jyrtqyshtar». Tapsyrǵan maldaryńyzdy qaıtaryp alyńyzdar.

El arasynda Keńester úkimeti qulady , Alashordashylar jaqynda elge kelip kóterilisti ózderi basqarmaq degen qaýesetter taraǵan. Ár aýyldaǵy kóterilishshilerdiń  jospary boıynsha barlyǵy bir týdyń astyna birigip, aýdan ortalyǵy Abyralyny alyp, Shyńǵystaýlyqtarmen birigip aldymen Znamenkany( Qarasý) talqandap Semeıge qaraı júrmekshi. Semeıde qaıtadan Alash Orda úkimetin ornatý maqsat bolmaq. Birinshi bolyp №12 aýyl men №14 aýyl Uzynbulaqtyqtar birigip aldymen koperatıvterdi talqandap salyq túrinde ótkizýge daıyndap qoıǵan astyq pen basqa da zattardy taratyp alǵan. Sodan keıin Uzynbulaq aýylynda qurylǵan «Sáýle» kolhozyn talqandap barlyq mal men jylqylardy taratyp alǵan. Miniske jaraıtyn attardyń barlyǵyn bólip Semeıge jasalmaq shabýlǵa daıyndala bastaǵan. Aýylkeńesiniń tóraǵasy men aýdandyq atqarý komıtetiniń ókilin tutqyndap olarǵa kóterilisshilerge qosylý týraly talap qoıyp bosatady. Kóterisshiler aq tý kóterip shyqqan. Týda Lá Illaha Illallah degen jazý bolǵan.

OGPÝ-diń ańyz-aqıqaty aralas málimetteri ujymdastyrýǵa qarsy bolǵan kóterilisterdi Alashordalyqtarmen, sol kezde bılikte bolǵan qaıratkerlermen baılanystyrady. Mysaly Abyraly kóterilisin aıqyn mysal bola alady. Buǵan sebep joq emes. Atap aıtar bolsaq «Alash qozǵalysynyń» óristeýine keń jol ashqan 1905 jylǵy Álıhan Bókeıhan men Jaqyp Aqpaev uıymdastyrǵan Qarqaraly petıııasy bolsa, sol aıtýly sharaǵa ún qosqandardyń ishinde Abyraly óńiriniń abyroıly azamattary da kezdesedi. Olar tómendegideı:

1. Abyraly bolysynan: Musa Qulbaev, Súleımen Qoısoımasov
2. Aqbota bolysynan: Júsip Qulbatyrov, Bektibaı Botabaev
3. Bórli bolysynan: Tolmuhamet (halyq «Toqmet qajy» dep ataıdy) Altyntorın, Raqııa Satpaev
4. Degeleń bolysynan: Kerimhan Tólebaev, Tyshqanbaı Qashaqov
5. Temirshi bolysynan: Sekerbaı Qanǵojın, Ospan Janǵabylov.

Joǵaryda esimderi atalǵandar baılyǵy men bedeline qosa, zııaly, jańa zamannyń byǵytyn ańǵara biletin azamattar bolǵan. 1918 jyly Alash Orda úkimeti Orynbordan Semeıge kóshirilgende jáne sol jyldardaǵy Azamat soǵysy kezinde Alash Orda qaıratkerleriniń Shyńǵystaý jáne Abyraly óńirleriniń aýqatty azamattaryna arqa súıegendigi naqty derekterden belgili. [4]

Alaıda 1931 jylǵy Abyraly kóterilisine Alashordalyqtardyń yqpaly boldy ma? – degen zańdy suraq týyndaıdy. Mundaı suraqtyń týyndaýyna túrtki bolǵan máseleler – kóterilisshilerdiń  tergeý proesi kezinde bergen jaýaptary ekendigi anyq. Máselen, B. Násenovtyń «Abyraly kóterilisi» kitabynda jarııalanǵan qujattarda halyqty atqa qondyrý úshin júrgizilgen úgit-nasıhat jumystary erekshe nazar aýdartady. Muraǵattan alynǵan IIHK (NKVD) tergeý qujattarynda bylaı delingen: №10 aýylda bolǵan jınalysta halyq aldynda kolhoz múshesi Ybyraı Jákishov: – «Keńes úkimeti halyqty aldady. Baılarǵa ǵana salyq salamyz dep edi. Al shyndyǵyndy ortasha  sharýa men kedeılerdi de aıaǵan joq. Endi kózderińiz jetti. Keńes úkimeti «jyrtqyshtar». Tapsyrǵan maldaryńyzdy qaıtaryp alyńyzdar» degen. 

Sondaı-aq, Baımaǵambetov Qadaýdyń ( 32 jasta, ákesi tárkileýge ilingen Buǵybaev Baımaǵambettiń uly) bergen jaýaby bar:

— Jákishev Ybyraı bylaı dedi. «Sovet úkimeti qulady. Semeıden maǵan Salyqbaev Raqymjan keldi. Alashordashylar Shyńǵystaýdyń baılary Shaımardan Ahmetjanovpen, Ahmetov Alhamjannyń atasy Jaqyp jáne Ábish Rysqulovtarmen kezdesedi. Semeıden Alash Ahmetjanov kelip kóterilisti basqarady».

 Aıyptalýshy Baltaqaev Qaýqarbek (27 jasta,  Abyraly aýdany №6 aýylynan, baıdyń balasy. Mamandyǵy muǵalim, úılengen, otbasynda 5 adam. Buryn isti bolmaǵan) tergeý barysynda mynadaı málimet beredi:

– Qańtar aıynyń basynda Abyraly aýdanyna  Semeı qalasynan 1928 jyly mal-múlki tárkilengen baı Musabekov Esimbek keldi.  Jolda ol  Abyraly aýdanynyń  Degeleń bóligindegi týysy Tyshqanbaevtyń aýylynda birneshe kún bolǵan. Sol jaqtan №1 aýylǵa kelip Jaqypovqa ma nemese Bólegenovke me naqtysyn bilmedim 1930 jyly Máskeý qalasynda «Sharýa uıymyn» zańsyz partııa uıymdastyrylǵany, ony Alashordanyń kósemderi Bókeıhanov Álıhan, Ermekov Álimhan, Dýlatov, Baıtursynov, Barlybaev Ahmetýlla jáne basqalary qurǵandyǵyn aıtqan. Máskeýden  basqa partııanyń jeti aımaqta óz bólimsheleri astyrtyn jumys isteýde. Solardyń biri  Semeıde ornalasqandyǵyn, alaıda basshysynyń kim ekendigin Musabekov aıtpaǵan.  Biraq uıym bar. Á. Bókeıhanov Máskeýdiń GPÝ-yna bergen  jaýabynda uıymnyń bar  ekendigin moıyndaǵan. Ol uıymdy joıa almaısyńdar degen. Bókeıhanovty atý jazasyna bergen. Keıin bul sheshim ózgertildi (OGPÝ sotynyń sheshimimen Bókeıhanovtyn atý jazasyn túrmede otyrýǵa aýystyrǵan bolatyn). Uıymnyń maqsatyn aıta  kele Jaqypov Nuǵmanǵa nemese Bólekovke  №1  aýylda et salyǵyna qarsy halyqty kóterińder degen. Senderden  keıin barlyq jerlerde kóterilis bolady. Qazir  búkil odaq boıynsha kóteriliske daıyndalyp jatyr. Sondyqtan mamyr   aıynda  úkimet  aýysýy  múmkin. Osyny aıtqan Musabekov № 6 aýylǵa kelip shaıqas kezinde qaza tapqan aǵasy  Baıshaıynov  Káripbek, Kempirbaev Ysqaq, Qońyrbaev Baıseke ján Jandybaev Túsipbekter arqyly  óziniń rýlastary «Oljas» urpaqtaryn kóteriliske daıyndap shyǵarýdy tapsyrǵan.

Musabekov Kempirbaevqa  burynǵy Alashorda áskeriniń sarbazy retinde Alashordalyqtar saǵan úlken senim artyp otyr degen. Úkimetke qarsy kóterilisti tezdetip uıymdastyrýǵa kiris, meniń aǵam Baıshaıynov eki vıntovka beredi. Aıtqanyndaı eki vıntovkany ákelip berdi. Osydan keıin Musabekov otbasymen birge №1 aýylǵa baryp sondaǵy kóterilisti bastap shyqty. Artynsha basqa aýyldarda da kóterilis bastalyp ketti. Kóterilistiń maqsaty tek qana et salyǵy úshin maldaryn ótkizýge qarsylyq qana emes úkimetti túbegeıli qulatýdy josparlaǵan. Semeıdegi uıymnyń quramyna Qarqaraly aýdanynan Jantýǵanov Qydyrberdi baı, Kenjın Toqaı baı, Abyraly aýdanynan alashordashyl Manan Turǵanbaevtyń aǵasy – Sháden, qazirgi ýaqytta Semeı qalasynda turady, Ýalıhan Ahmetov jáne №10 aýyldan da bar, qalǵandarynyń aty – jónderin bilmedim taǵy basqa jerlerden músheleri bar. Qarqaraly aýdanynyń №10 aýylynyń bandysy Tileýbekov Baıjuma Abyraly aýdanynyń № 6 aýylynyń bandysy Kempirbaevtyń tobynda bolǵanda maǵan jasyryn uıym Semeı qalasynda ornalasqan, ózderiniń gazetterin shyǵaryp, taratady  dedi. Gazettiń aty qalaı atalatynyn bilmeıdi, bir danasy uıym múshesi Jantýǵanov Qydyrberdide bar eken. Mamyr aıynda kapıtalıstik elder men alashordashylar jáne baılardyń kúshimen Keńes úkimeti qulatylatyndyǵy týraly maqala basylǵan kórinedi. Gazettiń qaı tilde ekenin bilmeıdi.  Gazetti ustap júrgen Jantýǵanov Qydyrberdi Alash Ordalyq Manan Turǵanbaevtyń qaıyn atasy bolyp keledi. Kóterilisshilerge tergeý barysynda qoıylǵan suraqtarda: Kolchak tusynda Alashorda polkynda qyzmette boldyń ba, Ike Ádilovpen baılanystaryń barma? – degen suraqtar qoıǵan. Ike Ádilov ózderińiz biletindeı Alash partııasynyń múshesi jáne Alashorda úkimetiniń demeýshisi retinde halyq arasynda úlken bedelge ıe bolǵan. Tárkileý qarsańynda tutqyndalyp, jer aýdarylǵan, keıin qamaýdan qashyp shyǵyp, Shaǵan taýynda bandylyq jasaq quryp Keńes úkimetine qarsy soǵysqan. Artynsha Qytaıda qolǵa túsken. [5]

Abyraly aýdany tárizdi oǵan kórshi ornalasqan Shyńǵystaý aýdanynyń jerinde (qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysy, Abaı aýdany) de 1931 jyly aqpanda keńes úkimetiniń júrgizip otyrǵan saıasatyna qarsy halyq tolqýlary boldy. Kóterilisti Medeýov Sanııaz jáne Toraıǵyrov Emiljan basqaryp, oǵan barlyǵy 200-den astam adam qatynasqan. Kóterisshiler aq jalaý kóterip, halyqty aýdandaǵy keńes úkimetin qulatýǵa shaqyrǵan. Kóterisshiler kórshi Qý jáne Abyraly aýdandarymen baılanys ornatyp, olarmen birigýge árekettenedi. Biraq Qyzyl Armııanyń turaqty bólimderi buǵan kedergi jasady, kóterilis keń tarap úlgermeı jatyp-aq aqpan aıynda kúshpen basyp tastalyndy.

Birazdan soń «… osy kóterilisti uıymdastyrýshy bolypty, qashyp júr eken, Qytaıǵa ketpek kórinedi», — degen jalǵan laqap taratyp, «Saıat qorasynda» beıqam jatyp, ań aýlaýǵa shyqqan jerin­de Shákárim qajyny atyp óltirip, qudyqqa kómýsiz tastap ketedi. [6]

Abaı urpaqtarynyń tóńiregi Alash arystarymen óte jaqyn qarym qatynasta bolǵany belgili. Ásirese osy kóterilis kezinde Qunanbaı Óskenbaıulynyń urpaqtary qatty qýdalaýǵa ushyrady. Abaıdyń balasy Mákáıil, Shákárim Qudaıberdiuly, Ǵafýr Shákárimuly jazyqsyz atylǵan soń, Zııat Shákárimuly, Berdesh Ázimbaıuly, Mánákesh Ázimbaıuly Tákejanovtar Qytaıǵa ótip ketedi. Áýeli Tarbaǵataıǵa, odan soń Altaıǵa qashyp barady. Qajy urpaqtary ol jaqta da tynyshtyq taba almaı, quryǵy uzyn keńes ókimeti qolynan mert boldy.

Osy derekterge kóz júgirte otyryp biz bir jaıytqa toqtala ketýimiz kerek. Qazan tóńkerisine deıingi qalyptasqan ult zııalylarynyń qazaqty táýelsiz el bolsyn dep tilep, Alash ıdeıasynyń mańyna toptassa, Keńes úkimeti ornaǵan kezeńde qalyptasqan jańa tolqyn ult qaıratkerleri totalıtarlyq ámirshil júıeniń qurbanyna aınalǵan qazaq halqyn qalaıda aman alyp qalý jolynda kúresken azamattar keıinnen ózara ymyraǵa kelip ulttyń bolashaǵy jolynda birlese kúresti. Biz osy kúni qazaq-qazaqty ustap berdi, jala japty, satyp ketti, ashtyqta qazaq jalqaýlyǵynan qyryldy degendeı pikirlerdi aıtqandy unatamyz. Halyqty jappaı ashtyqqa uryndyrǵan qyzyl ımperııanyń solaqaı saıasaty áý basta qyryp-joıýǵa baǵyttalǵanyn kesh te bolsa túsingen ult zııalylary birige áreket etkeni anyq jáne sol jolda qurban boldy.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Násenov B. «Halyq jaýlary». Kóptomdyq eńbek. 7 tom. Onynshy kitap. Almaty: Novosıbırsk. 2005 jyl. 48-56 b.b.

2. Musyrman K. Qan tamǵan qoljazbalar //Egemendi Qazaqstan – 1992. – 10 sáýir. – 3 b.
3. Raqyshev E. Ultshyldardyń astyrtyn uıymy bolǵan. Abai.kz. 20.01.2015. Suhbattasqan Janysbaı T.  

4. Berkimbaı A. Abyraly kóterilisi – Alashtyqtar dem bergen kóterilis pe? // Obestvennaıa pozıııa – 2011. №46. 5-6 b.b.

5. Násenov B. «Abyraly qandy jyldarda. 1905-1945 j.j». Kóptomdyq eńbek. Ekinshi tom, úshinshi kitap. Almaty: Novosıbırsk. 2005.  254 b.

6. Ǵabjalılov H. Omarbekov T. Qazaq rý-taıpalarynyń tarıhy. Arǵyn. 9 tom. 2 kitap. XII-taraý. «TZO Alash» Almaty. 401-406 b.b.

   ---

Ardaq BERKIMBAI

 

Alash zııalylary «Shyqsaq bir tóbede, ólsek bir shuńqyrda bolaıyq», dedi jáne ómirleriniń sońdaryna deıin osy sózderinen taımady. Alash Orda partııasy men úkimeti taratylyp, qaıratkerleri qýǵynǵa ushyraǵannan keıin olar kúrestiń basqa túrin tańdap aldy. Ol halyqty aǵartýshylyq jolmen kózin ashyp, kúres jolyna bastaý edi.

Sol ýaqytta Tashkentke M.Tynyshpaev, H.Dosmuhamedov, J.Dosmuhamedov, M.Dýlatov, M.Jumabaev, J.Aımaýytov,  Á.Ermekov,  M.Esbolov, Q.Qojyqov syndy kóptegen  Alashorda qaıratkerleri jınaldy. Memleket jáne qoǵam  qaıratkerleri, qazaq zııalylary, ǵylym men mádenıettiń  iri tulǵalary T.Rysqulov, S.Asfendııarov, S.Qojanov, N.Tórequlov, M.Áýezov, Á.Dıvaev, T.Júrgenovteı azamattar Túrkistan Respýblıkasynyń basshylyǵynda, ǵylymı mekemelerde, halyq aǵartý men joǵary oqý oryndarynda eńbek etti. Osy kezeńde Qyrǵyz (qazaq) Keńestik soıalıstik avtonomııalyq respýblıkasynyń astanasy bolǵan Orynbor qalasynda A.Baıtursynov bastaǵan Alashtyqtar bilim berý men mádenıet salalarynda qyzmet jasady. Barlyǵy derlik gazet-jýrnaldar shyǵaryp, oqýlyqtar jazdy. Uly murat jolyndaǵy kúres túri men sıpatyn ózgertip, jalǵasa berdi. Biraq ábden ornyqqan Keńes úkimeti olarǵa ýaqyt ta, múmkindik te qaldyrmady.

1920 jyly Alash Orda úkimeti qulaǵannan keıin, Alash kósemi Á. Bókeıhanov óz jaqtastaryna arnap úndeý tastaıdy. «Biz jeńildik, biraq ulttyń sanasyn oıatyp, múddesin qorǵaýymyzdy bir sátke de toqtatpaýymyz kerek . Ol úshin, bolshevıktter partııasynyń qataryna ótip Keńes organdaryna jumysqa kirip, kúresimizdi  astyrtyn júrgizýimiz kerek»,- deıdi. Osydan keıin Alash Orda úkimetiniń músheleri men olardyń ustanymyn  qoldaıtyn jaqtastary  Keńes úkimetine túrli qyzmetke kiredi. Al olardy osy qyzmetterge tartqan N.Nurmaqov, T.Rysqulov, S.Seıfýllın syndy Qazaqstandaǵy Keńes úkimetiniń basshylyǵyndaǵy ult qaıratkerleri, jańa tolqyn saıasatkerleri bolatyn.

Qazaq zııalylarynyń sol kezeńde  Qyzyl ımperııa ortalyǵynyń saıasaty kesirinen ulttyq memleket qurý jolynda Alash Orda úkimeti men partııasyn qurǵandar  jáne  bolshevıktik partııa men soıalızm ıdeıasyna sengen qaıratkerler arasynda saıası kózqarastaryna qaraı eki jikke bólingen edi.

Bir anyǵy olardyń jeke bas arazdyǵy bolǵan joq. Bolsa ol ulttyń bolashaǵy jolynda, qazaq memlekettiligi men el qamy jolynda ártúrli kózqarasta bolǵan shyǵar. Tańdap alǵan joldary ártúrli bolsa da, maqsattary bir edi. Sondyqtan qalaı da birigý kerek ekenin ýaqyt óte kele bári de túsindi. Ásirese 1928 jyly bastalǵan baılar men orta taptyń mal-dúnıesin konfıskaııalaý men sharýalardy ujymdastyrý atty naýqany 1931-1933 jyldardaǵy halyqty jalmaǵan ashtyqqa ulasqanda qazaqty ult retinde joıatyn saıasat ekenine kózderi jetken qaıratkerler eldi aman alyp qalý áreketine kóshti. Osyndaı jaǵdaılar olardyń túpkilikti birigýine alyp keldi.

Bul áreketterin  olar jasyryn júrgizdi me, ashyq júrgizdi me, anyǵy olar buǵyp qalǵan joq, tize qosa qımyldap eldi birjola qyrylýdan saqtap qaldy. Ashtyq jaılaǵan jyldary Ahmet Baıtursynov «Aq bolsyn, qyzyl bolsyn bárbir, men tek qazaq ultynyń múddesin qorǵaıtyn mamleketti jaqtaımyn»,- dep atqa qondy.

El basyna tóngen zulamattan qutylý jolynda birikken ult qaıratkerleriniń áreketin Keńes ımperııasynyń dıktatorlary konrrevalıýııalyq uıym dep baǵalady. Ony olar 1937-1938 jyldardaǵy qandy repressııa júrgizgende ult qaıratkerleriniń kózin joıý kezinde basty aıyp retinde taǵyp, sheber paıdalandy.

O.Jandosovtyń NKVD tergeýshilerine bergen jaýabynan

Protokol doprosa obvınıaemogo Djandosova Ýraza Kakımovıch, 1899 goda rojdenııa, ýrojene Kaskelenskogo raıona, Alma-Atınskoı oblastı, kahah, grajdanın SSSR, obrazavanıe srednee, slýjaıı, byvshıı chlen VKP (b) s 1918 goda. Byvshıı Predsedatel Alma-Atınskogo oblıspalkoma.

V: Vy zaıavılı, chto namereny dat otkrovennye pokazanııa o svoeı kontrrevalıýıonnoı deıatelnostı, kak chlena antısovetskoı Kazahskoı naıonalıstıcheskoı organızaıı.

Chto Vy mojete pokazat?

         (úzindi)

K 1925-1926 g.g. grýppırovkı, kak organızaıonnaıa forma, prıkrytıe ı sredstvo naıonalıstıcheskoı raboty, ıscherpalı svoı vazmojnastı. Vsem hodom borby byl postavlen vopros o blokırovanıı naıonalısteıcheskıh grýppırovok, o peregrýppırovke sıl ı o novoı stýpenı organızaıı antısovetskoı deıatelnostı.

K etomý vremenı, v svıazı s zadachamı, postavlennymı Sovetskoı vlastıý po voprosý o sovetızaıı aýla, byla naıdena ıdeologıcheskaıa osnova bloka. Ona zaklýchalas v protaskıvanıı naıonalıstıcheskımı grýpırovkamı býrjýazno-naıonalıstıcheskoı lınıı v vaprosah zemleýstroıstva, korenızaıı gosýdarstvennogo apparata ı naıonalnoı kýltýry. Osnovnym je oselkom, na kotorym soshlıs naıonalıstıcheskıe grýppırovkı, byl vopros o zemle.

Ishodıa ız býrjýazno-naıonalıstıcheskoı tochkı zrenııa v voprose ob ınteresah naıı voobe, t.e. baıskoı tochkı zrenııa Hodjanov ı ıa vydvınýlı konrrevalıýıonnyı prınıp ocherednostı zemleýstroıstva, chto doljno bylo oznachıt, vo-pervyh, pervoochrednoe ı preımýestvennoe pravo Kazahov-baev na zemlıý ı, vo-vtoryh, prekraenıe perenaselenııa ızvne v Kazahstan.

Dlıa ýspeshnogo provedenııa etoı kontrrevalıýıonnoı lınıı Hodjanov, Ia ı Asfandııarov dogovorılıs s naıonalıstamı drýgıh grýppırovkı Nýrmakovym, Orynbaevym, Alıbekovym, Karatleýovym, Djamanmýrýnovym, Kenjınym, Djantleýovym ob edınom mnenıı po etomý koordınalnomý dlıa Kazahstana togo vremenı voprosý.

V rezýltate na V-ı kraıpartkonferenıı v 1925 godý vse naıonalıstıcheskoe grýppırovkı vystýpalı po etomý vaprosý edınym frontom.

No k blokırovanııý ýje podoshlı so vseh staron. Vnachale proıeshodıl sgovor mejdý grýppırovkamı bolee krýpnogo masshtaba. Tak, naprımer, prı aktıvnoı deıatelnostı Kýlýmbetova obedenılıs rýkovodıtelı grýppırovok Zapodnogo Kazahstana, Kýstanaıa, Aktıýbınska ı Adaıa, toje samoe proızoshlo sredı naıonalıstov Petropavlsk, Akmolınsk ı Semıpalatınska, takje v Semıreche ı Syr-Dare. Nakone, ne v smysle perıodızaıı po vremenı, proıshodıt sblıjenıe ı blokırovanıe  mejdý rýkovotstvom naıonalıstıcheskıh grýppırovak. Vedýeı ı organızýıýeı fıgýroı prı etom byl Nýrmakov Nygmet, vokrýg kotorogo obedenılıs vse naıonalısty. V rolı rýkovodıtelıa ego prıznavalı Mendeshev, Seıfýllın, Kenjın, Sýltanbekov, Alıbekov, ı Mýrzagalıev, tak skazat vse ottenkı naıonalıstıcheskıh grýppırovok. Krome togo, ý Nýrmakova bylı naıbolee solıdnye alash-ordınskıe svıazı v lıe Býkeıhanova Alıhana, Ermekova ı Gabbasova.

S Nýrmakovym ıa sblızılsıa na pochve sovmestnyh vystýplenıı po voprosam obsýjdavshımsıa togda   na Bıýro Kraıkoma  ı byvaıa, na ýstraevaemyh ım konspıratıvnyh soveanıe sostoıavsheesıa ý nego na kvartıre.

Na etom soveanıı ýchastvovalı Togjanov, Masanov, Ýtekın, Gataýlın, Kýlýbaev ı drýgıe naıonalısty, v tom chısle 4-5 chelovek, kak mne pomnıtsıa, ız Semıpalatınska ı Karkaralınska.

Na etom soveanıı vystýplenııa Nýrmakova nosılı antısovetskıı harakter, bylı napravleny protıv rýkovotstva  Kraıkoma  ıv nıh Nýrmakov prızyval prısýstvýıýıh «ne dratsıa» mejdý soboı ı vestı borbý protıv partıı edınym frontom. Drýgıe prısýtstvýıýıe naıonalısty (Ia – Jandosov, Togjanov, Kýlýbaev) v svoıh vystýplenııah s nım solıdarızırovalıs», — deıdi.

Repressııanyń qandy sheńgeline túsken arystarymyzdyń tergeý kezindegi qujattaryn jaryqqa shyǵaryp júrgen tarıh ǵylymynyń doktory, derektanýshy  B.Násenov óziniń boljamdarynda bylaı deıdi: «Joǵaryda aıtylǵandardy NKVD tergeýshileri erterek daıyndap aǵalarymyzdy uryp-soǵyp esterinen tandyryp, endi myna qaǵazdarǵa qol qoı dep zorlyqpen qoıǵyzǵan degen oıdy kóptegen tarıhshylar, ádebıet qaıratkerleri aıtady.

Muny urdy-soqty, qınady degenge qosylamyn. Biraq dál osyndaı saýatty jaýaptardy tergeýshiler daıyndaı almaıdy. Meniń oıymsha aǵalarymyzdy aıýandyqpen uryp-soǵyp, artynan birneshe kún qolyna qalam,qaǵaz berip jazǵyzýy múmkin. Bul aǵalar endi ne bolsa ol bolsyn dep óziniń oıyndaǵy júrgen tamasha armandaryn da osy qaǵazdar arqyly bizge qaldyrǵan bolar». [1]

N.Nurmaqov Qazaqstannyń úkimet basshysy bolǵan jyldarda Máskeýdegi Qazaqstannyń Ókilettigin basqarǵan belgili qaıratker Ábilqaıyr Dosov tergeýde bergen jaýaptarynda: «1929 jyly Máskeýdegi marksızm kýrsynda Qazaq AKSR Halyq Komıssarlary Keńesiniń burynǵy tóraǵasy Nyǵmet Nurmaqov oqyp jatty. Men ol kezde BOAK Prezıdıýmynyń múshesi, ári hatshysynyń orynbasary bolyp isteımin. Nurmaqovpen aıyna eki-úsh ret kezdesip turdym. Kóbinese onyń úıine men baratynmyn. Sebebi meniń Almatyda isteıtinderdiń eshqaısysymen jeke baılanysym bolmaǵandyqtan, bizdikine eshkim kelmeıtin. Al onyń úıinde qashan bolsyn Qazaqstandyq qyzmetkerleriniń bireý-mireýi, tipti Máskeýge issaparmen kelgen Halkomdarǵa sheıin kezdestirýge bolatyn.

1930 jyldyń qańtarynyń aıaǵynda bolǵan bir kezdesýde Nurmaqov: “Qazaqstanda masqara asyra silteýshilikter, bassyzdyqtar oryn alýda” dedi. “Aýdandardaǵy qazaqtar asharshylyqtan shybyndaı qyrylyp jatyr. Ońtústikte jáne Almaty oblysynda is mynaǵan deıin jetken. Qystygúni qazaqtarǵa bir jerge úı tiktirip, bárin nómirlep, ár kóshege partııa kósemderiniń, sonyń ishinde Goloekınniń, Quramysovtyń, Isaevtyń esimderin bergizgen,” – dedi. Osyny estigende ashýǵa býlyǵyp, partııanyń Ortalyq Komıtetine (OK) habarlaıyq degen usynys aıttym. N.Nurmaqov myrs etip kúldi de “Odan eshteńe shyqpaıdy. Saǵan sene qoıar deımisiń. Eger OK-ǵa jazsań, ondaǵylar áýeli Goloekınnen suraıdy, al ol qazaq emmıgranttary bizdegi qıynshylyqtardy ásirelep kórsetip otyr, jumys isteýimizge kedergi keltirýde dep jaýap beredi de, taǵy da keminde jarty jyl qyzmet isteıdi”,- dedi. Buǵan qosa, Qazaqstandaǵy zańsyzdyqtar men zorlyq-zombylyqtar týraly faktiler jınastyryp jatqandyǵyn, jınap bolǵan soń ǵana OK-ǵa habarlaýǵa bolatynyn aıtty». [2]

                Bul kezde tárkileý men ujymdastyrýǵa qarsy qazaq dalasynda kóterilister burq ete qaldy. Shyńǵystaýdaǵy, Shubartaýdaǵy, Abyralydaǵy, Sozaqtaǵy, Sarysýdaǵy, Qaraqumdaǵy, Yrǵyzdaǵy, Mańǵystaýdaǵy, Batpaqqaradaǵy t.b. jerlerdegi kóterilisterdiń artynda sol kezdegi ult qaıratkerler turdy degen de boljamdar bar.

«T.Rysqulov», «Asharshylyq», «T. Júrgenov» atty  derekti fılmderdiń avtory,rejısser E.Raqyshev óziniń suhbatynda Keńes úkimetine qarsy kúresken elimizdegi astyrtyn uıym týraly, «Bul uıymǵa áıgili Alashordashylar men basynda Keńes úkimetin qoldap, keıin odan qatty túńilgen Turar Rysqulov bastaǵan ult qaıratkerleri  kirgen jáne sol kezdegi kóterilisterdi de uıymdastyrǵan», —  deıdi.

Mysaly, T. Júrgenov ózin qazaq ultshyldarynyń uıymyna Sultanbek Qojanov kirgizgenin aıtady. S. Qojanovtyń «Halyq qasiret shegip ultymyz joıylyp ketý aldynda tur. Sondyqtanda ultty saqtap qalý úshin ultshyl azamattar astyrtyn uıym qurdyq»,- degenine T.Júrgenov: «Ózekti janǵa bir ólim. Halqym úshin tiktim basymdy báıgege. Men de sendermen birgemin dep jaýap berdim»,- deıdi. Muny  Júrgenov óz qolymen jazǵan. Biraq men muny NKVD jendetteri uryp-soǵyp jazdyrǵan shyǵar dep, Qojanovtyń isin aldyrdym. Ol da osy áńgimeni rastaıdy. Men buǵan da senbeı, Uzaqbaı Qulymbetovtiń isin aldyrtyp, osy jaıytty qaradym. Qulymbetov ol kezde uıymnyń Almatydaǵy bólimin basqarǵan. Ol bergen jaýabynda Júrgenov shyndyqty aıtyp otyrǵanyn aıtady. Sodan soń uıymnyń basynda turǵan T. Rysqulovtyń isin qaradym. T.Rysqulov  Júrgenovti uıymǵa Qojanov kirgizgenin aıta kelip, T.Júrgenovke Qaraqumdaǵy kóterilisti uıymdastyrýǵa ózi jeke tapsyrma bergenin aıtady.

Sol jyldary qazaq dalasynda 370-teı irili-usaq kóterilister bolǵan.  Ol kóterilisterdiń negizi ultshyl qaıratkerlerimizdiń astyrtyn is-áreketiniń arqasynda uıymdastyrylǵan. Sol 1930 jyldary  T. Júrgenov Ózbekstanda halyq komıssary bolyp istegen. Ákesi Qara, baýyrlary Dosjan, Qosjandar arqyly Qaraqumdaǵy kóterilisti astyrtyn qoldap otyrǵan. Yrǵyzda bolǵan kóterilistiń artynda U. Qulymbetov turǵan. Sozaq kóterilisin basqarǵan Alashordashy Sársenov tikeleı S.Seıfýllın men aqyldasyp, nusqaý alyp otyrǵan. Aqsý, Abralydaǵy  kóterilister de astyrtyn uıymnyń uıymdastyrýymen bolǵan. Tergeý barysynda NKVD tergeýshileri T.Rysqulovtan «Sender sonda nashar qarýlanǵan kóterilisshilermen Keńes úkimetin qulatamyz dep oıladyńdar ma?» dep suraıdy.  T.Rysqulov: «Joq, biz jeńemiz dep oılaǵan joqpyz. Biraq Máskeýdiń ozbyrlyq saıasatyna qarsy jer-jerde narazylyqtar, kóterilister bolyp jatqanyn kórgen Ortalyq óziniń qateligin túsinip, baǵytyn ózgerter dep oıladyq», — deıdi. [3]

Ujymdastyrý men salyq salýdyń shekten shyǵýy, el arasyn jaılaı bastaǵan asharshylyq sebepterinen bastaý alǵan kóterilisterdiń biri Abyraly kóterilisi haqynda jazylǵan zertteý eńbekterinde  Abyraly kóterilisi týraly arnaıy zertteý júrgizgen tarıh ǵylymdarynyń doktory, derektanýshy  Bolatbek Nasenov aǵamyz  kóteriliske baılanysty barlyq arhıv qujattaryn jaryqqa shyǵardy.

Arhıvtegi  NKVD- niń tergeý qujattarynda kýálárdiń aıtýynsha №10 aýylda bolǵan jınalysta halyq aldynda kolhoz múshesi Ybyraı Jákishov bylaı degen: — Keńes úkimeti halyqty aldady. Baılarǵa ǵana salyq salamyz dep edi. Al shyndyǵyndy ortasha sharýa men kedeılerdi de aıaǵan joq. Endi kózderińiz jetti. Keńes úkimeti «jyrtqyshtar». Tapsyrǵan maldaryńyzdy qaıtaryp alyńyzdar.

El arasynda Keńester úkimeti qulady , Alashordashylar jaqynda elge kelip kóterilisti ózderi basqarmaq degen qaýesetter taraǵan. Ár aýyldaǵy kóterilishshilerdiń  jospary boıynsha barlyǵy bir týdyń astyna birigip, aýdan ortalyǵy Abyralyny alyp, Shyńǵystaýlyqtarmen birigip aldymen Znamenkany( Qarasý) talqandap Semeıge qaraı júrmekshi. Semeıde qaıtadan Alash Orda úkimetin ornatý maqsat bolmaq. Birinshi bolyp №12 aýyl men №14 aýyl Uzynbulaqtyqtar birigip aldymen koperatıvterdi talqandap salyq túrinde ótkizýge daıyndap qoıǵan astyq pen basqa da zattardy taratyp alǵan. Sodan keıin Uzynbulaq aýylynda qurylǵan «Sáýle» kolhozyn talqandap barlyq mal men jylqylardy taratyp alǵan. Miniske jaraıtyn attardyń barlyǵyn bólip Semeıge jasalmaq shabýlǵa daıyndala bastaǵan. Aýylkeńesiniń tóraǵasy men aýdandyq atqarý komıtetiniń ókilin tutqyndap olarǵa kóterilisshilerge qosylý týraly talap qoıyp bosatady. Kóterisshiler aq tý kóterip shyqqan. Týda Lá Illaha Illallah degen jazý bolǵan.

OGPÝ-diń ańyz-aqıqaty aralas málimetteri ujymdastyrýǵa qarsy bolǵan kóterilisterdi Alashordalyqtarmen, sol kezde bılikte bolǵan qaıratkerlermen baılanystyrady. Mysaly Abyraly kóterilisin aıqyn mysal bola alady. Buǵan sebep joq emes. Atap aıtar bolsaq «Alash qozǵalysynyń» óristeýine keń jol ashqan 1905 jylǵy Álıhan Bókeıhan men Jaqyp Aqpaev uıymdastyrǵan Qarqaraly petıııasy bolsa, sol aıtýly sharaǵa ún qosqandardyń ishinde Abyraly óńiriniń abyroıly azamattary da kezdesedi. Olar tómendegideı:

1. Abyraly bolysynan: Musa Qulbaev, Súleımen Qoısoımasov
2. Aqbota bolysynan: Júsip Qulbatyrov, Bektibaı Botabaev
3. Bórli bolysynan: Tolmuhamet (halyq «Toqmet qajy» dep ataıdy) Altyntorın, Raqııa Satpaev
4. Degeleń bolysynan: Kerimhan Tólebaev, Tyshqanbaı Qashaqov
5. Temirshi bolysynan: Sekerbaı Qanǵojın, Ospan Janǵabylov.

Joǵaryda esimderi atalǵandar baılyǵy men bedeline qosa, zııaly, jańa zamannyń byǵytyn ańǵara biletin azamattar bolǵan. 1918 jyly Alash Orda úkimeti Orynbordan Semeıge kóshirilgende jáne sol jyldardaǵy Azamat soǵysy kezinde Alash Orda qaıratkerleriniń Shyńǵystaý jáne Abyraly óńirleriniń aýqatty azamattaryna arqa súıegendigi naqty derekterden belgili. [4]

Alaıda 1931 jylǵy Abyraly kóterilisine Alashordalyqtardyń yqpaly boldy ma? – degen zańdy suraq týyndaıdy. Mundaı suraqtyń týyndaýyna túrtki bolǵan máseleler – kóterilisshilerdiń  tergeý proesi kezinde bergen jaýaptary ekendigi anyq. Máselen, B. Násenovtyń «Abyraly kóterilisi» kitabynda jarııalanǵan qujattarda halyqty atqa qondyrý úshin júrgizilgen úgit-nasıhat jumystary erekshe nazar aýdartady. Muraǵattan alynǵan IIHK (NKVD) tergeý qujattarynda bylaı delingen: №10 aýylda bolǵan jınalysta halyq aldynda kolhoz múshesi Ybyraı Jákishov: – «Keńes úkimeti halyqty aldady. Baılarǵa ǵana salyq salamyz dep edi. Al shyndyǵyndy ortasha  sharýa men kedeılerdi de aıaǵan joq. Endi kózderińiz jetti. Keńes úkimeti «jyrtqyshtar». Tapsyrǵan maldaryńyzdy qaıtaryp alyńyzdar» degen. 

Sondaı-aq, Baımaǵambetov Qadaýdyń ( 32 jasta, ákesi tárkileýge ilingen Buǵybaev Baımaǵambettiń uly) bergen jaýaby bar:

— Jákishev Ybyraı bylaı dedi. «Sovet úkimeti qulady. Semeıden maǵan Salyqbaev Raqymjan keldi. Alashordashylar Shyńǵystaýdyń baılary Shaımardan Ahmetjanovpen, Ahmetov Alhamjannyń atasy Jaqyp jáne Ábish Rysqulovtarmen kezdesedi. Semeıden Alash Ahmetjanov kelip kóterilisti basqarady».

 Aıyptalýshy Baltaqaev Qaýqarbek (27 jasta,  Abyraly aýdany №6 aýylynan, baıdyń balasy. Mamandyǵy muǵalim, úılengen, otbasynda 5 adam. Buryn isti bolmaǵan) tergeý barysynda mynadaı málimet beredi:

– Qańtar aıynyń basynda Abyraly aýdanyna  Semeı qalasynan 1928 jyly mal-múlki tárkilengen baı Musabekov Esimbek keldi.  Jolda ol  Abyraly aýdanynyń  Degeleń bóligindegi týysy Tyshqanbaevtyń aýylynda birneshe kún bolǵan. Sol jaqtan №1 aýylǵa kelip Jaqypovqa ma nemese Bólegenovke me naqtysyn bilmedim 1930 jyly Máskeý qalasynda «Sharýa uıymyn» zańsyz partııa uıymdastyrylǵany, ony Alashordanyń kósemderi Bókeıhanov Álıhan, Ermekov Álimhan, Dýlatov, Baıtursynov, Barlybaev Ahmetýlla jáne basqalary qurǵandyǵyn aıtqan. Máskeýden  basqa partııanyń jeti aımaqta óz bólimsheleri astyrtyn jumys isteýde. Solardyń biri  Semeıde ornalasqandyǵyn, alaıda basshysynyń kim ekendigin Musabekov aıtpaǵan.  Biraq uıym bar. Á. Bókeıhanov Máskeýdiń GPÝ-yna bergen  jaýabynda uıymnyń bar  ekendigin moıyndaǵan. Ol uıymdy joıa almaısyńdar degen. Bókeıhanovty atý jazasyna bergen. Keıin bul sheshim ózgertildi (OGPÝ sotynyń sheshimimen Bókeıhanovtyn atý jazasyn túrmede otyrýǵa aýystyrǵan bolatyn). Uıymnyń maqsatyn aıta  kele Jaqypov Nuǵmanǵa nemese Bólekovke  №1  aýylda et salyǵyna qarsy halyqty kóterińder degen. Senderden  keıin barlyq jerlerde kóterilis bolady. Qazir  búkil odaq boıynsha kóteriliske daıyndalyp jatyr. Sondyqtan mamyr   aıynda  úkimet  aýysýy  múmkin. Osyny aıtqan Musabekov № 6 aýylǵa kelip shaıqas kezinde qaza tapqan aǵasy  Baıshaıynov  Káripbek, Kempirbaev Ysqaq, Qońyrbaev Baıseke ján Jandybaev Túsipbekter arqyly  óziniń rýlastary «Oljas» urpaqtaryn kóteriliske daıyndap shyǵarýdy tapsyrǵan.

Musabekov Kempirbaevqa  burynǵy Alashorda áskeriniń sarbazy retinde Alashordalyqtar saǵan úlken senim artyp otyr degen. Úkimetke qarsy kóterilisti tezdetip uıymdastyrýǵa kiris, meniń aǵam Baıshaıynov eki vıntovka beredi. Aıtqanyndaı eki vıntovkany ákelip berdi. Osydan keıin Musabekov otbasymen birge №1 aýylǵa baryp sondaǵy kóterilisti bastap shyqty. Artynsha basqa aýyldarda da kóterilis bastalyp ketti. Kóterilistiń maqsaty tek qana et salyǵy úshin maldaryn ótkizýge qarsylyq qana emes úkimetti túbegeıli qulatýdy josparlaǵan. Semeıdegi uıymnyń quramyna Qarqaraly aýdanynan Jantýǵanov Qydyrberdi baı, Kenjın Toqaı baı, Abyraly aýdanynan alashordashyl Manan Turǵanbaevtyń aǵasy – Sháden, qazirgi ýaqytta Semeı qalasynda turady, Ýalıhan Ahmetov jáne №10 aýyldan da bar, qalǵandarynyń aty – jónderin bilmedim taǵy basqa jerlerden músheleri bar. Qarqaraly aýdanynyń №10 aýylynyń bandysy Tileýbekov Baıjuma Abyraly aýdanynyń № 6 aýylynyń bandysy Kempirbaevtyń tobynda bolǵanda maǵan jasyryn uıym Semeı qalasynda ornalasqan, ózderiniń gazetterin shyǵaryp, taratady  dedi. Gazettiń aty qalaı atalatynyn bilmeıdi, bir danasy uıym múshesi Jantýǵanov Qydyrberdide bar eken. Mamyr aıynda kapıtalıstik elder men alashordashylar jáne baılardyń kúshimen Keńes úkimeti qulatylatyndyǵy týraly maqala basylǵan kórinedi. Gazettiń qaı tilde ekenin bilmeıdi.  Gazetti ustap júrgen Jantýǵanov Qydyrberdi Alash Ordalyq Manan Turǵanbaevtyń qaıyn atasy bolyp keledi. Kóterilisshilerge tergeý barysynda qoıylǵan suraqtarda: Kolchak tusynda Alashorda polkynda qyzmette boldyń ba, Ike Ádilovpen baılanystaryń barma? – degen suraqtar qoıǵan. Ike Ádilov ózderińiz biletindeı Alash partııasynyń múshesi jáne Alashorda úkimetiniń demeýshisi retinde halyq arasynda úlken bedelge ıe bolǵan. Tárkileý qarsańynda tutqyndalyp, jer aýdarylǵan, keıin qamaýdan qashyp shyǵyp, Shaǵan taýynda bandylyq jasaq quryp Keńes úkimetine qarsy soǵysqan. Artynsha Qytaıda qolǵa túsken. [5]

Abyraly aýdany tárizdi oǵan kórshi ornalasqan Shyńǵystaý aýdanynyń jerinde (qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysy, Abaı aýdany) de 1931 jyly aqpanda keńes úkimetiniń júrgizip otyrǵan saıasatyna qarsy halyq tolqýlary boldy. Kóterilisti Medeýov Sanııaz jáne Toraıǵyrov Emiljan basqaryp, oǵan barlyǵy 200-den astam adam qatynasqan. Kóterisshiler aq jalaý kóterip, halyqty aýdandaǵy keńes úkimetin qulatýǵa shaqyrǵan. Kóterisshiler kórshi Qý jáne Abyraly aýdandarymen baılanys ornatyp, olarmen birigýge árekettenedi. Biraq Qyzyl Armııanyń turaqty bólimderi buǵan kedergi jasady, kóterilis keń tarap úlgermeı jatyp-aq aqpan aıynda kúshpen basyp tastalyndy.

Birazdan soń «… osy kóterilisti uıymdastyrýshy bolypty, qashyp júr eken, Qytaıǵa ketpek kórinedi», — degen jalǵan laqap taratyp, «Saıat qorasynda» beıqam jatyp, ań aýlaýǵa shyqqan jerin­de Shákárim qajyny atyp óltirip, qudyqqa kómýsiz tastap ketedi. [6]

Abaı urpaqtarynyń tóńiregi Alash arystarymen óte jaqyn qarym qatynasta bolǵany belgili. Ásirese osy kóterilis kezinde Qunanbaı Óskenbaıulynyń urpaqtary qatty qýdalaýǵa ushyrady. Abaıdyń balasy Mákáıil, Shákárim Qudaıberdiuly, Ǵafýr Shákárimuly jazyqsyz atylǵan soń, Zııat Shákárimuly, Berdesh Ázimbaıuly, Mánákesh Ázimbaıuly Tákejanovtar Qytaıǵa ótip ketedi. Áýeli Tarbaǵataıǵa, odan soń Altaıǵa qashyp barady. Qajy urpaqtary ol jaqta da tynyshtyq taba almaı, quryǵy uzyn keńes ókimeti qolynan mert boldy.

Osy derekterge kóz júgirte otyryp biz bir jaıytqa toqtala ketýimiz kerek. Qazan tóńkerisine deıingi qalyptasqan ult zııalylarynyń qazaqty táýelsiz el bolsyn dep tilep, Alash ıdeıasynyń mańyna toptassa, Keńes úkimeti ornaǵan kezeńde qalyptasqan jańa tolqyn ult qaıratkerleri totalıtarlyq ámirshil júıeniń qurbanyna aınalǵan qazaq halqyn qalaıda aman alyp qalý jolynda kúresken azamattar keıinnen ózara ymyraǵa kelip ulttyń bolashaǵy jolynda birlese kúresti. Biz osy kúni qazaq-qazaqty ustap berdi, jala japty, satyp ketti, ashtyqta qazaq jalqaýlyǵynan qyryldy degendeı pikirlerdi aıtqandy unatamyz. Halyqty jappaı ashtyqqa uryndyrǵan qyzyl ımperııanyń solaqaı saıasaty áý basta qyryp-joıýǵa baǵyttalǵanyn kesh te bolsa túsingen ult zııalylary birige áreket etkeni anyq jáne sol jolda qurban boldy.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Násenov B. «Halyq jaýlary». Kóptomdyq eńbek. 7 tom. Onynshy kitap. Almaty: Novosıbırsk. 2005 jyl. 48-56 b.b.

2. Musyrman K. Qan tamǵan qoljazbalar //Egemendi Qazaqstan – 1992. – 10 sáýir. – 3 b.
3. Raqyshev E. Ultshyldardyń astyrtyn uıymy bolǵan. Abai.kz. 20.01.2015. Suhbattasqan Janysbaı T.  

4. Berkimbaı A. Abyraly kóterilisi – Alashtyqtar dem bergen kóterilis pe? // Obestvennaıa pozıııa – 2011. №46. 5-6 b.b.

5. Násenov B. «Abyraly qandy jyldarda. 1905-1945 j.j». Kóptomdyq eńbek. Ekinshi tom, úshinshi kitap. Almaty: Novosıbırsk. 2005.  254 b.

6. Ǵabjalılov H. Omarbekov T. Qazaq rý-taıpalarynyń tarıhy. Arǵyn. 9 tom. 2 kitap. XII-taraý. «TZO Alash» Almaty. 401-406 b.b.

   ---

Ardaq BERKIMBAI

 

Alash zııalylary «Shyqsaq bir tóbede, ólsek bir shuńqyrda bolaıyq», dedi jáne ómirleriniń sońdaryna deıin osy sózderinen taımady. Alash Orda partııasy men úkimeti taratylyp, qaıratkerleri qýǵynǵa ushyraǵannan keıin olar kúrestiń basqa túrin tańdap aldy. Ol halyqty aǵartýshylyq jolmen kózin ashyp, kúres jolyna bastaý edi.

Sol ýaqytta Tashkentke M.Tynyshpaev, H.Dosmuhamedov, J.Dosmuhamedov, M.Dýlatov, M.Jumabaev, J.Aımaýytov,  Á.Ermekov,  M.Esbolov, Q.Qojyqov syndy kóptegen  Alashorda qaıratkerleri jınaldy. Memleket jáne qoǵam  qaıratkerleri, qazaq zııalylary, ǵylym men mádenıettiń  iri tulǵalary T.Rysqulov, S.Asfendııarov, S.Qojanov, N.Tórequlov, M.Áýezov, Á.Dıvaev, T.Júrgenovteı azamattar Túrkistan Respýblıkasynyń basshylyǵynda, ǵylymı mekemelerde, halyq aǵartý men joǵary oqý oryndarynda eńbek etti. Osy kezeńde Qyrǵyz (qazaq) Keńestik soıalıstik avtonomııalyq respýblıkasynyń astanasy bolǵan Orynbor qalasynda A.Baıtursynov bastaǵan Alashtyqtar bilim berý men mádenıet salalarynda qyzmet jasady. Barlyǵy derlik gazet-jýrnaldar shyǵaryp, oqýlyqtar jazdy. Uly murat jolyndaǵy kúres túri men sıpatyn ózgertip, jalǵasa berdi. Biraq ábden ornyqqan Keńes úkimeti olarǵa ýaqyt ta, múmkindik te qaldyrmady.

1920 jyly Alash Orda úkimeti qulaǵannan keıin, Alash kósemi Á. Bókeıhanov óz jaqtastaryna arnap úndeý tastaıdy. «Biz jeńildik, biraq ulttyń sanasyn oıatyp, múddesin qorǵaýymyzdy bir sátke de toqtatpaýymyz kerek . Ol úshin, bolshevıktter partııasynyń qataryna ótip Keńes organdaryna jumysqa kirip, kúresimizdi  astyrtyn júrgizýimiz kerek»,- deıdi. Osydan keıin Alash Orda úkimetiniń músheleri men olardyń ustanymyn  qoldaıtyn jaqtastary  Keńes úkimetine túrli qyzmetke kiredi. Al olardy osy qyzmetterge tartqan N.Nurmaqov, T.Rysqulov, S.Seıfýllın syndy Qazaqstandaǵy Keńes úkimetiniń basshylyǵyndaǵy ult qaıratkerleri, jańa tolqyn saıasatkerleri bolatyn.

Qazaq zııalylarynyń sol kezeńde  Qyzyl ımperııa ortalyǵynyń saıasaty kesirinen ulttyq memleket qurý jolynda Alash Orda úkimeti men partııasyn qurǵandar  jáne  bolshevıktik partııa men soıalızm ıdeıasyna sengen qaıratkerler arasynda saıası kózqarastaryna qaraı eki jikke bólingen edi.

Bir anyǵy olardyń jeke bas arazdyǵy bolǵan joq. Bolsa ol ulttyń bolashaǵy jolynda, qazaq memlekettiligi men el qamy jolynda ártúrli kózqarasta bolǵan shyǵar. Tańdap alǵan joldary ártúrli bolsa da, maqsattary bir edi. Sondyqtan qalaı da birigý kerek ekenin ýaqyt óte kele bári de túsindi. Ásirese 1928 jyly bastalǵan baılar men orta taptyń mal-dúnıesin konfıskaııalaý men sharýalardy ujymdastyrý atty naýqany 1931-1933 jyldardaǵy halyqty jalmaǵan ashtyqqa ulasqanda qazaqty ult retinde joıatyn saıasat ekenine kózderi jetken qaıratkerler eldi aman alyp qalý áreketine kóshti. Osyndaı jaǵdaılar olardyń túpkilikti birigýine alyp keldi.

Bul áreketterin  olar jasyryn júrgizdi me, ashyq júrgizdi me, anyǵy olar buǵyp qalǵan joq, tize qosa qımyldap eldi birjola qyrylýdan saqtap qaldy. Ashtyq jaılaǵan jyldary Ahmet Baıtursynov «Aq bolsyn, qyzyl bolsyn bárbir, men tek qazaq ultynyń múddesin qorǵaıtyn mamleketti jaqtaımyn»,- dep atqa qondy.

El basyna tóngen zulamattan qutylý jolynda birikken ult qaıratkerleriniń áreketin Keńes ımperııasynyń dıktatorlary konrrevalıýııalyq uıym dep baǵalady. Ony olar 1937-1938 jyldardaǵy qandy repressııa júrgizgende ult qaıratkerleriniń kózin joıý kezinde basty aıyp retinde taǵyp, sheber paıdalandy.

O.Jandosovtyń NKVD tergeýshilerine bergen jaýabynan

Protokol doprosa obvınıaemogo Djandosova Ýraza Kakımovıch, 1899 goda rojdenııa, ýrojene Kaskelenskogo raıona, Alma-Atınskoı oblastı, kahah, grajdanın SSSR, obrazavanıe srednee, slýjaıı, byvshıı chlen VKP (b) s 1918 goda. Byvshıı Predsedatel Alma-Atınskogo oblıspalkoma.

V: Vy zaıavılı, chto namereny dat otkrovennye pokazanııa o svoeı kontrrevalıýıonnoı deıatelnostı, kak chlena antısovetskoı Kazahskoı naıonalıstıcheskoı organızaıı.

Chto Vy mojete pokazat?

         (úzindi)

K 1925-1926 g.g. grýppırovkı, kak organızaıonnaıa forma, prıkrytıe ı sredstvo naıonalıstıcheskoı raboty, ıscherpalı svoı vazmojnastı. Vsem hodom borby byl postavlen vopros o blokırovanıı naıonalısteıcheskıh grýppırovok, o peregrýppırovke sıl ı o novoı stýpenı organızaıı antısovetskoı deıatelnostı.

K etomý vremenı, v svıazı s zadachamı, postavlennymı Sovetskoı vlastıý po voprosý o sovetızaıı aýla, byla naıdena ıdeologıcheskaıa osnova bloka. Ona zaklýchalas v protaskıvanıı naıonalıstıcheskımı grýpırovkamı býrjýazno-naıonalıstıcheskoı lınıı v vaprosah zemleýstroıstva, korenızaıı gosýdarstvennogo apparata ı naıonalnoı kýltýry. Osnovnym je oselkom, na kotorym soshlıs naıonalıstıcheskıe grýppırovkı, byl vopros o zemle.

Ishodıa ız býrjýazno-naıonalıstıcheskoı tochkı zrenııa v voprose ob ınteresah naıı voobe, t.e. baıskoı tochkı zrenııa Hodjanov ı ıa vydvınýlı konrrevalıýıonnyı prınıp ocherednostı zemleýstroıstva, chto doljno bylo oznachıt, vo-pervyh, pervoochrednoe ı preımýestvennoe pravo Kazahov-baev na zemlıý ı, vo-vtoryh, prekraenıe perenaselenııa ızvne v Kazahstan.

Dlıa ýspeshnogo provedenııa etoı kontrrevalıýıonnoı lınıı Hodjanov, Ia ı Asfandııarov dogovorılıs s naıonalıstamı drýgıh grýppırovkı Nýrmakovym, Orynbaevym, Alıbekovym, Karatleýovym, Djamanmýrýnovym, Kenjınym, Djantleýovym ob edınom mnenıı po etomý koordınalnomý dlıa Kazahstana togo vremenı voprosý.

V rezýltate na V-ı kraıpartkonferenıı v 1925 godý vse naıonalıstıcheskoe grýppırovkı vystýpalı po etomý vaprosý edınym frontom.

No k blokırovanııý ýje podoshlı so vseh staron. Vnachale proıeshodıl sgovor mejdý grýppırovkamı bolee krýpnogo masshtaba. Tak, naprımer, prı aktıvnoı deıatelnostı Kýlýmbetova obedenılıs rýkovodıtelı grýppırovok Zapodnogo Kazahstana, Kýstanaıa, Aktıýbınska ı Adaıa, toje samoe proızoshlo sredı naıonalıstov Petropavlsk, Akmolınsk ı Semıpalatınska, takje v Semıreche ı Syr-Dare. Nakone, ne v smysle perıodızaıı po vremenı, proıshodıt sblıjenıe ı blokırovanıe  mejdý rýkovotstvom naıonalıstıcheskıh grýppırovak. Vedýeı ı organızýıýeı fıgýroı prı etom byl Nýrmakov Nygmet, vokrýg kotorogo obedenılıs vse naıonalısty. V rolı rýkovodıtelıa ego prıznavalı Mendeshev, Seıfýllın, Kenjın, Sýltanbekov, Alıbekov, ı Mýrzagalıev, tak skazat vse ottenkı naıonalıstıcheskıh grýppırovok. Krome togo, ý Nýrmakova bylı naıbolee solıdnye alash-ordınskıe svıazı v lıe Býkeıhanova Alıhana, Ermekova ı Gabbasova.

S Nýrmakovym ıa sblızılsıa na pochve sovmestnyh vystýplenıı po voprosam obsýjdavshımsıa togda   na Bıýro Kraıkoma  ı byvaıa, na ýstraevaemyh ım konspıratıvnyh soveanıe sostoıavsheesıa ý nego na kvartıre.

Na etom soveanıı ýchastvovalı Togjanov, Masanov, Ýtekın, Gataýlın, Kýlýbaev ı drýgıe naıonalısty, v tom chısle 4-5 chelovek, kak mne pomnıtsıa, ız Semıpalatınska ı Karkaralınska.

Na etom soveanıı vystýplenııa Nýrmakova nosılı antısovetskıı harakter, bylı napravleny protıv rýkovotstva  Kraıkoma  ıv nıh Nýrmakov prızyval prısýstvýıýıh «ne dratsıa» mejdý soboı ı vestı borbý protıv partıı edınym frontom. Drýgıe prısýtstvýıýıe naıonalısty (Ia – Jandosov, Togjanov, Kýlýbaev) v svoıh vystýplenııah s nım solıdarızırovalıs», — deıdi.

Repressııanyń qandy sheńgeline túsken arystarymyzdyń tergeý kezindegi qujattaryn jaryqqa shyǵaryp júrgen tarıh ǵylymynyń doktory, derektanýshy  B.Násenov óziniń boljamdarynda bylaı deıdi: «Joǵaryda aıtylǵandardy NKVD tergeýshileri erterek daıyndap aǵalarymyzdy uryp-soǵyp esterinen tandyryp, endi myna qaǵazdarǵa qol qoı dep zorlyqpen qoıǵyzǵan degen oıdy kóptegen tarıhshylar, ádebıet qaıratkerleri aıtady.

Muny urdy-soqty, qınady degenge qosylamyn. Biraq dál osyndaı saýatty jaýaptardy tergeýshiler daıyndaı almaıdy. Meniń oıymsha aǵalarymyzdy aıýandyqpen uryp-soǵyp, artynan birneshe kún qolyna qalam,qaǵaz berip jazǵyzýy múmkin. Bul aǵalar endi ne bolsa ol bolsyn dep óziniń oıyndaǵy júrgen tamasha armandaryn da osy qaǵazdar arqyly bizge qaldyrǵan bolar». [1]

N.Nurmaqov Qazaqstannyń úkimet basshysy bolǵan jyldarda Máskeýdegi Qazaqstannyń Ókilettigin basqarǵan belgili qaıratker Ábilqaıyr Dosov tergeýde bergen jaýaptarynda: «1929 jyly Máskeýdegi marksızm kýrsynda Qazaq AKSR Halyq Komıssarlary Keńesiniń burynǵy tóraǵasy Nyǵmet Nurmaqov oqyp jatty. Men ol kezde BOAK Prezıdıýmynyń múshesi, ári hatshysynyń orynbasary bolyp isteımin. Nurmaqovpen aıyna eki-úsh ret kezdesip turdym. Kóbinese onyń úıine men baratynmyn. Sebebi meniń Almatyda isteıtinderdiń eshqaısysymen jeke baılanysym bolmaǵandyqtan, bizdikine eshkim kelmeıtin. Al onyń úıinde qashan bolsyn Qazaqstandyq qyzmetkerleriniń bireý-mireýi, tipti Máskeýge issaparmen kelgen Halkomdarǵa sheıin kezdestirýge bolatyn.

1930 jyldyń qańtarynyń aıaǵynda bolǵan bir kezdesýde Nurmaqov: “Qazaqstanda masqara asyra silteýshilikter, bassyzdyqtar oryn alýda” dedi. “Aýdandardaǵy qazaqtar asharshylyqtan shybyndaı qyrylyp jatyr. Ońtústikte jáne Almaty oblysynda is mynaǵan deıin jetken. Qystygúni qazaqtarǵa bir jerge úı tiktirip, bárin nómirlep, ár kóshege partııa kósemderiniń, sonyń ishinde Goloekınniń, Quramysovtyń, Isaevtyń esimderin bergizgen,” – dedi. Osyny estigende ashýǵa býlyǵyp, partııanyń Ortalyq Komıtetine (OK) habarlaıyq degen usynys aıttym. N.Nurmaqov myrs etip kúldi de “Odan eshteńe shyqpaıdy. Saǵan sene qoıar deımisiń. Eger OK-ǵa jazsań, ondaǵylar áýeli Goloekınnen suraıdy, al ol qazaq emmıgranttary bizdegi qıynshylyqtardy ásirelep kórsetip otyr, jumys isteýimizge kedergi keltirýde dep jaýap beredi de, taǵy da keminde jarty jyl qyzmet isteıdi”,- dedi. Buǵan qosa, Qazaqstandaǵy zańsyzdyqtar men zorlyq-zombylyqtar týraly faktiler jınastyryp jatqandyǵyn, jınap bolǵan soń ǵana OK-ǵa habarlaýǵa bolatynyn aıtty». [2]

                Bul kezde tárkileý men ujymdastyrýǵa qarsy qazaq dalasynda kóterilister burq ete qaldy. Shyńǵystaýdaǵy, Shubartaýdaǵy, Abyralydaǵy, Sozaqtaǵy, Sarysýdaǵy, Qaraqumdaǵy, Yrǵyzdaǵy, Mańǵystaýdaǵy, Batpaqqaradaǵy t.b. jerlerdegi kóterilisterdiń artynda sol kezdegi ult qaıratkerler turdy degen de boljamdar bar.

«T.Rysqulov», «Asharshylyq», «T. Júrgenov» atty  derekti fılmderdiń avtory,rejısser E.Raqyshev óziniń suhbatynda Keńes úkimetine qarsy kúresken elimizdegi astyrtyn uıym týraly, «Bul uıymǵa áıgili Alashordashylar men basynda Keńes úkimetin qoldap, keıin odan qatty túńilgen Turar Rysqulov bastaǵan ult qaıratkerleri  kirgen jáne sol kezdegi kóterilisterdi de uıymdastyrǵan», —  deıdi.

Mysaly, T. Júrgenov ózin qazaq ultshyldarynyń uıymyna Sultanbek Qojanov kirgizgenin aıtady. S. Qojanovtyń «Halyq qasiret shegip ultymyz joıylyp ketý aldynda tur. Sondyqtanda ultty saqtap qalý úshin ultshyl azamattar astyrtyn uıym qurdyq»,- degenine T.Júrgenov: «Ózekti janǵa bir ólim. Halqym úshin tiktim basymdy báıgege. Men de sendermen birgemin dep jaýap berdim»,- deıdi. Muny  Júrgenov óz qolymen jazǵan. Biraq men muny NKVD jendetteri uryp-soǵyp jazdyrǵan shyǵar dep, Qojanovtyń isin aldyrdym. Ol da osy áńgimeni rastaıdy. Men buǵan da senbeı, Uzaqbaı Qulymbetovtiń isin aldyrtyp, osy jaıytty qaradym. Qulymbetov ol kezde uıymnyń Almatydaǵy bólimin basqarǵan. Ol bergen jaýabynda Júrgenov shyndyqty aıtyp otyrǵanyn aıtady. Sodan soń uıymnyń basynda turǵan T. Rysqulovtyń isin qaradym. T.Rysqulov  Júrgenovti uıymǵa Qojanov kirgizgenin aıta kelip, T.Júrgenovke Qaraqumdaǵy kóterilisti uıymdastyrýǵa ózi jeke tapsyrma bergenin aıtady.

Sol jyldary qazaq dalasynda 370-teı irili-usaq kóterilister bolǵan.  Ol kóterilisterdiń negizi ultshyl qaıratkerlerimizdiń astyrtyn is-áreketiniń arqasynda uıymdastyrylǵan. Sol 1930 jyldary  T. Júrgenov Ózbekstanda halyq komıssary bolyp istegen. Ákesi Qara, baýyrlary Dosjan, Qosjandar arqyly Qaraqumdaǵy kóterilisti astyrtyn qoldap otyrǵan. Yrǵyzda bolǵan kóterilistiń artynda U. Qulymbetov turǵan. Sozaq kóterilisin basqarǵan Alashordashy Sársenov tikeleı S.Seıfýllın men aqyldasyp, nusqaý alyp otyrǵan. Aqsý, Abralydaǵy  kóterilister de astyrtyn uıymnyń uıymdastyrýymen bolǵan. Tergeý barysynda NKVD tergeýshileri T.Rysqulovtan «Sender sonda nashar qarýlanǵan kóterilisshilermen Keńes úkimetin qulatamyz dep oıladyńdar ma?» dep suraıdy.  T.Rysqulov: «Joq, biz jeńemiz dep oılaǵan joqpyz. Biraq Máskeýdiń ozbyrlyq saıasatyna qarsy jer-jerde narazylyqtar, kóterilister bolyp jatqanyn kórgen Ortalyq óziniń qateligin túsinip, baǵytyn ózgerter dep oıladyq», — deıdi. [3]

Ujymdastyrý men salyq salýdyń shekten shyǵýy, el arasyn jaılaı bastaǵan asharshylyq sebepterinen bastaý alǵan kóterilisterdiń biri Abyraly kóterilisi haqynda jazylǵan zertteý eńbekterinde  Abyraly kóterilisi týraly arnaıy zertteý júrgizgen tarıh ǵylymdarynyń doktory, derektanýshy  Bolatbek Nasenov aǵamyz  kóteriliske baılanysty barlyq arhıv qujattaryn jaryqqa shyǵardy.

Arhıvtegi  NKVD- niń tergeý qujattarynda kýálárdiń aıtýynsha №10 aýylda bolǵan jınalysta halyq aldynda kolhoz múshesi Ybyraı Jákishov bylaı degen: — Keńes úkimeti halyqty aldady. Baılarǵa ǵana salyq salamyz dep edi. Al shyndyǵyndy ortasha sharýa men kedeılerdi de aıaǵan joq. Endi kózderińiz jetti. Keńes úkimeti «jyrtqyshtar». Tapsyrǵan maldaryńyzdy qaıtaryp alyńyzdar.

El arasynda Keńester úkimeti qulady , Alashordashylar jaqynda elge kelip kóterilisti ózderi basqarmaq degen qaýesetter taraǵan. Ár aýyldaǵy kóterilishshilerdiń  jospary boıynsha barlyǵy bir týdyń astyna birigip, aýdan ortalyǵy Abyralyny alyp, Shyńǵystaýlyqtarmen birigip aldymen Znamenkany( Qarasý) talqandap Semeıge qaraı júrmekshi. Semeıde qaıtadan Alash Orda úkimetin ornatý maqsat bolmaq. Birinshi bolyp №12 aýyl men №14 aýyl Uzynbulaqtyqtar birigip aldymen koperatıvterdi talqandap salyq túrinde ótkizýge daıyndap qoıǵan astyq pen basqa da zattardy taratyp alǵan. Sodan keıin Uzynbulaq aýylynda qurylǵan «Sáýle» kolhozyn talqandap barlyq mal men jylqylardy taratyp alǵan. Miniske jaraıtyn attardyń barlyǵyn bólip Semeıge jasalmaq shabýlǵa daıyndala bastaǵan. Aýylkeńesiniń tóraǵasy men aýdandyq atqarý komıtetiniń ókilin tutqyndap olarǵa kóterilisshilerge qosylý týraly talap qoıyp bosatady. Kóterisshiler aq tý kóterip shyqqan. Týda Lá Illaha Illallah degen jazý bolǵan.

OGPÝ-diń ańyz-aqıqaty aralas málimetteri ujymdastyrýǵa qarsy bolǵan kóterilisterdi Alashordalyqtarmen, sol kezde bılikte bolǵan qaıratkerlermen baılanystyrady. Mysaly Abyraly kóterilisin aıqyn mysal bola alady. Buǵan sebep joq emes. Atap aıtar bolsaq «Alash qozǵalysynyń» óristeýine keń jol ashqan 1905 jylǵy Álıhan Bókeıhan men Jaqyp Aqpaev uıymdastyrǵan Qarqaraly petıııasy bolsa, sol aıtýly sharaǵa ún qosqandardyń ishinde Abyraly óńiriniń abyroıly azamattary da kezdesedi. Olar tómendegideı:

1. Abyraly bolysynan: Musa Qulbaev, Súleımen Qoısoımasov
2. Aqbota bolysynan: Júsip Qulbatyrov, Bektibaı Botabaev
3. Bórli bolysynan: Tolmuhamet (halyq «Toqmet qajy» dep ataıdy) Altyntorın, Raqııa Satpaev
4. Degeleń bolysynan: Kerimhan Tólebaev, Tyshqanbaı Qashaqov
5. Temirshi bolysynan: Sekerbaı Qanǵojın, Ospan Janǵabylov.

Joǵaryda esimderi atalǵandar baılyǵy men bedeline qosa, zııaly, jańa zamannyń byǵytyn ańǵara biletin azamattar bolǵan. 1918 jyly Alash Orda úkimeti Orynbordan Semeıge kóshirilgende jáne sol jyldardaǵy Azamat soǵysy kezinde Alash Orda qaıratkerleriniń Shyńǵystaý jáne Abyraly óńirleriniń aýqatty azamattaryna arqa súıegendigi naqty derekterden belgili. [4]

Alaıda 1931 jylǵy Abyraly kóterilisine Alashordalyqtardyń yqpaly boldy ma? – degen zańdy suraq týyndaıdy. Mundaı suraqtyń týyndaýyna túrtki bolǵan máseleler – kóterilisshilerdiń  tergeý proesi kezinde bergen jaýaptary ekendigi anyq. Máselen, B. Násenovtyń «Abyraly kóterilisi» kitabynda jarııalanǵan qujattarda halyqty atqa qondyrý úshin júrgizilgen úgit-nasıhat jumystary erekshe nazar aýdartady. Muraǵattan alynǵan IIHK (NKVD) tergeý qujattarynda bylaı delingen: №10 aýylda bolǵan jınalysta halyq aldynda kolhoz múshesi Ybyraı Jákishov: – «Keńes úkimeti halyqty aldady. Baılarǵa ǵana salyq salamyz dep edi. Al shyndyǵyndy ortasha  sharýa men kedeılerdi de aıaǵan joq. Endi kózderińiz jetti. Keńes úkimeti «jyrtqyshtar». Tapsyrǵan maldaryńyzdy qaıtaryp alyńyzdar» degen. 

Sondaı-aq, Baımaǵambetov Qadaýdyń ( 32 jasta, ákesi tárkileýge ilingen Buǵybaev Baımaǵambettiń uly) bergen jaýaby bar:

— Jákishev Ybyraı bylaı dedi. «Sovet úkimeti qulady. Semeıden maǵan Salyqbaev Raqymjan keldi. Alashordashylar Shyńǵystaýdyń baılary Shaımardan Ahmetjanovpen, Ahmetov Alhamjannyń atasy Jaqyp jáne Ábish Rysqulovtarmen kezdesedi. Semeıden Alash Ahmetjanov kelip kóterilisti basqarady».

 Aıyptalýshy Baltaqaev Qaýqarbek (27 jasta,  Abyraly aýdany №6 aýylynan, baıdyń balasy. Mamandyǵy muǵalim, úılengen, otbasynda 5 adam. Buryn isti bolmaǵan) tergeý barysynda mynadaı málimet beredi:

– Qańtar aıynyń basynda Abyraly aýdanyna  Semeı qalasynan 1928 jyly mal-múlki tárkilengen baı Musabekov Esimbek keldi.  Jolda ol  Abyraly aýdanynyń  Degeleń bóligindegi týysy Tyshqanbaevtyń aýylynda birneshe kún bolǵan. Sol jaqtan №1 aýylǵa kelip Jaqypovqa ma nemese Bólegenovke me naqtysyn bilmedim 1930 jyly Máskeý qalasynda «Sharýa uıymyn» zańsyz partııa uıymdastyrylǵany, ony Alashordanyń kósemderi Bókeıhanov Álıhan, Ermekov Álimhan, Dýlatov, Baıtursynov, Barlybaev Ahmetýlla jáne basqalary qurǵandyǵyn aıtqan. Máskeýden  basqa partııanyń jeti aımaqta óz bólimsheleri astyrtyn jumys isteýde. Solardyń biri  Semeıde ornalasqandyǵyn, alaıda basshysynyń kim ekendigin Musabekov aıtpaǵan.  Biraq uıym bar. Á. Bókeıhanov Máskeýdiń GPÝ-yna bergen  jaýabynda uıymnyń bar  ekendigin moıyndaǵan. Ol uıymdy joıa almaısyńdar degen. Bókeıhanovty atý jazasyna bergen. Keıin bul sheshim ózgertildi (OGPÝ sotynyń sheshimimen Bókeıhanovtyn atý jazasyn túrmede otyrýǵa aýystyrǵan bolatyn). Uıymnyń maqsatyn aıta  kele Jaqypov Nuǵmanǵa nemese Bólekovke  №1  aýylda et salyǵyna qarsy halyqty kóterińder degen. Senderden  keıin barlyq jerlerde kóterilis bolady. Qazir  búkil odaq boıynsha kóteriliske daıyndalyp jatyr. Sondyqtan mamyr   aıynda  úkimet  aýysýy  múmkin. Osyny aıtqan Musabekov № 6 aýylǵa kelip shaıqas kezinde qaza tapqan aǵasy  Baıshaıynov  Káripbek, Kempirbaev Ysqaq, Qońyrbaev Baıseke ján Jandybaev Túsipbekter arqyly  óziniń rýlastary «Oljas» urpaqtaryn kóteriliske daıyndap shyǵarýdy tapsyrǵan.

Musabekov Kempirbaevqa  burynǵy Alashorda áskeriniń sarbazy retinde Alashordalyqtar saǵan úlken senim artyp otyr degen. Úkimetke qarsy kóterilisti tezdetip uıymdastyrýǵa kiris, meniń aǵam Baıshaıynov eki vıntovka beredi. Aıtqanyndaı eki vıntovkany ákelip berdi. Osydan keıin Musabekov otbasymen birge №1 aýylǵa baryp sondaǵy kóterilisti bastap shyqty. Artynsha basqa aýyldarda da kóterilis bastalyp ketti. Kóterilistiń maqsaty tek qana et salyǵy úshin maldaryn ótkizýge qarsylyq qana emes úkimetti túbegeıli qulatýdy josparlaǵan. Semeıdegi uıymnyń quramyna Qarqaraly aýdanynan Jantýǵanov Qydyrberdi baı, Kenjın Toqaı baı, Abyraly aýdanynan alashordashyl Manan Turǵanbaevtyń aǵasy – Sháden, qazirgi ýaqytta Semeı qalasynda turady, Ýalıhan Ahmetov jáne №10 aýyldan da bar, qalǵandarynyń aty – jónderin bilmedim taǵy basqa jerlerden músheleri bar. Qarqaraly aýdanynyń №10 aýylynyń bandysy Tileýbekov Baıjuma Abyraly aýdanynyń № 6 aýylynyń bandysy Kempirbaevtyń tobynda bolǵanda maǵan jasyryn uıym Semeı qalasynda ornalasqan, ózderiniń gazetterin shyǵaryp, taratady  dedi. Gazettiń aty qalaı atalatynyn bilmeıdi, bir danasy uıym múshesi Jantýǵanov Qydyrberdide bar eken. Mamyr aıynda kapıtalıstik elder men alashordashylar jáne baılardyń kúshimen Keńes úkimeti qulatylatyndyǵy týraly maqala basylǵan kórinedi. Gazettiń qaı tilde ekenin bilmeıdi.  Gazetti ustap júrgen Jantýǵanov Qydyrberdi Alash Ordalyq Manan Turǵanbaevtyń qaıyn atasy bolyp keledi. Kóterilisshilerge tergeý barysynda qoıylǵan suraqtarda: Kolchak tusynda Alashorda polkynda qyzmette boldyń ba, Ike Ádilovpen baılanystaryń barma? – degen suraqtar qoıǵan. Ike Ádilov ózderińiz biletindeı Alash partııasynyń múshesi jáne Alashorda úkimetiniń demeýshisi retinde halyq arasynda úlken bedelge ıe bolǵan. Tárkileý qarsańynda tutqyndalyp, jer aýdarylǵan, keıin qamaýdan qashyp shyǵyp, Shaǵan taýynda bandylyq jasaq quryp Keńes úkimetine qarsy soǵysqan. Artynsha Qytaıda qolǵa túsken. [5]

Abyraly aýdany tárizdi oǵan kórshi ornalasqan Shyńǵystaý aýdanynyń jerinde (qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysy, Abaı aýdany) de 1931 jyly aqpanda keńes úkimetiniń júrgizip otyrǵan saıasatyna qarsy halyq tolqýlary boldy. Kóterilisti Medeýov Sanııaz jáne Toraıǵyrov Emiljan basqaryp, oǵan barlyǵy 200-den astam adam qatynasqan. Kóterisshiler aq jalaý kóterip, halyqty aýdandaǵy keńes úkimetin qulatýǵa shaqyrǵan. Kóterisshiler kórshi Qý jáne Abyraly aýdandarymen baılanys ornatyp, olarmen birigýge árekettenedi. Biraq Qyzyl Armııanyń turaqty bólimderi buǵan kedergi jasady, kóterilis keń tarap úlgermeı jatyp-aq aqpan aıynda kúshpen basyp tastalyndy.

Birazdan soń «… osy kóterilisti uıymdastyrýshy bolypty, qashyp júr eken, Qytaıǵa ketpek kórinedi», — degen jalǵan laqap taratyp, «Saıat qorasynda» beıqam jatyp, ań aýlaýǵa shyqqan jerin­de Shákárim qajyny atyp óltirip, qudyqqa kómýsiz tastap ketedi. [6]

Abaı urpaqtarynyń tóńiregi Alash arystarymen óte jaqyn qarym qatynasta bolǵany belgili. Ásirese osy kóterilis kezinde Qunanbaı Óskenbaıulynyń urpaqtary qatty qýdalaýǵa ushyrady. Abaıdyń balasy Mákáıil, Shákárim Qudaıberdiuly, Ǵafýr Shákárimuly jazyqsyz atylǵan soń, Zııat Shákárimuly, Berdesh Ázimbaıuly, Mánákesh Ázimbaıuly Tákejanovtar Qytaıǵa ótip ketedi. Áýeli Tarbaǵataıǵa, odan soń Altaıǵa qashyp barady. Qajy urpaqtary ol jaqta da tynyshtyq taba almaı, quryǵy uzyn keńes ókimeti qolynan mert boldy.

Osy derekterge kóz júgirte otyryp biz bir jaıytqa toqtala ketýimiz kerek. Qazan tóńkerisine deıingi qalyptasqan ult zııalylarynyń qazaqty táýelsiz el bolsyn dep tilep, Alash ıdeıasynyń mańyna toptassa, Keńes úkimeti ornaǵan kezeńde qalyptasqan jańa tolqyn ult qaıratkerleri totalıtarlyq ámirshil júıeniń qurbanyna aınalǵan qazaq halqyn qalaıda aman alyp qalý jolynda kúresken azamattar keıinnen ózara ymyraǵa kelip ulttyń bolashaǵy jolynda birlese kúresti. Biz osy kúni qazaq-qazaqty ustap berdi, jala japty, satyp ketti, ashtyqta qazaq jalqaýlyǵynan qyryldy degendeı pikirlerdi aıtqandy unatamyz. Halyqty jappaı ashtyqqa uryndyrǵan qyzyl ımperııanyń solaqaı saıasaty áý basta qyryp-joıýǵa baǵyttalǵanyn kesh te bolsa túsingen ult zııalylary birige áreket etkeni anyq jáne sol jolda qurban boldy.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Násenov B. «Halyq jaýlary». Kóptomdyq eńbek. 7 tom. Onynshy kitap. Almaty: Novosıbırsk. 2005 jyl. 48-56 b.b.

2. Musyrman K. Qan tamǵan qoljazbalar //Egemendi Qazaqstan – 1992. – 10 sáýir. – 3 b.
3. Raqyshev E. Ultshyldardyń astyrtyn uıymy bolǵan. Abai.kz. 20.01.2015. Suhbattasqan Janysbaı T.  

4. Berkimbaı A. Abyraly kóterilisi – Alashtyqtar dem bergen kóterilis pe? // Obestvennaıa pozıııa – 2011. №46. 5-6 b.b.

5. Násenov B. «Abyraly qandy jyldarda. 1905-1945 j.j». Kóptomdyq eńbek. Ekinshi tom, úshinshi kitap. Almaty: Novosıbırsk. 2005.  254 b.

6. Ǵabjalılov H. Omarbekov T. Qazaq rý-taıpalarynyń tarıhy. Arǵyn. 9 tom. 2 kitap. XII-taraý. «TZO Alash» Almaty. 401-406 b.b.

   ---

Ardaq BERKIMBAI

 

Alash zııalylary «Shyqsaq bir tóbede, ólsek bir shuńqyrda bolaıyq», dedi jáne ómirleriniń sońdaryna deıin osy sózderinen taımady. Alash Orda partııasy men úkimeti taratylyp, qaıratkerleri qýǵynǵa ushyraǵannan keıin olar kúrestiń basqa túrin tańdap aldy. Ol halyqty aǵartýshylyq jolmen kózin ashyp, kúres jolyna bastaý edi.

Sol ýaqytta Tashkentke M.Tynyshpaev, H.Dosmuhamedov, J.Dosmuhamedov, M.Dýlatov, M.Jumabaev, J.Aımaýytov,  Á.Ermekov,  M.Esbolov, Q.Qojyqov syndy kóptegen  Alashorda qaıratkerleri jınaldy. Memleket jáne qoǵam  qaıratkerleri, qazaq zııalylary, ǵylym men mádenıettiń  iri tulǵalary T.Rysqulov, S.Asfendııarov, S.Qojanov, N.Tórequlov, M.Áýezov, Á.Dıvaev, T.Júrgenovteı azamattar Túrkistan Respýblıkasynyń basshylyǵynda, ǵylymı mekemelerde, halyq aǵartý men joǵary oqý oryndarynda eńbek etti. Osy kezeńde Qyrǵyz (qazaq) Keńestik soıalıstik avtonomııalyq respýblıkasynyń astanasy bolǵan Orynbor qalasynda A.Baıtursynov bastaǵan Alashtyqtar bilim berý men mádenıet salalarynda qyzmet jasady. Barlyǵy derlik gazet-jýrnaldar shyǵaryp, oqýlyqtar jazdy. Uly murat jolyndaǵy kúres túri men sıpatyn ózgertip, jalǵasa berdi. Biraq ábden ornyqqan Keńes úkimeti olarǵa ýaqyt ta, múmkindik te qaldyrmady.

1920 jyly Alash Orda úkimeti qulaǵannan keıin, Alash kósemi Á. Bókeıhanov óz jaqtastaryna arnap úndeý tastaıdy. «Biz jeńildik, biraq ulttyń sanasyn oıatyp, múddesin qorǵaýymyzdy bir sátke de toqtatpaýymyz kerek . Ol úshin, bolshevıktter partııasynyń qataryna ótip Keńes organdaryna jumysqa kirip, kúresimizdi  astyrtyn júrgizýimiz kerek»,- deıdi. Osydan keıin Alash Orda úkimetiniń músheleri men olardyń ustanymyn  qoldaıtyn jaqtastary  Keńes úkimetine túrli qyzmetke kiredi. Al olardy osy qyzmetterge tartqan N.Nurmaqov, T.Rysqulov, S.Seıfýllın syndy Qazaqstandaǵy Keńes úkimetiniń basshylyǵyndaǵy ult qaıratkerleri, jańa tolqyn saıasatkerleri bolatyn.

Qazaq zııalylarynyń sol kezeńde  Qyzyl ımperııa ortalyǵynyń saıasaty kesirinen ulttyq memleket qurý jolynda Alash Orda úkimeti men partııasyn qurǵandar  jáne  bolshevıktik partııa men soıalızm ıdeıasyna sengen qaıratkerler arasynda saıası kózqarastaryna qaraı eki jikke bólingen edi.

Bir anyǵy olardyń jeke bas arazdyǵy bolǵan joq. Bolsa ol ulttyń bolashaǵy jolynda, qazaq memlekettiligi men el qamy jolynda ártúrli kózqarasta bolǵan shyǵar. Tańdap alǵan joldary ártúrli bolsa da, maqsattary bir edi. Sondyqtan qalaı da birigý kerek ekenin ýaqyt óte kele bári de túsindi. Ásirese 1928 jyly bastalǵan baılar men orta taptyń mal-dúnıesin konfıskaııalaý men sharýalardy ujymdastyrý atty naýqany 1931-1933 jyldardaǵy halyqty jalmaǵan ashtyqqa ulasqanda qazaqty ult retinde joıatyn saıasat ekenine kózderi jetken qaıratkerler eldi aman alyp qalý áreketine kóshti. Osyndaı jaǵdaılar olardyń túpkilikti birigýine alyp keldi.

Bul áreketterin  olar jasyryn júrgizdi me, ashyq júrgizdi me, anyǵy olar buǵyp qalǵan joq, tize qosa qımyldap eldi birjola qyrylýdan saqtap qaldy. Ashtyq jaılaǵan jyldary Ahmet Baıtursynov «Aq bolsyn, qyzyl bolsyn bárbir, men tek qazaq ultynyń múddesin qorǵaıtyn mamleketti jaqtaımyn»,- dep atqa qondy.

El basyna tóngen zulamattan qutylý jolynda birikken ult qaıratkerleriniń áreketin Keńes ımperııasynyń dıktatorlary konrrevalıýııalyq uıym dep baǵalady. Ony olar 1937-1938 jyldardaǵy qandy repressııa júrgizgende ult qaıratkerleriniń kózin joıý kezinde basty aıyp retinde taǵyp, sheber paıdalandy.

O.Jandosovtyń NKVD tergeýshilerine bergen jaýabynan

Protokol doprosa obvınıaemogo Djandosova Ýraza Kakımovıch, 1899 goda rojdenııa, ýrojene Kaskelenskogo raıona, Alma-Atınskoı oblastı, kahah, grajdanın SSSR, obrazavanıe srednee, slýjaıı, byvshıı chlen VKP (b) s 1918 goda. Byvshıı Predsedatel Alma-Atınskogo oblıspalkoma.

V: Vy zaıavılı, chto namereny dat otkrovennye pokazanııa o svoeı kontrrevalıýıonnoı deıatelnostı, kak chlena antısovetskoı Kazahskoı naıonalıstıcheskoı organızaıı.

Chto Vy mojete pokazat?

         (úzindi)

K 1925-1926 g.g. grýppırovkı, kak organızaıonnaıa forma, prıkrytıe ı sredstvo naıonalıstıcheskoı raboty, ıscherpalı svoı vazmojnastı. Vsem hodom borby byl postavlen vopros o blokırovanıı naıonalısteıcheskıh grýppırovok, o peregrýppırovke sıl ı o novoı stýpenı organızaıı antısovetskoı deıatelnostı.

K etomý vremenı, v svıazı s zadachamı, postavlennymı Sovetskoı vlastıý po voprosý o sovetızaıı aýla, byla naıdena ıdeologıcheskaıa osnova bloka. Ona zaklýchalas v protaskıvanıı naıonalıstıcheskımı grýpırovkamı býrjýazno-naıonalıstıcheskoı lınıı v vaprosah zemleýstroıstva, korenızaıı gosýdarstvennogo apparata ı naıonalnoı kýltýry. Osnovnym je oselkom, na kotorym soshlıs naıonalıstıcheskıe grýppırovkı, byl vopros o zemle.

Ishodıa ız býrjýazno-naıonalıstıcheskoı tochkı zrenııa v voprose ob ınteresah naıı voobe, t.e. baıskoı tochkı zrenııa Hodjanov ı ıa vydvınýlı konrrevalıýıonnyı prınıp ocherednostı zemleýstroıstva, chto doljno bylo oznachıt, vo-pervyh, pervoochrednoe ı preımýestvennoe pravo Kazahov-baev na zemlıý ı, vo-vtoryh, prekraenıe perenaselenııa ızvne v Kazahstan.

Dlıa ýspeshnogo provedenııa etoı kontrrevalıýıonnoı lınıı Hodjanov, Ia ı Asfandııarov dogovorılıs s naıonalıstamı drýgıh grýppırovkı Nýrmakovym, Orynbaevym, Alıbekovym, Karatleýovym, Djamanmýrýnovym, Kenjınym, Djantleýovym ob edınom mnenıı po etomý koordınalnomý dlıa Kazahstana togo vremenı voprosý.

V rezýltate na V-ı kraıpartkonferenıı v 1925 godý vse naıonalıstıcheskoe grýppırovkı vystýpalı po etomý vaprosý edınym frontom.

No k blokırovanııý ýje podoshlı so vseh staron. Vnachale proıeshodıl sgovor mejdý grýppırovkamı bolee krýpnogo masshtaba. Tak, naprımer, prı aktıvnoı deıatelnostı Kýlýmbetova obedenılıs rýkovodıtelı grýppırovok Zapodnogo Kazahstana, Kýstanaıa, Aktıýbınska ı Adaıa, toje samoe proızoshlo sredı naıonalıstov Petropavlsk, Akmolınsk ı Semıpalatınska, takje v Semıreche ı Syr-Dare. Nakone, ne v smysle perıodızaıı po vremenı, proıshodıt sblıjenıe ı blokırovanıe  mejdý rýkovotstvom naıonalıstıcheskıh grýppırovak. Vedýeı ı organızýıýeı fıgýroı prı etom byl Nýrmakov Nygmet, vokrýg kotorogo obedenılıs vse naıonalısty. V rolı rýkovodıtelıa ego prıznavalı Mendeshev, Seıfýllın, Kenjın, Sýltanbekov, Alıbekov, ı Mýrzagalıev, tak skazat vse ottenkı naıonalıstıcheskıh grýppırovok. Krome togo, ý Nýrmakova bylı naıbolee solıdnye alash-ordınskıe svıazı v lıe Býkeıhanova Alıhana, Ermekova ı Gabbasova.

S Nýrmakovym ıa sblızılsıa na pochve sovmestnyh vystýplenıı po voprosam obsýjdavshımsıa togda   na Bıýro Kraıkoma  ı byvaıa, na ýstraevaemyh ım konspıratıvnyh soveanıe sostoıavsheesıa ý nego na kvartıre.

Na etom soveanıı ýchastvovalı Togjanov, Masanov, Ýtekın, Gataýlın, Kýlýbaev ı drýgıe naıonalısty, v tom chısle 4-5 chelovek, kak mne pomnıtsıa, ız Semıpalatınska ı Karkaralınska.

Na etom soveanıı vystýplenııa Nýrmakova nosılı antısovetskıı harakter, bylı napravleny protıv rýkovotstva  Kraıkoma  ıv nıh Nýrmakov prızyval prısýstvýıýıh «ne dratsıa» mejdý soboı ı vestı borbý protıv partıı edınym frontom. Drýgıe prısýtstvýıýıe naıonalısty (Ia – Jandosov, Togjanov, Kýlýbaev) v svoıh vystýplenııah s nım solıdarızırovalıs», — deıdi.

Repressııanyń qandy sheńgeline túsken arystarymyzdyń tergeý kezindegi qujattaryn jaryqqa shyǵaryp júrgen tarıh ǵylymynyń doktory, derektanýshy  B.Násenov óziniń boljamdarynda bylaı deıdi: «Joǵaryda aıtylǵandardy NKVD tergeýshileri erterek daıyndap aǵalarymyzdy uryp-soǵyp esterinen tandyryp, endi myna qaǵazdarǵa qol qoı dep zorlyqpen qoıǵyzǵan degen oıdy kóptegen tarıhshylar, ádebıet qaıratkerleri aıtady.

Muny urdy-soqty, qınady degenge qosylamyn. Biraq dál osyndaı saýatty jaýaptardy tergeýshiler daıyndaı almaıdy. Meniń oıymsha aǵalarymyzdy aıýandyqpen uryp-soǵyp, artynan birneshe kún qolyna qalam,qaǵaz berip jazǵyzýy múmkin. Bul aǵalar endi ne bolsa ol bolsyn dep óziniń oıyndaǵy júrgen tamasha armandaryn da osy qaǵazdar arqyly bizge qaldyrǵan bolar». [1]

N.Nurmaqov Qazaqstannyń úkimet basshysy bolǵan jyldarda Máskeýdegi Qazaqstannyń Ókilettigin basqarǵan belgili qaıratker Ábilqaıyr Dosov tergeýde bergen jaýaptarynda: «1929 jyly Máskeýdegi marksızm kýrsynda Qazaq AKSR Halyq Komıssarlary Keńesiniń burynǵy tóraǵasy Nyǵmet Nurmaqov oqyp jatty. Men ol kezde BOAK Prezıdıýmynyń múshesi, ári hatshysynyń orynbasary bolyp isteımin. Nurmaqovpen aıyna eki-úsh ret kezdesip turdym. Kóbinese onyń úıine men baratynmyn. Sebebi meniń Almatyda isteıtinderdiń eshqaısysymen jeke baılanysym bolmaǵandyqtan, bizdikine eshkim kelmeıtin. Al onyń úıinde qashan bolsyn Qazaqstandyq qyzmetkerleriniń bireý-mireýi, tipti Máskeýge issaparmen kelgen Halkomdarǵa sheıin kezdestirýge bolatyn.

1930 jyldyń qańtarynyń aıaǵynda bolǵan bir kezdesýde Nurmaqov: “Qazaqstanda masqara asyra silteýshilikter, bassyzdyqtar oryn alýda” dedi. “Aýdandardaǵy qazaqtar asharshylyqtan shybyndaı qyrylyp jatyr. Ońtústikte jáne Almaty oblysynda is mynaǵan deıin jetken. Qystygúni qazaqtarǵa bir jerge úı tiktirip, bárin nómirlep, ár kóshege partııa kósemderiniń, sonyń ishinde Goloekınniń, Quramysovtyń, Isaevtyń esimderin bergizgen,” – dedi. Osyny estigende ashýǵa býlyǵyp, partııanyń Ortalyq Komıtetine (OK) habarlaıyq degen usynys aıttym. N.Nurmaqov myrs etip kúldi de “Odan eshteńe shyqpaıdy. Saǵan sene qoıar deımisiń. Eger OK-ǵa jazsań, ondaǵylar áýeli Goloekınnen suraıdy, al ol qazaq emmıgranttary bizdegi qıynshylyqtardy ásirelep kórsetip otyr, jumys isteýimizge kedergi keltirýde dep jaýap beredi de, taǵy da keminde jarty jyl qyzmet isteıdi”,- dedi. Buǵan qosa, Qazaqstandaǵy zańsyzdyqtar men zorlyq-zombylyqtar týraly faktiler jınastyryp jatqandyǵyn, jınap bolǵan soń ǵana OK-ǵa habarlaýǵa bolatynyn aıtty». [2]

                Bul kezde tárkileý men ujymdastyrýǵa qarsy qazaq dalasynda kóterilister burq ete qaldy. Shyńǵystaýdaǵy, Shubartaýdaǵy, Abyralydaǵy, Sozaqtaǵy, Sarysýdaǵy, Qaraqumdaǵy, Yrǵyzdaǵy, Mańǵystaýdaǵy, Batpaqqaradaǵy t.b. jerlerdegi kóterilisterdiń artynda sol kezdegi ult qaıratkerler turdy degen de boljamdar bar.

«T.Rysqulov», «Asharshylyq», «T. Júrgenov» atty  derekti fılmderdiń avtory,rejısser E.Raqyshev óziniń suhbatynda Keńes úkimetine qarsy kúresken elimizdegi astyrtyn uıym týraly, «Bul uıymǵa áıgili Alashordashylar men basynda Keńes úkimetin qoldap, keıin odan qatty túńilgen Turar Rysqulov bastaǵan ult qaıratkerleri  kirgen jáne sol kezdegi kóterilisterdi de uıymdastyrǵan», —  deıdi.

Mysaly, T. Júrgenov ózin qazaq ultshyldarynyń uıymyna Sultanbek Qojanov kirgizgenin aıtady. S. Qojanovtyń «Halyq qasiret shegip ultymyz joıylyp ketý aldynda tur. Sondyqtanda ultty saqtap qalý úshin ultshyl azamattar astyrtyn uıym qurdyq»,- degenine T.Júrgenov: «Ózekti janǵa bir ólim. Halqym úshin tiktim basymdy báıgege. Men de sendermen birgemin dep jaýap berdim»,- deıdi. Muny  Júrgenov óz qolymen jazǵan. Biraq men muny NKVD jendetteri uryp-soǵyp jazdyrǵan shyǵar dep, Qojanovtyń isin aldyrdym. Ol da osy áńgimeni rastaıdy. Men buǵan da senbeı, Uzaqbaı Qulymbetovtiń isin aldyrtyp, osy jaıytty qaradym. Qulymbetov ol kezde uıymnyń Almatydaǵy bólimin basqarǵan. Ol bergen jaýabynda Júrgenov shyndyqty aıtyp otyrǵanyn aıtady. Sodan soń uıymnyń basynda turǵan T. Rysqulovtyń isin qaradym. T.Rysqulov  Júrgenovti uıymǵa Qojanov kirgizgenin aıta kelip, T.Júrgenovke Qaraqumdaǵy kóterilisti uıymdastyrýǵa ózi jeke tapsyrma bergenin aıtady.

Sol jyldary qazaq dalasynda 370-teı irili-usaq kóterilister bolǵan.  Ol kóterilisterdiń negizi ultshyl qaıratkerlerimizdiń astyrtyn is-áreketiniń arqasynda uıymdastyrylǵan. Sol 1930 jyldary  T. Júrgenov Ózbekstanda halyq komıssary bolyp istegen. Ákesi Qara, baýyrlary Dosjan, Qosjandar arqyly Qaraqumdaǵy kóterilisti astyrtyn qoldap otyrǵan. Yrǵyzda bolǵan kóterilistiń artynda U. Qulymbetov turǵan. Sozaq kóterilisin basqarǵan Alashordashy Sársenov tikeleı S.Seıfýllın men aqyldasyp, nusqaý alyp otyrǵan. Aqsý, Abralydaǵy  kóterilister de astyrtyn uıymnyń uıymdastyrýymen bolǵan. Tergeý barysynda NKVD tergeýshileri T.Rysqulovtan «Sender sonda nashar qarýlanǵan kóterilisshilermen Keńes úkimetin qulatamyz dep oıladyńdar ma?» dep suraıdy.  T.Rysqulov: «Joq, biz jeńemiz dep oılaǵan joqpyz. Biraq Máskeýdiń ozbyrlyq saıasatyna qarsy jer-jerde narazylyqtar, kóterilister bolyp jatqanyn kórgen Ortalyq óziniń qateligin túsinip, baǵytyn ózgerter dep oıladyq», — deıdi. [3]

Ujymdastyrý men salyq salýdyń shekten shyǵýy, el arasyn jaılaı bastaǵan asharshylyq sebepterinen bastaý alǵan kóterilisterdiń biri Abyraly kóterilisi haqynda jazylǵan zertteý eńbekterinde  Abyraly kóterilisi týraly arnaıy zertteý júrgizgen tarıh ǵylymdarynyń doktory, derektanýshy  Bolatbek Nasenov aǵamyz  kóteriliske baılanysty barlyq arhıv qujattaryn jaryqqa shyǵardy.

Arhıvtegi  NKVD- niń tergeý qujattarynda kýálárdiń aıtýynsha №10 aýylda bolǵan jınalysta halyq aldynda kolhoz múshesi Ybyraı Jákishov bylaı degen: — Keńes úkimeti halyqty aldady. Baılarǵa ǵana salyq salamyz dep edi. Al shyndyǵyndy ortasha sharýa men kedeılerdi de aıaǵan joq. Endi kózderińiz jetti. Keńes úkimeti «jyrtqyshtar». Tapsyrǵan maldaryńyzdy qaıtaryp alyńyzdar.

El arasynda Keńester úkimeti qulady , Alashordashylar jaqynda elge kelip kóterilisti ózderi basqarmaq degen qaýesetter taraǵan. Ár aýyldaǵy kóterilishshilerdiń  jospary boıynsha barlyǵy bir týdyń astyna birigip, aýdan ortalyǵy Abyralyny alyp, Shyńǵystaýlyqtarmen birigip aldymen Znamenkany( Qarasý) talqandap Semeıge qaraı júrmekshi. Semeıde qaıtadan Alash Orda úkimetin ornatý maqsat bolmaq. Birinshi bolyp №12 aýyl men №14 aýyl Uzynbulaqtyqtar birigip aldymen koperatıvterdi talqandap salyq túrinde ótkizýge daıyndap qoıǵan astyq pen basqa da zattardy taratyp alǵan. Sodan keıin Uzynbulaq aýylynda qurylǵan «Sáýle» kolhozyn talqandap barlyq mal men jylqylardy taratyp alǵan. Miniske jaraıtyn attardyń barlyǵyn bólip Semeıge jasalmaq shabýlǵa daıyndala bastaǵan. Aýylkeńesiniń tóraǵasy men aýdandyq atqarý komıtetiniń ókilin tutqyndap olarǵa kóterilisshilerge qosylý týraly talap qoıyp bosatady. Kóterisshiler aq tý kóterip shyqqan. Týda Lá Illaha Illallah degen jazý bolǵan.

OGPÝ-diń ańyz-aqıqaty aralas málimetteri ujymdastyrýǵa qarsy bolǵan kóterilisterdi Alashordalyqtarmen, sol kezde bılikte bolǵan qaıratkerlermen baılanystyrady. Mysaly Abyraly kóterilisin aıqyn mysal bola alady. Buǵan sebep joq emes. Atap aıtar bolsaq «Alash qozǵalysynyń» óristeýine keń jol ashqan 1905 jylǵy Álıhan Bókeıhan men Jaqyp Aqpaev uıymdastyrǵan Qarqaraly petıııasy bolsa, sol aıtýly sharaǵa ún qosqandardyń ishinde Abyraly óńiriniń abyroıly azamattary da kezdesedi. Olar tómendegideı:

1. Abyraly bolysynan: Musa Qulbaev, Súleımen Qoısoımasov
2. Aqbota bolysynan: Júsip Qulbatyrov, Bektibaı Botabaev
3. Bórli bolysynan: Tolmuhamet (halyq «Toqmet qajy» dep ataıdy) Altyntorın, Raqııa Satpaev
4. Degeleń bolysynan: Kerimhan Tólebaev, Tyshqanbaı Qashaqov
5. Temirshi bolysynan: Sekerbaı Qanǵojın, Ospan Janǵabylov.

Joǵaryda esimderi atalǵandar baılyǵy men bedeline qosa, zııaly, jańa zamannyń byǵytyn ańǵara biletin azamattar bolǵan. 1918 jyly Alash Orda úkimeti Orynbordan Semeıge kóshirilgende jáne sol jyldardaǵy Azamat soǵysy kezinde Alash Orda qaıratkerleriniń Shyńǵystaý jáne Abyraly óńirleriniń aýqatty azamattaryna arqa súıegendigi naqty derekterden belgili. [4]

Alaıda 1931 jylǵy Abyraly kóterilisine Alashordalyqtardyń yqpaly boldy ma? – degen zańdy suraq týyndaıdy. Mundaı suraqtyń týyndaýyna túrtki bolǵan máseleler – kóterilisshilerdiń  tergeý proesi kezinde bergen jaýaptary ekendigi anyq. Máselen, B. Násenovtyń «Abyraly kóterilisi» kitabynda jarııalanǵan qujattarda halyqty atqa qondyrý úshin júrgizilgen úgit-nasıhat jumystary erekshe nazar aýdartady. Muraǵattan alynǵan IIHK (NKVD) tergeý qujattarynda bylaı delingen: №10 aýylda bolǵan jınalysta halyq aldynda kolhoz múshesi Ybyraı Jákishov: – «Keńes úkimeti halyqty aldady. Baılarǵa ǵana salyq salamyz dep edi. Al shyndyǵyndy ortasha  sharýa men kedeılerdi de aıaǵan joq. Endi kózderińiz jetti. Keńes úkimeti «jyrtqyshtar». Tapsyrǵan maldaryńyzdy qaıtaryp alyńyzdar» degen. 

Sondaı-aq, Baımaǵambetov Qadaýdyń ( 32 jasta, ákesi tárkileýge ilingen Buǵybaev Baımaǵambettiń uly) bergen jaýaby bar:

— Jákishev Ybyraı bylaı dedi. «Sovet úkimeti qulady. Semeıden maǵan Salyqbaev Raqymjan keldi. Alashordashylar Shyńǵystaýdyń baılary Shaımardan Ahmetjanovpen, Ahmetov Alhamjannyń atasy Jaqyp jáne Ábish Rysqulovtarmen kezdesedi. Semeıden Alash Ahmetjanov kelip kóterilisti basqarady».

 Aıyptalýshy Baltaqaev Qaýqarbek (27 jasta,  Abyraly aýdany №6 aýylynan, baıdyń balasy. Mamandyǵy muǵalim, úılengen, otbasynda 5 adam. Buryn isti bolmaǵan) tergeý barysynda mynadaı málimet beredi:

– Qańtar aıynyń basynda Abyraly aýdanyna  Semeı qalasynan 1928 jyly mal-múlki tárkilengen baı Musabekov Esimbek keldi.  Jolda ol  Abyraly aýdanynyń  Degeleń bóligindegi týysy Tyshqanbaevtyń aýylynda birneshe kún bolǵan. Sol jaqtan №1 aýylǵa kelip Jaqypovqa ma nemese Bólegenovke me naqtysyn bilmedim 1930 jyly Máskeý qalasynda «Sharýa uıymyn» zańsyz partııa uıymdastyrylǵany, ony Alashordanyń kósemderi Bókeıhanov Álıhan, Ermekov Álimhan, Dýlatov, Baıtursynov, Barlybaev Ahmetýlla jáne basqalary qurǵandyǵyn aıtqan. Máskeýden  basqa partııanyń jeti aımaqta óz bólimsheleri astyrtyn jumys isteýde. Solardyń biri  Semeıde ornalasqandyǵyn, alaıda basshysynyń kim ekendigin Musabekov aıtpaǵan.  Biraq uıym bar. Á. Bókeıhanov Máskeýdiń GPÝ-yna bergen  jaýabynda uıymnyń bar  ekendigin moıyndaǵan. Ol uıymdy joıa almaısyńdar degen. Bókeıhanovty atý jazasyna bergen. Keıin bul sheshim ózgertildi (OGPÝ sotynyń sheshimimen Bókeıhanovtyn atý jazasyn túrmede otyrýǵa aýystyrǵan bolatyn). Uıymnyń maqsatyn aıta  kele Jaqypov Nuǵmanǵa nemese Bólekovke  №1  aýylda et salyǵyna qarsy halyqty kóterińder degen. Senderden  keıin barlyq jerlerde kóterilis bolady. Qazir  búkil odaq boıynsha kóteriliske daıyndalyp jatyr. Sondyqtan mamyr   aıynda  úkimet  aýysýy  múmkin. Osyny aıtqan Musabekov № 6 aýylǵa kelip shaıqas kezinde qaza tapqan aǵasy  Baıshaıynov  Káripbek, Kempirbaev Ysqaq, Qońyrbaev Baıseke ján Jandybaev Túsipbekter arqyly  óziniń rýlastary «Oljas» urpaqtaryn kóteriliske daıyndap shyǵarýdy tapsyrǵan.

Musabekov Kempirbaevqa  burynǵy Alashorda áskeriniń sarbazy retinde Alashordalyqtar saǵan úlken senim artyp otyr degen. Úkimetke qarsy kóterilisti tezdetip uıymdastyrýǵa kiris, meniń aǵam Baıshaıynov eki vıntovka beredi. Aıtqanyndaı eki vıntovkany ákelip berdi. Osydan keıin Musabekov otbasymen birge №1 aýylǵa baryp sondaǵy kóterilisti bastap shyqty. Artynsha basqa aýyldarda da kóterilis bastalyp ketti. Kóterilistiń maqsaty tek qana et salyǵy úshin maldaryn ótkizýge qarsylyq qana emes úkimetti túbegeıli qulatýdy josparlaǵan. Semeıdegi uıymnyń quramyna Qarqaraly aýdanynan Jantýǵanov Qydyrberdi baı, Kenjın Toqaı baı, Abyraly aýdanynan alashordashyl Manan Turǵanbaevtyń aǵasy – Sháden, qazirgi ýaqytta Semeı qalasynda turady, Ýalıhan Ahmetov jáne №10 aýyldan da bar, qalǵandarynyń aty – jónderin bilmedim taǵy basqa jerlerden músheleri bar. Qarqaraly aýdanynyń №10 aýylynyń bandysy Tileýbekov Baıjuma Abyraly aýdanynyń № 6 aýylynyń bandysy Kempirbaevtyń tobynda bolǵanda maǵan jasyryn uıym Semeı qalasynda ornalasqan, ózderiniń gazetterin shyǵaryp, taratady  dedi. Gazettiń aty qalaı atalatynyn bilmeıdi, bir danasy uıym múshesi Jantýǵanov Qydyrberdide bar eken. Mamyr aıynda kapıtalıstik elder men alashordashylar jáne baılardyń kúshimen Keńes úkimeti qulatylatyndyǵy týraly maqala basylǵan kórinedi. Gazettiń qaı tilde ekenin bilmeıdi.  Gazetti ustap júrgen Jantýǵanov Qydyrberdi Alash Ordalyq Manan Turǵanbaevtyń qaıyn atasy bolyp keledi. Kóterilisshilerge tergeý barysynda qoıylǵan suraqtarda: Kolchak tusynda Alashorda polkynda qyzmette boldyń ba, Ike Ádilovpen baılanystaryń barma? – degen suraqtar qoıǵan. Ike Ádilov ózderińiz biletindeı Alash partııasynyń múshesi jáne Alashorda úkimetiniń demeýshisi retinde halyq arasynda úlken bedelge ıe bolǵan. Tárkileý qarsańynda tutqyndalyp, jer aýdarylǵan, keıin qamaýdan qashyp shyǵyp, Shaǵan taýynda bandylyq jasaq quryp Keńes úkimetine qarsy soǵysqan. Artynsha Qytaıda qolǵa túsken. [5]

Abyraly aýdany tárizdi oǵan kórshi ornalasqan Shyńǵystaý aýdanynyń jerinde (qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysy, Abaı aýdany) de 1931 jyly aqpanda keńes úkimetiniń júrgizip otyrǵan saıasatyna qarsy halyq tolqýlary boldy. Kóterilisti Medeýov Sanııaz jáne Toraıǵyrov Emiljan basqaryp, oǵan barlyǵy 200-den astam adam qatynasqan. Kóterisshiler aq jalaý kóterip, halyqty aýdandaǵy keńes úkimetin qulatýǵa shaqyrǵan. Kóterisshiler kórshi Qý jáne Abyraly aýdandarymen baılanys ornatyp, olarmen birigýge árekettenedi. Biraq Qyzyl Armııanyń turaqty bólimderi buǵan kedergi jasady, kóterilis keń tarap úlgermeı jatyp-aq aqpan aıynda kúshpen basyp tastalyndy.

Birazdan soń «… osy kóterilisti uıymdastyrýshy bolypty, qashyp júr eken, Qytaıǵa ketpek kórinedi», — degen jalǵan laqap taratyp, «Saıat qorasynda» beıqam jatyp, ań aýlaýǵa shyqqan jerin­de Shákárim qajyny atyp óltirip, qudyqqa kómýsiz tastap ketedi. [6]

Abaı urpaqtarynyń tóńiregi Alash arystarymen óte jaqyn qarym qatynasta bolǵany belgili. Ásirese osy kóterilis kezinde Qunanbaı Óskenbaıulynyń urpaqtary qatty qýdalaýǵa ushyrady. Abaıdyń balasy Mákáıil, Shákárim Qudaıberdiuly, Ǵafýr Shákárimuly jazyqsyz atylǵan soń, Zııat Shákárimuly, Berdesh Ázimbaıuly, Mánákesh Ázimbaıuly Tákejanovtar Qytaıǵa ótip ketedi. Áýeli Tarbaǵataıǵa, odan soń Altaıǵa qashyp barady. Qajy urpaqtary ol jaqta da tynyshtyq taba almaı, quryǵy uzyn keńes ókimeti qolynan mert boldy.

Osy derekterge kóz júgirte otyryp biz bir jaıytqa toqtala ketýimiz kerek. Qazan tóńkerisine deıingi qalyptasqan ult zııalylarynyń qazaqty táýelsiz el bolsyn dep tilep, Alash ıdeıasynyń mańyna toptassa, Keńes úkimeti ornaǵan kezeńde qalyptasqan jańa tolqyn ult qaıratkerleri totalıtarlyq ámirshil júıeniń qurbanyna aınalǵan qazaq halqyn qalaıda aman alyp qalý jolynda kúresken azamattar keıinnen ózara ymyraǵa kelip ulttyń bolashaǵy jolynda birlese kúresti. Biz osy kúni qazaq-qazaqty ustap berdi, jala japty, satyp ketti, ashtyqta qazaq jalqaýlyǵynan qyryldy degendeı pikirlerdi aıtqandy unatamyz. Halyqty jappaı ashtyqqa uryndyrǵan qyzyl ımperııanyń solaqaı saıasaty áý basta qyryp-joıýǵa baǵyttalǵanyn kesh te bolsa túsingen ult zııalylary birige áreket etkeni anyq jáne sol jolda qurban boldy.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Násenov B. «Halyq jaýlary». Kóptomdyq eńbek. 7 tom. Onynshy kitap. Almaty: Novosıbırsk. 2005 jyl. 48-56 b.b.

2. Musyrman K. Qan tamǵan qoljazbalar //Egemendi Qazaqstan – 1992. – 10 sáýir. – 3 b.
3. Raqyshev E. Ultshyldardyń astyrtyn uıymy bolǵan. Abai.kz. 20.01.2015. Suhbattasqan Janysbaı T.  

4. Berkimbaı A. Abyraly kóterilisi – Alashtyqtar dem bergen kóterilis pe? // Obestvennaıa pozıııa – 2011. №46. 5-6 b.b.

5. Násenov B. «Abyraly qandy jyldarda. 1905-1945 j.j». Kóptomdyq eńbek. Ekinshi tom, úshinshi kitap. Almaty: Novosıbırsk. 2005.  254 b.

6. Ǵabjalılov H. Omarbekov T. Qazaq rý-taıpalarynyń tarıhy. Arǵyn. 9 tom. 2 kitap. XII-taraý. «TZO Alash» Almaty. 401-406 b.b.

   ---

Ardaq BERKIMBAI

 

Alash zııalylary «Shyqsaq bir tóbede, ólsek bir shuńqyrda bolaıyq», dedi jáne ómirleriniń sońdaryna deıin osy sózderinen taımady. Alash Orda partııasy men úkimeti taratylyp, qaıratkerleri qýǵynǵa ushyraǵannan keıin olar kúrestiń basqa túrin tańdap aldy. Ol halyqty aǵartýshylyq jolmen kózin ashyp, kúres jolyna bastaý edi.

Sol ýaqytta Tashkentke M.Tynyshpaev, H.Dosmuhamedov, J.Dosmuhamedov, M.Dýlatov, M.Jumabaev, J.Aımaýytov,  Á.Ermekov,  M.Esbolov, Q.Qojyqov syndy kóptegen  Alashorda qaıratkerleri jınaldy. Memleket jáne qoǵam  qaıratkerleri, qazaq zııalylary, ǵylym men mádenıettiń  iri tulǵalary T.Rysqulov, S.Asfendııarov, S.Qojanov, N.Tórequlov, M.Áýezov, Á.Dıvaev, T.Júrgenovteı azamattar Túrkistan Respýblıkasynyń basshylyǵynda, ǵylymı mekemelerde, halyq aǵartý men joǵary oqý oryndarynda eńbek etti. Osy kezeńde Qyrǵyz (qazaq) Keńestik soıalıstik avtonomııalyq respýblıkasynyń astanasy bolǵan Orynbor qalasynda A.Baıtursynov bastaǵan Alashtyqtar bilim berý men mádenıet salalarynda qyzmet jasady. Barlyǵy derlik gazet-jýrnaldar shyǵaryp, oqýlyqtar jazdy. Uly murat jolyndaǵy kúres túri men sıpatyn ózgertip, jalǵasa berdi. Biraq ábden ornyqqan Keńes úkimeti olarǵa ýaqyt ta, múmkindik te qaldyrmady.

1920 jyly Alash Orda úkimeti qulaǵannan keıin, Alash kósemi Á. Bókeıhanov óz jaqtastaryna arnap úndeý tastaıdy. «Biz jeńildik, biraq ulttyń sanasyn oıatyp, múddesin qorǵaýymyzdy bir sátke de toqtatpaýymyz kerek . Ol úshin, bolshevıktter partııasynyń qataryna ótip Keńes organdaryna jumysqa kirip, kúresimizdi  astyrtyn júrgizýimiz kerek»,- deıdi. Osydan keıin Alash Orda úkimetiniń músheleri men olardyń ustanymyn  qoldaıtyn jaqtastary  Keńes úkimetine túrli qyzmetke kiredi. Al olardy osy qyzmetterge tartqan N.Nurmaqov, T.Rysqulov, S.Seıfýllın syndy Qazaqstandaǵy Keńes úkimetiniń basshylyǵyndaǵy ult qaıratkerleri, jańa tolqyn saıasatkerleri bolatyn.

Qazaq zııalylarynyń sol kezeńde  Qyzyl ımperııa ortalyǵynyń saıasaty kesirinen ulttyq memleket qurý jolynda Alash Orda úkimeti men partııasyn qurǵandar  jáne  bolshevıktik partııa men soıalızm ıdeıasyna sengen qaıratkerler arasynda saıası kózqarastaryna qaraı eki jikke bólingen edi.

Bir anyǵy olardyń jeke bas arazdyǵy bolǵan joq. Bolsa ol ulttyń bolashaǵy jolynda, qazaq memlekettiligi men el qamy jolynda ártúrli kózqarasta bolǵan shyǵar. Tańdap alǵan joldary ártúrli bolsa da, maqsattary bir edi. Sondyqtan qalaı da birigý kerek ekenin ýaqyt óte kele bári de túsindi. Ásirese 1928 jyly bastalǵan baılar men orta taptyń mal-dúnıesin konfıskaııalaý men sharýalardy ujymdastyrý atty naýqany 1931-1933 jyldardaǵy halyqty jalmaǵan ashtyqqa ulasqanda qazaqty ult retinde joıatyn saıasat ekenine kózderi jetken qaıratkerler eldi aman alyp qalý áreketine kóshti. Osyndaı jaǵdaılar olardyń túpkilikti birigýine alyp keldi.

Bul áreketterin  olar jasyryn júrgizdi me, ashyq júrgizdi me, anyǵy olar buǵyp qalǵan joq, tize qosa qımyldap eldi birjola qyrylýdan saqtap qaldy. Ashtyq jaılaǵan jyldary Ahmet Baıtursynov «Aq bolsyn, qyzyl bolsyn bárbir, men tek qazaq ultynyń múddesin qorǵaıtyn mamleketti jaqtaımyn»,- dep atqa qondy.

El basyna tóngen zulamattan qutylý jolynda birikken ult qaıratkerleriniń áreketin Keńes ımperııasynyń dıktatorlary konrrevalıýııalyq uıym dep baǵalady. Ony olar 1937-1938 jyldardaǵy qandy repressııa júrgizgende ult qaıratkerleriniń kózin joıý kezinde basty aıyp retinde taǵyp, sheber paıdalandy.

O.Jandosovtyń NKVD tergeýshilerine bergen jaýabynan

Protokol doprosa obvınıaemogo Djandosova Ýraza Kakımovıch, 1899 goda rojdenııa, ýrojene Kaskelenskogo raıona, Alma-Atınskoı oblastı, kahah, grajdanın SSSR, obrazavanıe srednee, slýjaıı, byvshıı chlen VKP (b) s 1918 goda. Byvshıı Predsedatel Alma-Atınskogo oblıspalkoma.

V: Vy zaıavılı, chto namereny dat otkrovennye pokazanııa o svoeı kontrrevalıýıonnoı deıatelnostı, kak chlena antısovetskoı Kazahskoı naıonalıstıcheskoı organızaıı.

Chto Vy mojete pokazat?

         (úzindi)

K 1925-1926 g.g. grýppırovkı, kak organızaıonnaıa forma, prıkrytıe ı sredstvo naıonalıstıcheskoı raboty, ıscherpalı svoı vazmojnastı. Vsem hodom borby byl postavlen vopros o blokırovanıı naıonalısteıcheskıh grýppırovok, o peregrýppırovke sıl ı o novoı stýpenı organızaıı antısovetskoı deıatelnostı.

K etomý vremenı, v svıazı s zadachamı, postavlennymı Sovetskoı vlastıý po voprosý o sovetızaıı aýla, byla naıdena ıdeologıcheskaıa osnova bloka. Ona zaklýchalas v protaskıvanıı naıonalıstıcheskımı grýpırovkamı býrjýazno-naıonalıstıcheskoı lınıı v vaprosah zemleýstroıstva, korenızaıı gosýdarstvennogo apparata ı naıonalnoı kýltýry. Osnovnym je oselkom, na kotorym soshlıs naıonalıstıcheskıe grýppırovkı, byl vopros o zemle.

Ishodıa ız býrjýazno-naıonalıstıcheskoı tochkı zrenııa v voprose ob ınteresah naıı voobe, t.e. baıskoı tochkı zrenııa Hodjanov ı ıa vydvınýlı konrrevalıýıonnyı prınıp ocherednostı zemleýstroıstva, chto doljno bylo oznachıt, vo-pervyh, pervoochrednoe ı preımýestvennoe pravo Kazahov-baev na zemlıý ı, vo-vtoryh, prekraenıe perenaselenııa ızvne v Kazahstan.

Dlıa ýspeshnogo provedenııa etoı kontrrevalıýıonnoı lınıı Hodjanov, Ia ı Asfandııarov dogovorılıs s naıonalıstamı drýgıh grýppırovkı Nýrmakovym, Orynbaevym, Alıbekovym, Karatleýovym, Djamanmýrýnovym, Kenjınym, Djantleýovym ob edınom mnenıı po etomý koordınalnomý dlıa Kazahstana togo vremenı voprosý.

V rezýltate na V-ı kraıpartkonferenıı v 1925 godý vse naıonalıstıcheskoe grýppırovkı vystýpalı po etomý vaprosý edınym frontom.

No k blokırovanııý ýje podoshlı so vseh staron. Vnachale proıeshodıl sgovor mejdý grýppırovkamı bolee krýpnogo masshtaba. Tak, naprımer, prı aktıvnoı deıatelnostı Kýlýmbetova obedenılıs rýkovodıtelı grýppırovok Zapodnogo Kazahstana, Kýstanaıa, Aktıýbınska ı Adaıa, toje samoe proızoshlo sredı naıonalıstov Petropavlsk, Akmolınsk ı Semıpalatınska, takje v Semıreche ı Syr-Dare. Nakone, ne v smysle perıodızaıı po vremenı, proıshodıt sblıjenıe ı blokırovanıe  mejdý rýkovotstvom naıonalıstıcheskıh grýppırovak. Vedýeı ı organızýıýeı fıgýroı prı etom byl Nýrmakov Nygmet, vokrýg kotorogo obedenılıs vse naıonalısty. V rolı rýkovodıtelıa ego prıznavalı Mendeshev, Seıfýllın, Kenjın, Sýltanbekov, Alıbekov, ı Mýrzagalıev, tak skazat vse ottenkı naıonalıstıcheskıh grýppırovok. Krome togo, ý Nýrmakova bylı naıbolee solıdnye alash-ordınskıe svıazı v lıe Býkeıhanova Alıhana, Ermekova ı Gabbasova.

S Nýrmakovym ıa sblızılsıa na pochve sovmestnyh vystýplenıı po voprosam obsýjdavshımsıa togda   na Bıýro Kraıkoma  ı byvaıa, na ýstraevaemyh ım konspıratıvnyh soveanıe sostoıavsheesıa ý nego na kvartıre.

Na etom soveanıı ýchastvovalı Togjanov, Masanov, Ýtekın, Gataýlın, Kýlýbaev ı drýgıe naıonalısty, v tom chısle 4-5 chelovek, kak mne pomnıtsıa, ız Semıpalatınska ı Karkaralınska.

Na etom soveanıı vystýplenııa Nýrmakova nosılı antısovetskıı harakter, bylı napravleny protıv rýkovotstva  Kraıkoma  ıv nıh Nýrmakov prızyval prısýstvýıýıh «ne dratsıa» mejdý soboı ı vestı borbý protıv partıı edınym frontom. Drýgıe prısýtstvýıýıe naıonalısty (Ia – Jandosov, Togjanov, Kýlýbaev) v svoıh vystýplenııah s nım solıdarızırovalıs», — deıdi.

Repressııanyń qandy sheńgeline túsken arystarymyzdyń tergeý kezindegi qujattaryn jaryqqa shyǵaryp júrgen tarıh ǵylymynyń doktory, derektanýshy  B.Násenov óziniń boljamdarynda bylaı deıdi: «Joǵaryda aıtylǵandardy NKVD tergeýshileri erterek daıyndap aǵalarymyzdy uryp-soǵyp esterinen tandyryp, endi myna qaǵazdarǵa qol qoı dep zorlyqpen qoıǵyzǵan degen oıdy kóptegen tarıhshylar, ádebıet qaıratkerleri aıtady.

Muny urdy-soqty, qınady degenge qosylamyn. Biraq dál osyndaı saýatty jaýaptardy tergeýshiler daıyndaı almaıdy. Meniń oıymsha aǵalarymyzdy aıýandyqpen uryp-soǵyp, artynan birneshe kún qolyna qalam,qaǵaz berip jazǵyzýy múmkin. Bul aǵalar endi ne bolsa ol bolsyn dep óziniń oıyndaǵy júrgen tamasha armandaryn da osy qaǵazdar arqyly bizge qaldyrǵan bolar». [1]

N.Nurmaqov Qazaqstannyń úkimet basshysy bolǵan jyldarda Máskeýdegi Qazaqstannyń Ókilettigin basqarǵan belgili qaıratker Ábilqaıyr Dosov tergeýde bergen jaýaptarynda: «1929 jyly Máskeýdegi marksızm kýrsynda Qazaq AKSR Halyq Komıssarlary Keńesiniń burynǵy tóraǵasy Nyǵmet Nurmaqov oqyp jatty. Men ol kezde BOAK Prezıdıýmynyń múshesi, ári hatshysynyń orynbasary bolyp isteımin. Nurmaqovpen aıyna eki-úsh ret kezdesip turdym. Kóbinese onyń úıine men baratynmyn. Sebebi meniń Almatyda isteıtinderdiń eshqaısysymen jeke baılanysym bolmaǵandyqtan, bizdikine eshkim kelmeıtin. Al onyń úıinde qashan bolsyn Qazaqstandyq qyzmetkerleriniń bireý-mireýi, tipti Máskeýge issaparmen kelgen Halkomdarǵa sheıin kezdestirýge bolatyn.

1930 jyldyń qańtarynyń aıaǵynda bolǵan bir kezdesýde Nurmaqov: “Qazaqstanda masqara asyra silteýshilikter, bassyzdyqtar oryn alýda” dedi. “Aýdandardaǵy qazaqtar asharshylyqtan shybyndaı qyrylyp jatyr. Ońtústikte jáne Almaty oblysynda is mynaǵan deıin jetken. Qystygúni qazaqtarǵa bir jerge úı tiktirip, bárin nómirlep, ár kóshege partııa kósemderiniń, sonyń ishinde Goloekınniń, Quramysovtyń, Isaevtyń esimderin bergizgen,” – dedi. Osyny estigende ashýǵa býlyǵyp, partııanyń Ortalyq Komıtetine (OK) habarlaıyq degen usynys aıttym. N.Nurmaqov myrs etip kúldi de “Odan eshteńe shyqpaıdy. Saǵan sene qoıar deımisiń. Eger OK-ǵa jazsań, ondaǵylar áýeli Goloekınnen suraıdy, al ol qazaq emmıgranttary bizdegi qıynshylyqtardy ásirelep kórsetip otyr, jumys isteýimizge kedergi keltirýde dep jaýap beredi de, taǵy da keminde jarty jyl qyzmet isteıdi”,- dedi. Buǵan qosa, Qazaqstandaǵy zańsyzdyqtar men zorlyq-zombylyqtar týraly faktiler jınastyryp jatqandyǵyn, jınap bolǵan soń ǵana OK-ǵa habarlaýǵa bolatynyn aıtty». [2]

                Bul kezde tárkileý men ujymdastyrýǵa qarsy qazaq dalasynda kóterilister burq ete qaldy. Shyńǵystaýdaǵy, Shubartaýdaǵy, Abyralydaǵy, Sozaqtaǵy, Sarysýdaǵy, Qaraqumdaǵy, Yrǵyzdaǵy, Mańǵystaýdaǵy, Batpaqqaradaǵy t.b. jerlerdegi kóterilisterdiń artynda sol kezdegi ult qaıratkerler turdy degen de boljamdar bar.

«T.Rysqulov», «Asharshylyq», «T. Júrgenov» atty  derekti fılmderdiń avtory,rejısser E.Raqyshev óziniń suhbatynda Keńes úkimetine qarsy kúresken elimizdegi astyrtyn uıym týraly, «Bul uıymǵa áıgili Alashordashylar men basynda Keńes úkimetin qoldap, keıin odan qatty túńilgen Turar Rysqulov bastaǵan ult qaıratkerleri  kirgen jáne sol kezdegi kóterilisterdi de uıymdastyrǵan», —  deıdi.

Mysaly, T. Júrgenov ózin qazaq ultshyldarynyń uıymyna Sultanbek Qojanov kirgizgenin aıtady. S. Qojanovtyń «Halyq qasiret shegip ultymyz joıylyp ketý aldynda tur. Sondyqtanda ultty saqtap qalý úshin ultshyl azamattar astyrtyn uıym qurdyq»,- degenine T.Júrgenov: «Ózekti janǵa bir ólim. Halqym úshin tiktim basymdy báıgege. Men de sendermen birgemin dep jaýap berdim»,- deıdi. Muny  Júrgenov óz qolymen jazǵan. Biraq men muny NKVD jendetteri uryp-soǵyp jazdyrǵan shyǵar dep, Qojanovtyń isin aldyrdym. Ol da osy áńgimeni rastaıdy. Men buǵan da senbeı, Uzaqbaı Qulymbetovtiń isin aldyrtyp, osy jaıytty qaradym. Qulymbetov ol kezde uıymnyń Almatydaǵy bólimin basqarǵan. Ol bergen jaýabynda Júrgenov shyndyqty aıtyp otyrǵanyn aıtady. Sodan soń uıymnyń basynda turǵan T. Rysqulovtyń isin qaradym. T.Rysqulov  Júrgenovti uıymǵa Qojanov kirgizgenin aıta kelip, T.Júrgenovke Qaraqumdaǵy kóterilisti uıymdastyrýǵa ózi jeke tapsyrma bergenin aıtady.

Sol jyldary qazaq dalasynda 370-teı irili-usaq kóterilister bolǵan.  Ol kóterilisterdiń negizi ultshyl qaıratkerlerimizdiń astyrtyn is-áreketiniń arqasynda uıymdastyrylǵan. Sol 1930 jyldary  T. Júrgenov Ózbekstanda halyq komıssary bolyp istegen. Ákesi Qara, baýyrlary Dosjan, Qosjandar arqyly Qaraqumdaǵy kóterilisti astyrtyn qoldap otyrǵan. Yrǵyzda bolǵan kóterilistiń artynda U. Qulymbetov turǵan. Sozaq kóterilisin basqarǵan Alashordashy Sársenov tikeleı S.Seıfýllın men aqyldasyp, nusqaý alyp otyrǵan. Aqsý, Abralydaǵy  kóterilister de astyrtyn uıymnyń uıymdastyrýymen bolǵan. Tergeý barysynda NKVD tergeýshileri T.Rysqulovtan «Sender sonda nashar qarýlanǵan kóterilisshilermen Keńes úkimetin qulatamyz dep oıladyńdar ma?» dep suraıdy.  T.Rysqulov: «Joq, biz jeńemiz dep oılaǵan joqpyz. Biraq Máskeýdiń ozbyrlyq saıasatyna qarsy jer-jerde narazylyqtar, kóterilister bolyp jatqanyn kórgen Ortalyq óziniń qateligin túsinip, baǵytyn ózgerter dep oıladyq», — deıdi. [3]

Ujymdastyrý men salyq salýdyń shekten shyǵýy, el arasyn jaılaı bastaǵan asharshylyq sebepterinen bastaý alǵan kóterilisterdiń biri Abyraly kóterilisi haqynda jazylǵan zertteý eńbekterinde  Abyraly kóterilisi týraly arnaıy zertteý júrgizgen tarıh ǵylymdarynyń doktory, derektanýshy  Bolatbek Nasenov aǵamyz  kóteriliske baılanysty barlyq arhıv qujattaryn jaryqqa shyǵardy.

Arhıvtegi  NKVD- niń tergeý qujattarynda kýálárdiń aıtýynsha №10 aýylda bolǵan jınalysta halyq aldynda kolhoz múshesi Ybyraı Jákishov bylaı degen: — Keńes úkimeti halyqty aldady. Baılarǵa ǵana salyq salamyz dep edi. Al shyndyǵyndy ortasha sharýa men kedeılerdi de aıaǵan joq. Endi kózderińiz jetti. Keńes úkimeti «jyrtqyshtar». Tapsyrǵan maldaryńyzdy qaıtaryp alyńyzdar.

El arasynda Keńester úkimeti qulady , Alashordashylar jaqynda elge kelip kóterilisti ózderi basqarmaq degen qaýesetter taraǵan. Ár aýyldaǵy kóterilishshilerdiń  jospary boıynsha barlyǵy bir týdyń astyna birigip, aýdan ortalyǵy Abyralyny alyp, Shyńǵystaýlyqtarmen birigip aldymen Znamenkany( Qarasý) talqandap Semeıge qaraı júrmekshi. Semeıde qaıtadan Alash Orda úkimetin ornatý maqsat bolmaq. Birinshi bolyp №12 aýyl men №14 aýyl Uzynbulaqtyqtar birigip aldymen koperatıvterdi talqandap salyq túrinde ótkizýge daıyndap qoıǵan astyq pen basqa da zattardy taratyp alǵan. Sodan keıin Uzynbulaq aýylynda qurylǵan «Sáýle» kolhozyn talqandap barlyq mal men jylqylardy taratyp alǵan. Miniske jaraıtyn attardyń barlyǵyn bólip Semeıge jasalmaq shabýlǵa daıyndala bastaǵan. Aýylkeńesiniń tóraǵasy men aýdandyq atqarý komıtetiniń ókilin tutqyndap olarǵa kóterilisshilerge qosylý týraly talap qoıyp bosatady. Kóterisshiler aq tý kóterip shyqqan. Týda Lá Illaha Illallah degen jazý bolǵan.

OGPÝ-diń ańyz-aqıqaty aralas málimetteri ujymdastyrýǵa qarsy bolǵan kóterilisterdi Alashordalyqtarmen, sol kezde bılikte bolǵan qaıratkerlermen baılanystyrady. Mysaly Abyraly kóterilisin aıqyn mysal bola alady. Buǵan sebep joq emes. Atap aıtar bolsaq «Alash qozǵalysynyń» óristeýine keń jol ashqan 1905 jylǵy Álıhan Bókeıhan men Jaqyp Aqpaev uıymdastyrǵan Qarqaraly petıııasy bolsa, sol aıtýly sharaǵa ún qosqandardyń ishinde Abyraly óńiriniń abyroıly azamattary da kezdesedi. Olar tómendegideı:

1. Abyraly bolysynan: Musa Qulbaev, Súleımen Qoısoımasov
2. Aqbota bolysynan: Júsip Qulbatyrov, Bektibaı Botabaev
3. Bórli bolysynan: Tolmuhamet (halyq «Toqmet qajy» dep ataıdy) Altyntorın, Raqııa Satpaev
4. Degeleń bolysynan: Kerimhan Tólebaev, Tyshqanbaı Qashaqov
5. Temirshi bolysynan: Sekerbaı Qanǵojın, Ospan Janǵabylov.

Joǵaryda esimderi atalǵandar baılyǵy men bedeline qosa, zııaly, jańa zamannyń byǵytyn ańǵara biletin azamattar bolǵan. 1918 jyly Alash Orda úkimeti Orynbordan Semeıge kóshirilgende jáne sol jyldardaǵy Azamat soǵysy kezinde Alash Orda qaıratkerleriniń Shyńǵystaý jáne Abyraly óńirleriniń aýqatty azamattaryna arqa súıegendigi naqty derekterden belgili. [4]

Alaıda 1931 jylǵy Abyraly kóterilisine Alashordalyqtardyń yqpaly boldy ma? – degen zańdy suraq týyndaıdy. Mundaı suraqtyń týyndaýyna túrtki bolǵan máseleler – kóterilisshilerdiń  tergeý proesi kezinde bergen jaýaptary ekendigi anyq. Máselen, B. Násenovtyń «Abyraly kóterilisi» kitabynda jarııalanǵan qujattarda halyqty atqa qondyrý úshin júrgizilgen úgit-nasıhat jumystary erekshe nazar aýdartady. Muraǵattan alynǵan IIHK (NKVD) tergeý qujattarynda bylaı delingen: №10 aýylda bolǵan jınalysta halyq aldynda kolhoz múshesi Ybyraı Jákishov: – «Keńes úkimeti halyqty aldady. Baılarǵa ǵana salyq salamyz dep edi. Al shyndyǵyndy ortasha  sharýa men kedeılerdi de aıaǵan joq. Endi kózderińiz jetti. Keńes úkimeti «jyrtqyshtar». Tapsyrǵan maldaryńyzdy qaıtaryp alyńyzdar» degen. 

Sondaı-aq, Baımaǵambetov Qadaýdyń ( 32 jasta, ákesi tárkileýge ilingen Buǵybaev Baımaǵambettiń uly) bergen jaýaby bar:

— Jákishev Ybyraı bylaı dedi. «Sovet úkimeti qulady. Semeıden maǵan Salyqbaev Raqymjan keldi. Alashordashylar Shyńǵystaýdyń baılary Shaımardan Ahmetjanovpen, Ahmetov Alhamjannyń atasy Jaqyp jáne Ábish Rysqulovtarmen kezdesedi. Semeıden Alash Ahmetjanov kelip kóterilisti basqarady».

 Aıyptalýshy Baltaqaev Qaýqarbek (27 jasta,  Abyraly aýdany №6 aýylynan, baıdyń balasy. Mamandyǵy muǵalim, úılengen, otbasynda 5 adam. Buryn isti bolmaǵan) tergeý barysynda mynadaı málimet beredi:

– Qańtar aıynyń basynda Abyraly aýdanyna  Semeı qalasynan 1928 jyly mal-múlki tárkilengen baı Musabekov Esimbek keldi.  Jolda ol  Abyraly aýdanynyń  Degeleń bóligindegi týysy Tyshqanbaevtyń aýylynda birneshe kún bolǵan. Sol jaqtan №1 aýylǵa kelip Jaqypovqa ma nemese Bólegenovke me naqtysyn bilmedim 1930 jyly Máskeý qalasynda «Sharýa uıymyn» zańsyz partııa uıymdastyrylǵany, ony Alashordanyń kósemderi Bókeıhanov Álıhan, Ermekov Álimhan, Dýlatov, Baıtursynov, Barlybaev Ahmetýlla jáne basqalary qurǵandyǵyn aıtqan. Máskeýden  basqa partııanyń jeti aımaqta óz bólimsheleri astyrtyn jumys isteýde. Solardyń biri  Semeıde ornalasqandyǵyn, alaıda basshysynyń kim ekendigin Musabekov aıtpaǵan.  Biraq uıym bar. Á. Bókeıhanov Máskeýdiń GPÝ-yna bergen  jaýabynda uıymnyń bar  ekendigin moıyndaǵan. Ol uıymdy joıa almaısyńdar degen. Bókeıhanovty atý jazasyna bergen. Keıin bul sheshim ózgertildi (OGPÝ sotynyń sheshimimen Bókeıhanovtyn atý jazasyn túrmede otyrýǵa aýystyrǵan bolatyn). Uıymnyń maqsatyn aıta  kele Jaqypov Nuǵmanǵa nemese Bólekovke  №1  aýylda et salyǵyna qarsy halyqty kóterińder degen. Senderden  keıin barlyq jerlerde kóterilis bolady. Qazir  búkil odaq boıynsha kóteriliske daıyndalyp jatyr. Sondyqtan mamyr   aıynda  úkimet  aýysýy  múmkin. Osyny aıtqan Musabekov № 6 aýylǵa kelip shaıqas kezinde qaza tapqan aǵasy  Baıshaıynov  Káripbek, Kempirbaev Ysqaq, Qońyrbaev Baıseke ján Jandybaev Túsipbekter arqyly  óziniń rýlastary «Oljas» urpaqtaryn kóteriliske daıyndap shyǵarýdy tapsyrǵan.

Musabekov Kempirbaevqa  burynǵy Alashorda áskeriniń sarbazy retinde Alashordalyqtar saǵan úlken senim artyp otyr degen. Úkimetke qarsy kóterilisti tezdetip uıymdastyrýǵa kiris, meniń aǵam Baıshaıynov eki vıntovka beredi. Aıtqanyndaı eki vıntovkany ákelip berdi. Osydan keıin Musabekov otbasymen birge №1 aýylǵa baryp sondaǵy kóterilisti bastap shyqty. Artynsha basqa aýyldarda da kóterilis bastalyp ketti. Kóterilistiń maqsaty tek qana et salyǵy úshin maldaryn ótkizýge qarsylyq qana emes úkimetti túbegeıli qulatýdy josparlaǵan. Semeıdegi uıymnyń quramyna Qarqaraly aýdanynan Jantýǵanov Qydyrberdi baı, Kenjın Toqaı baı, Abyraly aýdanynan alashordashyl Manan Turǵanbaevtyń aǵasy – Sháden, qazirgi ýaqytta Semeı qalasynda turady, Ýalıhan Ahmetov jáne №10 aýyldan da bar, qalǵandarynyń aty – jónderin bilmedim taǵy basqa jerlerden músheleri bar. Qarqaraly aýdanynyń №10 aýylynyń bandysy Tileýbekov Baıjuma Abyraly aýdanynyń № 6 aýylynyń bandysy Kempirbaevtyń tobynda bolǵanda maǵan jasyryn uıym Semeı qalasynda ornalasqan, ózderiniń gazetterin shyǵaryp, taratady  dedi. Gazettiń aty qalaı atalatynyn bilmeıdi, bir danasy uıym múshesi Jantýǵanov Qydyrberdide bar eken. Mamyr aıynda kapıtalıstik elder men alashordashylar jáne baılardyń kúshimen Keńes úkimeti qulatylatyndyǵy týraly maqala basylǵan kórinedi. Gazettiń qaı tilde ekenin bilmeıdi.  Gazetti ustap júrgen Jantýǵanov Qydyrberdi Alash Ordalyq Manan Turǵanbaevtyń qaıyn atasy bolyp keledi. Kóterilisshilerge tergeý barysynda qoıylǵan suraqtarda: Kolchak tusynda Alashorda polkynda qyzmette boldyń ba, Ike Ádilovpen baılanystaryń barma? – degen suraqtar qoıǵan. Ike Ádilov ózderińiz biletindeı Alash partııasynyń múshesi jáne Alashorda úkimetiniń demeýshisi retinde halyq arasynda úlken bedelge ıe bolǵan. Tárkileý qarsańynda tutqyndalyp, jer aýdarylǵan, keıin qamaýdan qashyp shyǵyp, Shaǵan taýynda bandylyq jasaq quryp Keńes úkimetine qarsy soǵysqan. Artynsha Qytaıda qolǵa túsken. [5]

Abyraly aýdany tárizdi oǵan kórshi ornalasqan Shyńǵystaý aýdanynyń jerinde (qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysy, Abaı aýdany) de 1931 jyly aqpanda keńes úkimetiniń júrgizip otyrǵan saıasatyna qarsy halyq tolqýlary boldy. Kóterilisti Medeýov Sanııaz jáne Toraıǵyrov Emiljan basqaryp, oǵan barlyǵy 200-den astam adam qatynasqan. Kóterisshiler aq jalaý kóterip, halyqty aýdandaǵy keńes úkimetin qulatýǵa shaqyrǵan. Kóterisshiler kórshi Qý jáne Abyraly aýdandarymen baılanys ornatyp, olarmen birigýge árekettenedi. Biraq Qyzyl Armııanyń turaqty bólimderi buǵan kedergi jasady, kóterilis keń tarap úlgermeı jatyp-aq aqpan aıynda kúshpen basyp tastalyndy.

Birazdan soń «… osy kóterilisti uıymdastyrýshy bolypty, qashyp júr eken, Qytaıǵa ketpek kórinedi», — degen jalǵan laqap taratyp, «Saıat qorasynda» beıqam jatyp, ań aýlaýǵa shyqqan jerin­de Shákárim qajyny atyp óltirip, qudyqqa kómýsiz tastap ketedi. [6]

Abaı urpaqtarynyń tóńiregi Alash arystarymen óte jaqyn qarym qatynasta bolǵany belgili. Ásirese osy kóterilis kezinde Qunanbaı Óskenbaıulynyń urpaqtary qatty qýdalaýǵa ushyrady. Abaıdyń balasy Mákáıil, Shákárim Qudaıberdiuly, Ǵafýr Shákárimuly jazyqsyz atylǵan soń, Zııat Shákárimuly, Berdesh Ázimbaıuly, Mánákesh Ázimbaıuly Tákejanovtar Qytaıǵa ótip ketedi. Áýeli Tarbaǵataıǵa, odan soń Altaıǵa qashyp barady. Qajy urpaqtary ol jaqta da tynyshtyq taba almaı, quryǵy uzyn keńes ókimeti qolynan mert boldy.

Osy derekterge kóz júgirte otyryp biz bir jaıytqa toqtala ketýimiz kerek. Qazan tóńkerisine deıingi qalyptasqan ult zııalylarynyń qazaqty táýelsiz el bolsyn dep tilep, Alash ıdeıasynyń mańyna toptassa, Keńes úkimeti ornaǵan kezeńde qalyptasqan jańa tolqyn ult qaıratkerleri totalıtarlyq ámirshil júıeniń qurbanyna aınalǵan qazaq halqyn qalaıda aman alyp qalý jolynda kúresken azamattar keıinnen ózara ymyraǵa kelip ulttyń bolashaǵy jolynda birlese kúresti. Biz osy kúni qazaq-qazaqty ustap berdi, jala japty, satyp ketti, ashtyqta qazaq jalqaýlyǵynan qyryldy degendeı pikirlerdi aıtqandy unatamyz. Halyqty jappaı ashtyqqa uryndyrǵan qyzyl ımperııanyń solaqaı saıasaty áý basta qyryp-joıýǵa baǵyttalǵanyn kesh te bolsa túsingen ult zııalylary birige áreket etkeni anyq jáne sol jolda qurban boldy.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Násenov B. «Halyq jaýlary». Kóptomdyq eńbek. 7 tom. Onynshy kitap. Almaty: Novosıbırsk. 2005 jyl. 48-56 b.b.

2. Musyrman K. Qan tamǵan qoljazbalar //Egemendi Qazaqstan – 1992. – 10 sáýir. – 3 b.
3. Raqyshev E. Ultshyldardyń astyrtyn uıymy bolǵan. Abai.kz. 20.01.2015. Suhbattasqan Janysbaı T.  

4. Berkimbaı A. Abyraly kóterilisi – Alashtyqtar dem bergen kóterilis pe? // Obestvennaıa pozıııa – 2011. №46. 5-6 b.b.

5. Násenov B. «Abyraly qandy jyldarda. 1905-1945 j.j». Kóptomdyq eńbek. Ekinshi tom, úshinshi kitap. Almaty: Novosıbırsk. 2005.  254 b.

6. Ǵabjalılov H. Omarbekov T. Qazaq rý-taıpalarynyń tarıhy. Arǵyn. 9 tom. 2 kitap. XII-taraý. «TZO Alash» Almaty. 401-406 b.b.

   ---

Ardaq BERKIMBAI

 

Alash zııalylary «Shyqsaq bir tóbede, ólsek bir shuńqyrda bolaıyq», dedi jáne ómirleriniń sońdaryna deıin osy sózderinen taımady. Alash Orda partııasy men úkimeti taratylyp, qaıratkerleri qýǵynǵa ushyraǵannan keıin olar kúrestiń basqa túrin tańdap aldy. Ol halyqty aǵartýshylyq jolmen kózin ashyp, kúres jolyna bastaý edi.

Sol ýaqytta Tashkentke M.Tynyshpaev, H.Dosmuhamedov, J.Dosmuhamedov, M.Dýlatov, M.Jumabaev, J.Aımaýytov,  Á.Ermekov,  M.Esbolov, Q.Qojyqov syndy kóptegen  Alashorda qaıratkerleri jınaldy. Memleket jáne qoǵam  qaıratkerleri, qazaq zııalylary, ǵylym men mádenıettiń  iri tulǵalary T.Rysqulov, S.Asfendııarov, S.Qojanov, N.Tórequlov, M.Áýezov, Á.Dıvaev, T.Júrgenovteı azamattar Túrkistan Respýblıkasynyń basshylyǵynda, ǵylymı mekemelerde, halyq aǵartý men joǵary oqý oryndarynda eńbek etti. Osy kezeńde Qyrǵyz (qazaq) Keńestik soıalıstik avtonomııalyq respýblıkasynyń astanasy bolǵan Orynbor qalasynda A.Baıtursynov bastaǵan Alashtyqtar bilim berý men mádenıet salalarynda qyzmet jasady. Barlyǵy derlik gazet-jýrnaldar shyǵaryp, oqýlyqtar jazdy. Uly murat jolyndaǵy kúres túri men sıpatyn ózgertip, jalǵasa berdi. Biraq ábden ornyqqan Keńes úkimeti olarǵa ýaqyt ta, múmkindik te qaldyrmady.

1920 jyly Alash Orda úkimeti qulaǵannan keıin, Alash kósemi Á. Bókeıhanov óz jaqtastaryna arnap úndeý tastaıdy. «Biz jeńildik, biraq ulttyń sanasyn oıatyp, múddesin qorǵaýymyzdy bir sátke de toqtatpaýymyz kerek . Ol úshin, bolshevıktter partııasynyń qataryna ótip Keńes organdaryna jumysqa kirip, kúresimizdi  astyrtyn júrgizýimiz kerek»,- deıdi. Osydan keıin Alash Orda úkimetiniń músheleri men olardyń ustanymyn  qoldaıtyn jaqtastary  Keńes úkimetine túrli qyzmetke kiredi. Al olardy osy qyzmetterge tartqan N.Nurmaqov, T.Rysqulov, S.Seıfýllın syndy Qazaqstandaǵy Keńes úkimetiniń basshylyǵyndaǵy ult qaıratkerleri, jańa tolqyn saıasatkerleri bolatyn.

Qazaq zııalylarynyń sol kezeńde  Qyzyl ımperııa ortalyǵynyń saıasaty kesirinen ulttyq memleket qurý jolynda Alash Orda úkimeti men partııasyn qurǵandar  jáne  bolshevıktik partııa men soıalızm ıdeıasyna sengen qaıratkerler arasynda saıası kózqarastaryna qaraı eki jikke bólingen edi.

Bir anyǵy olardyń jeke bas arazdyǵy bolǵan joq. Bolsa ol ulttyń bolashaǵy jolynda, qazaq memlekettiligi men el qamy jolynda ártúrli kózqarasta bolǵan shyǵar. Tańdap alǵan joldary ártúrli bolsa da, maqsattary bir edi. Sondyqtan qalaı da birigý kerek ekenin ýaqyt óte kele bári de túsindi. Ásirese 1928 jyly bastalǵan baılar men orta taptyń mal-dúnıesin konfıskaııalaý men sharýalardy ujymdastyrý atty naýqany 1931-1933 jyldardaǵy halyqty jalmaǵan ashtyqqa ulasqanda qazaqty ult retinde joıatyn saıasat ekenine kózderi jetken qaıratkerler eldi aman alyp qalý áreketine kóshti. Osyndaı jaǵdaılar olardyń túpkilikti birigýine alyp keldi.

Bul áreketterin  olar jasyryn júrgizdi me, ashyq júrgizdi me, anyǵy olar buǵyp qalǵan joq, tize qosa qımyldap eldi birjola qyrylýdan saqtap qaldy. Ashtyq jaılaǵan jyldary Ahmet Baıtursynov «Aq bolsyn, qyzyl bolsyn bárbir, men tek qazaq ultynyń múddesin qorǵaıtyn mamleketti jaqtaımyn»,- dep atqa qondy.

El basyna tóngen zulamattan qutylý jolynda birikken ult qaıratkerleriniń áreketin Keńes ımperııasynyń dıktatorlary konrrevalıýııalyq uıym dep baǵalady. Ony olar 1937-1938 jyldardaǵy qandy repressııa júrgizgende ult qaıratkerleriniń kózin joıý kezinde basty aıyp retinde taǵyp, sheber paıdalandy.

O.Jandosovtyń NKVD tergeýshilerine bergen jaýabynan

Protokol doprosa obvınıaemogo Djandosova Ýraza Kakımovıch, 1899 goda rojdenııa, ýrojene Kaskelenskogo raıona, Alma-Atınskoı oblastı, kahah, grajdanın SSSR, obrazavanıe srednee, slýjaıı, byvshıı chlen VKP (b) s 1918 goda. Byvshıı Predsedatel Alma-Atınskogo oblıspalkoma.

V: Vy zaıavılı, chto namereny dat otkrovennye pokazanııa o svoeı kontrrevalıýıonnoı deıatelnostı, kak chlena antısovetskoı Kazahskoı naıonalıstıcheskoı organızaıı.

Chto Vy mojete pokazat?

         (úzindi)

K 1925-1926 g.g. grýppırovkı, kak organızaıonnaıa forma, prıkrytıe ı sredstvo naıonalıstıcheskoı raboty, ıscherpalı svoı vazmojnastı. Vsem hodom borby byl postavlen vopros o blokırovanıı naıonalısteıcheskıh grýppırovok, o peregrýppırovke sıl ı o novoı stýpenı organızaıı antısovetskoı deıatelnostı.

K etomý vremenı, v svıazı s zadachamı, postavlennymı Sovetskoı vlastıý po voprosý o sovetızaıı aýla, byla naıdena ıdeologıcheskaıa osnova bloka. Ona zaklýchalas v protaskıvanıı naıonalıstıcheskımı grýpırovkamı býrjýazno-naıonalıstıcheskoı lınıı v vaprosah zemleýstroıstva, korenızaıı gosýdarstvennogo apparata ı naıonalnoı kýltýry. Osnovnym je oselkom, na kotorym soshlıs naıonalıstıcheskıe grýppırovkı, byl vopros o zemle.

Ishodıa ız býrjýazno-naıonalıstıcheskoı tochkı zrenııa v voprose ob ınteresah naıı voobe, t.e. baıskoı tochkı zrenııa Hodjanov ı ıa vydvınýlı konrrevalıýıonnyı prınıp ocherednostı zemleýstroıstva, chto doljno bylo oznachıt, vo-pervyh, pervoochrednoe ı preımýestvennoe pravo Kazahov-baev na zemlıý ı, vo-vtoryh, prekraenıe perenaselenııa ızvne v Kazahstan.

Dlıa ýspeshnogo provedenııa etoı kontrrevalıýıonnoı lınıı Hodjanov, Ia ı Asfandııarov dogovorılıs s naıonalıstamı drýgıh grýppırovkı Nýrmakovym, Orynbaevym, Alıbekovym, Karatleýovym, Djamanmýrýnovym, Kenjınym, Djantleýovym ob edınom mnenıı po etomý koordınalnomý dlıa Kazahstana togo vremenı voprosý.

V rezýltate na V-ı kraıpartkonferenıı v 1925 godý vse naıonalıstıcheskoe grýppırovkı vystýpalı po etomý vaprosý edınym frontom.

No k blokırovanııý ýje podoshlı so vseh staron. Vnachale proıeshodıl sgovor mejdý grýppırovkamı bolee krýpnogo masshtaba. Tak, naprımer, prı aktıvnoı deıatelnostı Kýlýmbetova obedenılıs rýkovodıtelı grýppırovok Zapodnogo Kazahstana, Kýstanaıa, Aktıýbınska ı Adaıa, toje samoe proızoshlo sredı naıonalıstov Petropavlsk, Akmolınsk ı Semıpalatınska, takje v Semıreche ı Syr-Dare. Nakone, ne v smysle perıodızaıı po vremenı, proıshodıt sblıjenıe ı blokırovanıe  mejdý rýkovotstvom naıonalıstıcheskıh grýppırovak. Vedýeı ı organızýıýeı fıgýroı prı etom byl Nýrmakov Nygmet, vokrýg kotorogo obedenılıs vse naıonalısty. V rolı rýkovodıtelıa ego prıznavalı Mendeshev, Seıfýllın, Kenjın, Sýltanbekov, Alıbekov, ı Mýrzagalıev, tak skazat vse ottenkı naıonalıstıcheskıh grýppırovok. Krome togo, ý Nýrmakova bylı naıbolee solıdnye alash-ordınskıe svıazı v lıe Býkeıhanova Alıhana, Ermekova ı Gabbasova.

S Nýrmakovym ıa sblızılsıa na pochve sovmestnyh vystýplenıı po voprosam obsýjdavshımsıa togda   na Bıýro Kraıkoma  ı byvaıa, na ýstraevaemyh ım konspıratıvnyh soveanıe sostoıavsheesıa ý nego na kvartıre.

Na etom soveanıı ýchastvovalı Togjanov, Masanov, Ýtekın, Gataýlın, Kýlýbaev ı drýgıe naıonalısty, v tom chısle 4-5 chelovek, kak mne pomnıtsıa, ız Semıpalatınska ı Karkaralınska.

Na etom soveanıı vystýplenııa Nýrmakova nosılı antısovetskıı harakter, bylı napravleny protıv rýkovotstva  Kraıkoma  ıv nıh Nýrmakov prızyval prısýstvýıýıh «ne dratsıa» mejdý soboı ı vestı borbý protıv partıı edınym frontom. Drýgıe prısýtstvýıýıe naıonalısty (Ia – Jandosov, Togjanov, Kýlýbaev) v svoıh vystýplenııah s nım solıdarızırovalıs», — deıdi.

Repressııanyń qandy sheńgeline túsken arystarymyzdyń tergeý kezindegi qujattaryn jaryqqa shyǵaryp júrgen tarıh ǵylymynyń doktory, derektanýshy  B.Násenov óziniń boljamdarynda bylaı deıdi: «Joǵaryda aıtylǵandardy NKVD tergeýshileri erterek daıyndap aǵalarymyzdy uryp-soǵyp esterinen tandyryp, endi myna qaǵazdarǵa qol qoı dep zorlyqpen qoıǵyzǵan degen oıdy kóptegen tarıhshylar, ádebıet qaıratkerleri aıtady.

Muny urdy-soqty, qınady degenge qosylamyn. Biraq dál osyndaı saýatty jaýaptardy tergeýshiler daıyndaı almaıdy. Meniń oıymsha aǵalarymyzdy aıýandyqpen uryp-soǵyp, artynan birneshe kún qolyna qalam,qaǵaz berip jazǵyzýy múmkin. Bul aǵalar endi ne bolsa ol bolsyn dep óziniń oıyndaǵy júrgen tamasha armandaryn da osy qaǵazdar arqyly bizge qaldyrǵan bolar». [1]

N.Nurmaqov Qazaqstannyń úkimet basshysy bolǵan jyldarda Máskeýdegi Qazaqstannyń Ókilettigin basqarǵan belgili qaıratker Ábilqaıyr Dosov tergeýde bergen jaýaptarynda: «1929 jyly Máskeýdegi marksızm kýrsynda Qazaq AKSR Halyq Komıssarlary Keńesiniń burynǵy tóraǵasy Nyǵmet Nurmaqov oqyp jatty. Men ol kezde BOAK Prezıdıýmynyń múshesi, ári hatshysynyń orynbasary bolyp isteımin. Nurmaqovpen aıyna eki-úsh ret kezdesip turdym. Kóbinese onyń úıine men baratynmyn. Sebebi meniń Almatyda isteıtinderdiń eshqaısysymen jeke baılanysym bolmaǵandyqtan, bizdikine eshkim kelmeıtin. Al onyń úıinde qashan bolsyn Qazaqstandyq qyzmetkerleriniń bireý-mireýi, tipti Máskeýge issaparmen kelgen Halkomdarǵa sheıin kezdestirýge bolatyn.

1930 jyldyń qańtarynyń aıaǵynda bolǵan bir kezdesýde Nurmaqov: “Qazaqstanda masqara asyra silteýshilikter, bassyzdyqtar oryn alýda” dedi. “Aýdandardaǵy qazaqtar asharshylyqtan shybyndaı qyrylyp jatyr. Ońtústikte jáne Almaty oblysynda is mynaǵan deıin jetken. Qystygúni qazaqtarǵa bir jerge úı tiktirip, bárin nómirlep, ár kóshege partııa kósemderiniń, sonyń ishinde Goloekınniń, Quramysovtyń, Isaevtyń esimderin bergizgen,” – dedi. Osyny estigende ashýǵa býlyǵyp, partııanyń Ortalyq Komıtetine (OK) habarlaıyq degen usynys aıttym. N.Nurmaqov myrs etip kúldi de “Odan eshteńe shyqpaıdy. Saǵan sene qoıar deımisiń. Eger OK-ǵa jazsań, ondaǵylar áýeli Goloekınnen suraıdy, al ol qazaq emmıgranttary bizdegi qıynshylyqtardy ásirelep kórsetip otyr, jumys isteýimizge kedergi keltirýde dep jaýap beredi de, taǵy da keminde jarty jyl qyzmet isteıdi”,- dedi. Buǵan qosa, Qazaqstandaǵy zańsyzdyqtar men zorlyq-zombylyqtar týraly faktiler jınastyryp jatqandyǵyn, jınap bolǵan soń ǵana OK-ǵa habarlaýǵa bolatynyn aıtty». [2]

                Bul kezde tárkileý men ujymdastyrýǵa qarsy qazaq dalasynda kóterilister burq ete qaldy. Shyńǵystaýdaǵy, Shubartaýdaǵy, Abyralydaǵy, Sozaqtaǵy, Sarysýdaǵy, Qaraqumdaǵy, Yrǵyzdaǵy, Mańǵystaýdaǵy, Batpaqqaradaǵy t.b. jerlerdegi kóterilisterdiń artynda sol kezdegi ult qaıratkerler turdy degen de boljamdar bar.

«T.Rysqulov», «Asharshylyq», «T. Júrgenov» atty  derekti fılmderdiń avtory,rejısser E.Raqyshev óziniń suhbatynda Keńes úkimetine qarsy kúresken elimizdegi astyrtyn uıym týraly, «Bul uıymǵa áıgili Alashordashylar men basynda Keńes úkimetin qoldap, keıin odan qatty túńilgen Turar Rysqulov bastaǵan ult qaıratkerleri  kirgen jáne sol kezdegi kóterilisterdi de uıymdastyrǵan», —  deıdi.

Mysaly, T. Júrgenov ózin qazaq ultshyldarynyń uıymyna Sultanbek Qojanov kirgizgenin aıtady. S. Qojanovtyń «Halyq qasiret shegip ultymyz joıylyp ketý aldynda tur. Sondyqtanda ultty saqtap qalý úshin ultshyl azamattar astyrtyn uıym qurdyq»,- degenine T.Júrgenov: «Ózekti janǵa bir ólim. Halqym úshin tiktim basymdy báıgege. Men de sendermen birgemin dep jaýap berdim»,- deıdi. Muny  Júrgenov óz qolymen jazǵan. Biraq men muny NKVD jendetteri uryp-soǵyp jazdyrǵan shyǵar dep, Qojanovtyń isin aldyrdym. Ol da osy áńgimeni rastaıdy. Men buǵan da senbeı, Uzaqbaı Qulymbetovtiń isin aldyrtyp, osy jaıytty qaradym. Qulymbetov ol kezde uıymnyń Almatydaǵy bólimin basqarǵan. Ol bergen jaýabynda Júrgenov shyndyqty aıtyp otyrǵanyn aıtady. Sodan soń uıymnyń basynda turǵan T. Rysqulovtyń isin qaradym. T.Rysqulov  Júrgenovti uıymǵa Qojanov kirgizgenin aıta kelip, T.Júrgenovke Qaraqumdaǵy kóterilisti uıymdastyrýǵa ózi jeke tapsyrma bergenin aıtady.

Sol jyldary qazaq dalasynda 370-teı irili-usaq kóterilister bolǵan.  Ol kóterilisterdiń negizi ultshyl qaıratkerlerimizdiń astyrtyn is-áreketiniń arqasynda uıymdastyrylǵan. Sol 1930 jyldary  T. Júrgenov Ózbekstanda halyq komıssary bolyp istegen. Ákesi Qara, baýyrlary Dosjan, Qosjandar arqyly Qaraqumdaǵy kóterilisti astyrtyn qoldap otyrǵan. Yrǵyzda bolǵan kóterilistiń artynda U. Qulymbetov turǵan. Sozaq kóterilisin basqarǵan Alashordashy Sársenov tikeleı S.Seıfýllın men aqyldasyp, nusqaý alyp otyrǵan. Aqsý, Abralydaǵy  kóterilister de astyrtyn uıymnyń uıymdastyrýymen bolǵan. Tergeý barysynda NKVD tergeýshileri T.Rysqulovtan «Sender sonda nashar qarýlanǵan kóterilisshilermen Keńes úkimetin qulatamyz dep oıladyńdar ma?» dep suraıdy.  T.Rysqulov: «Joq, biz jeńemiz dep oılaǵan joqpyz. Biraq Máskeýdiń ozbyrlyq saıasatyna qarsy jer-jerde narazylyqtar, kóterilister bolyp jatqanyn kórgen Ortalyq óziniń qateligin túsinip, baǵytyn ózgerter dep oıladyq», — deıdi. [3]

Ujymdastyrý men salyq salýdyń shekten shyǵýy, el arasyn jaılaı bastaǵan asharshylyq sebepterinen bastaý alǵan kóterilisterdiń biri Abyraly kóterilisi haqynda jazylǵan zertteý eńbekterinde  Abyraly kóterilisi týraly arnaıy zertteý júrgizgen tarıh ǵylymdarynyń doktory, derektanýshy  Bolatbek Nasenov aǵamyz  kóteriliske baılanysty barlyq arhıv qujattaryn jaryqqa shyǵardy.

Arhıvtegi  NKVD- niń tergeý qujattarynda kýálárdiń aıtýynsha №10 aýylda bolǵan jınalysta halyq aldynda kolhoz múshesi Ybyraı Jákishov bylaı degen: — Keńes úkimeti halyqty aldady. Baılarǵa ǵana salyq salamyz dep edi. Al shyndyǵyndy ortasha sharýa men kedeılerdi de aıaǵan joq. Endi kózderińiz jetti. Keńes úkimeti «jyrtqyshtar». Tapsyrǵan maldaryńyzdy qaıtaryp alyńyzdar.

El arasynda Keńester úkimeti qulady , Alashordashylar jaqynda elge kelip kóterilisti ózderi basqarmaq degen qaýesetter taraǵan. Ár aýyldaǵy kóterilishshilerdiń  jospary boıynsha barlyǵy bir týdyń astyna birigip, aýdan ortalyǵy Abyralyny alyp, Shyńǵystaýlyqtarmen birigip aldymen Znamenkany( Qarasý) talqandap Semeıge qaraı júrmekshi. Semeıde qaıtadan Alash Orda úkimetin ornatý maqsat bolmaq. Birinshi bolyp №12 aýyl men №14 aýyl Uzynbulaqtyqtar birigip aldymen koperatıvterdi talqandap salyq túrinde ótkizýge daıyndap qoıǵan astyq pen basqa da zattardy taratyp alǵan. Sodan keıin Uzynbulaq aýylynda qurylǵan «Sáýle» kolhozyn talqandap barlyq mal men jylqylardy taratyp alǵan. Miniske jaraıtyn attardyń barlyǵyn bólip Semeıge jasalmaq shabýlǵa daıyndala bastaǵan. Aýylkeńesiniń tóraǵasy men aýdandyq atqarý komıtetiniń ókilin tutqyndap olarǵa kóterilisshilerge qosylý týraly talap qoıyp bosatady. Kóterisshiler aq tý kóterip shyqqan. Týda Lá Illaha Illallah degen jazý bolǵan.

OGPÝ-diń ańyz-aqıqaty aralas málimetteri ujymdastyrýǵa qarsy bolǵan kóterilisterdi Alashordalyqtarmen, sol kezde bılikte bolǵan qaıratkerlermen baılanystyrady. Mysaly Abyraly kóterilisin aıqyn mysal bola alady. Buǵan sebep joq emes. Atap aıtar bolsaq «Alash qozǵalysynyń» óristeýine keń jol ashqan 1905 jylǵy Álıhan Bókeıhan men Jaqyp Aqpaev uıymdastyrǵan Qarqaraly petıııasy bolsa, sol aıtýly sharaǵa ún qosqandardyń ishinde Abyraly óńiriniń abyroıly azamattary da kezdesedi. Olar tómendegideı:

1. Abyraly bolysynan: Musa Qulbaev, Súleımen Qoısoımasov
2. Aqbota bolysynan: Júsip Qulbatyrov, Bektibaı Botabaev
3. Bórli bolysynan: Tolmuhamet (halyq «Toqmet qajy» dep ataıdy) Altyntorın, Raqııa Satpaev
4. Degeleń bolysynan: Kerimhan Tólebaev, Tyshqanbaı Qashaqov
5. Temirshi bolysynan: Sekerbaı Qanǵojın, Ospan Janǵabylov.

Joǵaryda esimderi atalǵandar baılyǵy men bedeline qosa, zııaly, jańa zamannyń byǵytyn ańǵara biletin azamattar bolǵan. 1918 jyly Alash Orda úkimeti Orynbordan Semeıge kóshirilgende jáne sol jyldardaǵy Azamat soǵysy kezinde Alash Orda qaıratkerleriniń Shyńǵystaý jáne Abyraly óńirleriniń aýqatty azamattaryna arqa súıegendigi naqty derekterden belgili. [4]

Alaıda 1931 jylǵy Abyraly kóterilisine Alashordalyqtardyń yqpaly boldy ma? – degen zańdy suraq týyndaıdy. Mundaı suraqtyń týyndaýyna túrtki bolǵan máseleler – kóterilisshilerdiń  tergeý proesi kezinde bergen jaýaptary ekendigi anyq. Máselen, B. Násenovtyń «Abyraly kóterilisi» kitabynda jarııalanǵan qujattarda halyqty atqa qondyrý úshin júrgizilgen úgit-nasıhat jumystary erekshe nazar aýdartady. Muraǵattan alynǵan IIHK (NKVD) tergeý qujattarynda bylaı delingen: №10 aýylda bolǵan jınalysta halyq aldynda kolhoz múshesi Ybyraı Jákishov: – «Keńes úkimeti halyqty aldady. Baılarǵa ǵana salyq salamyz dep edi. Al shyndyǵyndy ortasha  sharýa men kedeılerdi de aıaǵan joq. Endi kózderińiz jetti. Keńes úkimeti «jyrtqyshtar». Tapsyrǵan maldaryńyzdy qaıtaryp alyńyzdar» degen. 

Sondaı-aq, Baımaǵambetov Qadaýdyń ( 32 jasta, ákesi tárkileýge ilingen Buǵybaev Baımaǵambettiń uly) bergen jaýaby bar:

— Jákishev Ybyraı bylaı dedi. «Sovet úkimeti qulady. Semeıden maǵan Salyqbaev Raqymjan keldi. Alashordashylar Shyńǵystaýdyń baılary Shaımardan Ahmetjanovpen, Ahmetov Alhamjannyń atasy Jaqyp jáne Ábish Rysqulovtarmen kezdesedi. Semeıden Alash Ahmetjanov kelip kóterilisti basqarady».

 Aıyptalýshy Baltaqaev Qaýqarbek (27 jasta,  Abyraly aýdany №6 aýylynan, baıdyń balasy. Mamandyǵy muǵalim, úılengen, otbasynda 5 adam. Buryn isti bolmaǵan) tergeý barysynda mynadaı málimet beredi:

– Qańtar aıynyń basynda Abyraly aýdanyna  Semeı qalasynan 1928 jyly mal-múlki tárkilengen baı Musabekov Esimbek keldi.  Jolda ol  Abyraly aýdanynyń  Degeleń bóligindegi týysy Tyshqanbaevtyń aýylynda birneshe kún bolǵan. Sol jaqtan №1 aýylǵa kelip Jaqypovqa ma nemese Bólegenovke me naqtysyn bilmedim 1930 jyly Máskeý qalasynda «Sharýa uıymyn» zańsyz partııa uıymdastyrylǵany, ony Alashordanyń kósemderi Bókeıhanov Álıhan, Ermekov Álimhan, Dýlatov, Baıtursynov, Barlybaev Ahmetýlla jáne basqalary qurǵandyǵyn aıtqan. Máskeýden  basqa partııanyń jeti aımaqta óz bólimsheleri astyrtyn jumys isteýde. Solardyń biri  Semeıde ornalasqandyǵyn, alaıda basshysynyń kim ekendigin Musabekov aıtpaǵan.  Biraq uıym bar. Á. Bókeıhanov Máskeýdiń GPÝ-yna bergen  jaýabynda uıymnyń bar  ekendigin moıyndaǵan. Ol uıymdy joıa almaısyńdar degen. Bókeıhanovty atý jazasyna bergen. Keıin bul sheshim ózgertildi (OGPÝ sotynyń sheshimimen Bókeıhanovtyn atý jazasyn túrmede otyrýǵa aýystyrǵan bolatyn). Uıymnyń maqsatyn aıta  kele Jaqypov Nuǵmanǵa nemese Bólekovke  №1  aýylda et salyǵyna qarsy halyqty kóterińder degen. Senderden  keıin barlyq jerlerde kóterilis bolady. Qazir  búkil odaq boıynsha kóteriliske daıyndalyp jatyr. Sondyqtan mamyr   aıynda  úkimet  aýysýy  múmkin. Osyny aıtqan Musabekov № 6 aýylǵa kelip shaıqas kezinde qaza tapqan aǵasy  Baıshaıynov  Káripbek, Kempirbaev Ysqaq, Qońyrbaev Baıseke ján Jandybaev Túsipbekter arqyly  óziniń rýlastary «Oljas» urpaqtaryn kóteriliske daıyndap shyǵarýdy tapsyrǵan.

Musabekov Kempirbaevqa  burynǵy Alashorda áskeriniń sarbazy retinde Alashordalyqtar saǵan úlken senim artyp otyr degen. Úkimetke qarsy kóterilisti tezdetip uıymdastyrýǵa kiris, meniń aǵam Baıshaıynov eki vıntovka beredi. Aıtqanyndaı eki vıntovkany ákelip berdi. Osydan keıin Musabekov otbasymen birge №1 aýylǵa baryp sondaǵy kóterilisti bastap shyqty. Artynsha basqa aýyldarda da kóterilis bastalyp ketti. Kóterilistiń maqsaty tek qana et salyǵy úshin maldaryn ótkizýge qarsylyq qana emes úkimetti túbegeıli qulatýdy josparlaǵan. Semeıdegi uıymnyń quramyna Qarqaraly aýdanynan Jantýǵanov Qydyrberdi baı, Kenjın Toqaı baı, Abyraly aýdanynan alashordashyl Manan Turǵanbaevtyń aǵasy – Sháden, qazirgi ýaqytta Semeı qalasynda turady, Ýalıhan Ahmetov jáne №10 aýyldan da bar, qalǵandarynyń aty – jónderin bilmedim taǵy basqa jerlerden músheleri bar. Qarqaraly aýdanynyń №10 aýylynyń bandysy Tileýbekov Baıjuma Abyraly aýdanynyń № 6 aýylynyń bandysy Kempirbaevtyń tobynda bolǵanda maǵan jasyryn uıym Semeı qalasynda ornalasqan, ózderiniń gazetterin shyǵaryp, taratady  dedi. Gazettiń aty qalaı atalatynyn bilmeıdi, bir danasy uıym múshesi Jantýǵanov Qydyrberdide bar eken. Mamyr aıynda kapıtalıstik elder men alashordashylar jáne baılardyń kúshimen Keńes úkimeti qulatylatyndyǵy týraly maqala basylǵan kórinedi. Gazettiń qaı tilde ekenin bilmeıdi.  Gazetti ustap júrgen Jantýǵanov Qydyrberdi Alash Ordalyq Manan Turǵanbaevtyń qaıyn atasy bolyp keledi. Kóterilisshilerge tergeý barysynda qoıylǵan suraqtarda: Kolchak tusynda Alashorda polkynda qyzmette boldyń ba, Ike Ádilovpen baılanystaryń barma? – degen suraqtar qoıǵan. Ike Ádilov ózderińiz biletindeı Alash partııasynyń múshesi jáne Alashorda úkimetiniń demeýshisi retinde halyq arasynda úlken bedelge ıe bolǵan. Tárkileý qarsańynda tutqyndalyp, jer aýdarylǵan, keıin qamaýdan qashyp shyǵyp, Shaǵan taýynda bandylyq jasaq quryp Keńes úkimetine qarsy soǵysqan. Artynsha Qytaıda qolǵa túsken. [5]

Abyraly aýdany tárizdi oǵan kórshi ornalasqan Shyńǵystaý aýdanynyń jerinde (qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysy, Abaı aýdany) de 1931 jyly aqpanda keńes úkimetiniń júrgizip otyrǵan saıasatyna qarsy halyq tolqýlary boldy. Kóterilisti Medeýov Sanııaz jáne Toraıǵyrov Emiljan basqaryp, oǵan barlyǵy 200-den astam adam qatynasqan. Kóterisshiler aq jalaý kóterip, halyqty aýdandaǵy keńes úkimetin qulatýǵa shaqyrǵan. Kóterisshiler kórshi Qý jáne Abyraly aýdandarymen baılanys ornatyp, olarmen birigýge árekettenedi. Biraq Qyzyl Armııanyń turaqty bólimderi buǵan kedergi jasady, kóterilis keń tarap úlgermeı jatyp-aq aqpan aıynda kúshpen basyp tastalyndy.

Birazdan soń «… osy kóterilisti uıymdastyrýshy bolypty, qashyp júr eken, Qytaıǵa ketpek kórinedi», — degen jalǵan laqap taratyp, «Saıat qorasynda» beıqam jatyp, ań aýlaýǵa shyqqan jerin­de Shákárim qajyny atyp óltirip, qudyqqa kómýsiz tastap ketedi. [6]

Abaı urpaqtarynyń tóńiregi Alash arystarymen óte jaqyn qarym qatynasta bolǵany belgili. Ásirese osy kóterilis kezinde Qunanbaı Óskenbaıulynyń urpaqtary qatty qýdalaýǵa ushyrady. Abaıdyń balasy Mákáıil, Shákárim Qudaıberdiuly, Ǵafýr Shákárimuly jazyqsyz atylǵan soń, Zııat Shákárimuly, Berdesh Ázimbaıuly, Mánákesh Ázimbaıuly Tákejanovtar Qytaıǵa ótip ketedi. Áýeli Tarbaǵataıǵa, odan soń Altaıǵa qashyp barady. Qajy urpaqtary ol jaqta da tynyshtyq taba almaı, quryǵy uzyn keńes ókimeti qolynan mert boldy.

Osy derekterge kóz júgirte otyryp biz bir jaıytqa toqtala ketýimiz kerek. Qazan tóńkerisine deıingi qalyptasqan ult zııalylarynyń qazaqty táýelsiz el bolsyn dep tilep, Alash ıdeıasynyń mańyna toptassa, Keńes úkimeti ornaǵan kezeńde qalyptasqan jańa tolqyn ult qaıratkerleri totalıtarlyq ámirshil júıeniń qurbanyna aınalǵan qazaq halqyn qalaıda aman alyp qalý jolynda kúresken azamattar keıinnen ózara ymyraǵa kelip ulttyń bolashaǵy jolynda birlese kúresti. Biz osy kúni qazaq-qazaqty ustap berdi, jala japty, satyp ketti, ashtyqta qazaq jalqaýlyǵynan qyryldy degendeı pikirlerdi aıtqandy unatamyz. Halyqty jappaı ashtyqqa uryndyrǵan qyzyl ımperııanyń solaqaı saıasaty áý basta qyryp-joıýǵa baǵyttalǵanyn kesh te bolsa túsingen ult zııalylary birige áreket etkeni anyq jáne sol jolda qurban boldy.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Násenov B. «Halyq jaýlary». Kóptomdyq eńbek. 7 tom. Onynshy kitap. Almaty: Novosıbırsk. 2005 jyl. 48-56 b.b.

2. Musyrman K. Qan tamǵan qoljazbalar //Egemendi Qazaqstan – 1992. – 10 sáýir. – 3 b.
3. Raqyshev E. Ultshyldardyń astyrtyn uıymy bolǵan. Abai.kz. 20.01.2015. Suhbattasqan Janysbaı T.  

4. Berkimbaı A. Abyraly kóterilisi – Alashtyqtar dem bergen kóterilis pe? // Obestvennaıa pozıııa – 2011. №46. 5-6 b.b.

5. Násenov B. «Abyraly qandy jyldarda. 1905-1945 j.j». Kóptomdyq eńbek. Ekinshi tom, úshinshi kitap. Almaty: Novosıbırsk. 2005.  254 b.

6. Ǵabjalılov H. Omarbekov T. Qazaq rý-taıpalarynyń tarıhy. Arǵyn. 9 tom. 2 kitap. XII-taraý. «TZO Alash» Almaty. 401-406 b.b.

   ---

Ardaq BERKIMBAI

 

Alash zııalylary «Shyqsaq bir tóbede, ólsek bir shuńqyrda bolaıyq», dedi jáne ómirleriniń sońdaryna deıin osy sózderinen taımady. Alash Orda partııasy men úkimeti taratylyp, qaıratkerleri qýǵynǵa ushyraǵannan keıin olar kúrestiń basqa túrin tańdap aldy. Ol halyqty aǵartýshylyq jolmen kózin ashyp, kúres jolyna bastaý edi.

Sol ýaqytta Tashkentke M.Tynyshpaev, H.Dosmuhamedov, J.Dosmuhamedov, M.Dýlatov, M.Jumabaev, J.Aımaýytov,  Á.Ermekov,  M.Esbolov, Q.Qojyqov syndy kóptegen  Alashorda qaıratkerleri jınaldy. Memleket jáne qoǵam  qaıratkerleri, qazaq zııalylary, ǵylym men mádenıettiń  iri tulǵalary T.Rysqulov, S.Asfendııarov, S.Qojanov, N.Tórequlov, M.Áýezov, Á.Dıvaev, T.Júrgenovteı azamattar Túrkistan Respýblıkasynyń basshylyǵynda, ǵylymı mekemelerde, halyq aǵartý men joǵary oqý oryndarynda eńbek etti. Osy kezeńde Qyrǵyz (qazaq) Keńestik soıalıstik avtonomııalyq respýblıkasynyń astanasy bolǵan Orynbor qalasynda A.Baıtursynov bastaǵan Alashtyqtar bilim berý men mádenıet salalarynda qyzmet jasady. Barlyǵy derlik gazet-jýrnaldar shyǵaryp, oqýlyqtar jazdy. Uly murat jolyndaǵy kúres túri men sıpatyn ózgertip, jalǵasa berdi. Biraq ábden ornyqqan Keńes úkimeti olarǵa ýaqyt ta, múmkindik te qaldyrmady.

1920 jyly Alash Orda úkimeti qulaǵannan keıin, Alash kósemi Á. Bókeıhanov óz jaqtastaryna arnap úndeý tastaıdy. «Biz jeńildik, biraq ulttyń sanasyn oıatyp, múddesin qorǵaýymyzdy bir sátke de toqtatpaýymyz kerek . Ol úshin, bolshevıktter partııasynyń qataryna ótip Keńes organdaryna jumysqa kirip, kúresimizdi  astyrtyn júrgizýimiz kerek»,- deıdi. Osydan keıin Alash Orda úkimetiniń músheleri men olardyń ustanymyn  qoldaıtyn jaqtastary  Keńes úkimetine túrli qyzmetke kiredi. Al olardy osy qyzmetterge tartqan N.Nurmaqov, T.Rysqulov, S.Seıfýllın syndy Qazaqstandaǵy Keńes úkimetiniń basshylyǵyndaǵy ult qaıratkerleri, jańa tolqyn saıasatkerleri bolatyn.

Qazaq zııalylarynyń sol kezeńde  Qyzyl ımperııa ortalyǵynyń saıasaty kesirinen ulttyq memleket qurý jolynda Alash Orda úkimeti men partııasyn qurǵandar  jáne  bolshevıktik partııa men soıalızm ıdeıasyna sengen qaıratkerler arasynda saıası kózqarastaryna qaraı eki jikke bólingen edi.

Bir anyǵy olardyń jeke bas arazdyǵy bolǵan joq. Bolsa ol ulttyń bolashaǵy jolynda, qazaq memlekettiligi men el qamy jolynda ártúrli kózqarasta bolǵan shyǵar. Tańdap alǵan joldary ártúrli bolsa da, maqsattary bir edi. Sondyqtan qalaı da birigý kerek ekenin ýaqyt óte kele bári de túsindi. Ásirese 1928 jyly bastalǵan baılar men orta taptyń mal-dúnıesin konfıskaııalaý men sharýalardy ujymdastyrý atty naýqany 1931-1933 jyldardaǵy halyqty jalmaǵan ashtyqqa ulasqanda qazaqty ult retinde joıatyn saıasat ekenine kózderi jetken qaıratkerler eldi aman alyp qalý áreketine kóshti. Osyndaı jaǵdaılar olardyń túpkilikti birigýine alyp keldi.

Bul áreketterin  olar jasyryn júrgizdi me, ashyq júrgizdi me, anyǵy olar buǵyp qalǵan joq, tize qosa qımyldap eldi birjola qyrylýdan saqtap qaldy. Ashtyq jaılaǵan jyldary Ahmet Baıtursynov «Aq bolsyn, qyzyl bolsyn bárbir, men tek qazaq ultynyń múddesin qorǵaıtyn mamleketti jaqtaımyn»,- dep atqa qondy.

El basyna tóngen zulamattan qutylý jolynda birikken ult qaıratkerleriniń áreketin Keńes ımperııasynyń dıktatorlary konrrevalıýııalyq uıym dep baǵalady. Ony olar 1937-1938 jyldardaǵy qandy repressııa júrgizgende ult qaıratkerleriniń kózin joıý kezinde basty aıyp retinde taǵyp, sheber paıdalandy.

O.Jandosovtyń NKVD tergeýshilerine bergen jaýabynan

Protokol doprosa obvınıaemogo Djandosova Ýraza Kakımovıch, 1899 goda rojdenııa, ýrojene Kaskelenskogo raıona, Alma-Atınskoı oblastı, kahah, grajdanın SSSR, obrazavanıe srednee, slýjaıı, byvshıı chlen VKP (b) s 1918 goda. Byvshıı Predsedatel Alma-Atınskogo oblıspalkoma.

V: Vy zaıavılı, chto namereny dat otkrovennye pokazanııa o svoeı kontrrevalıýıonnoı deıatelnostı, kak chlena antısovetskoı Kazahskoı naıonalıstıcheskoı organızaıı.

Chto Vy mojete pokazat?

         (úzindi)

K 1925-1926 g.g. grýppırovkı, kak organızaıonnaıa forma, prıkrytıe ı sredstvo naıonalıstıcheskoı raboty, ıscherpalı svoı vazmojnastı. Vsem hodom borby byl postavlen vopros o blokırovanıı naıonalısteıcheskıh grýppırovok, o peregrýppırovke sıl ı o novoı stýpenı organızaıı antısovetskoı deıatelnostı.

K etomý vremenı, v svıazı s zadachamı, postavlennymı Sovetskoı vlastıý po voprosý o sovetızaıı aýla, byla naıdena ıdeologıcheskaıa osnova bloka. Ona zaklýchalas v protaskıvanıı naıonalıstıcheskımı grýpırovkamı býrjýazno-naıonalıstıcheskoı lınıı v vaprosah zemleýstroıstva, korenızaıı gosýdarstvennogo apparata ı naıonalnoı kýltýry. Osnovnym je oselkom, na kotorym soshlıs naıonalıstıcheskıe grýppırovkı, byl vopros o zemle.

Ishodıa ız býrjýazno-naıonalıstıcheskoı tochkı zrenııa v voprose ob ınteresah naıı voobe, t.e. baıskoı tochkı zrenııa Hodjanov ı ıa vydvınýlı konrrevalıýıonnyı prınıp ocherednostı zemleýstroıstva, chto doljno bylo oznachıt, vo-pervyh, pervoochrednoe ı preımýestvennoe pravo Kazahov-baev na zemlıý ı, vo-vtoryh, prekraenıe perenaselenııa ızvne v Kazahstan.

Dlıa ýspeshnogo provedenııa etoı kontrrevalıýıonnoı lınıı Hodjanov, Ia ı Asfandııarov dogovorılıs s naıonalıstamı drýgıh grýppırovkı Nýrmakovym, Orynbaevym, Alıbekovym, Karatleýovym, Djamanmýrýnovym, Kenjınym, Djantleýovym ob edınom mnenıı po etomý koordınalnomý dlıa Kazahstana togo vremenı voprosý.

V rezýltate na V-ı kraıpartkonferenıı v 1925 godý vse naıonalıstıcheskoe grýppırovkı vystýpalı po etomý vaprosý edınym frontom.

No k blokırovanııý ýje podoshlı so vseh staron. Vnachale proıeshodıl sgovor mejdý grýppırovkamı bolee krýpnogo masshtaba. Tak, naprımer, prı aktıvnoı deıatelnostı Kýlýmbetova obedenılıs rýkovodıtelı grýppırovok Zapodnogo Kazahstana, Kýstanaıa, Aktıýbınska ı Adaıa, toje samoe proızoshlo sredı naıonalıstov Petropavlsk, Akmolınsk ı Semıpalatınska, takje v Semıreche ı Syr-Dare. Nakone, ne v smysle perıodızaıı po vremenı, proıshodıt sblıjenıe ı blokırovanıe  mejdý rýkovotstvom naıonalıstıcheskıh grýppırovak. Vedýeı ı organızýıýeı fıgýroı prı etom byl Nýrmakov Nygmet, vokrýg kotorogo obedenılıs vse naıonalısty. V rolı rýkovodıtelıa ego prıznavalı Mendeshev, Seıfýllın, Kenjın, Sýltanbekov, Alıbekov, ı Mýrzagalıev, tak skazat vse ottenkı naıonalıstıcheskıh grýppırovok. Krome togo, ý Nýrmakova bylı naıbolee solıdnye alash-ordınskıe svıazı v lıe Býkeıhanova Alıhana, Ermekova ı Gabbasova.

S Nýrmakovym ıa sblızılsıa na pochve sovmestnyh vystýplenıı po voprosam obsýjdavshımsıa togda   na Bıýro Kraıkoma  ı byvaıa, na ýstraevaemyh ım konspıratıvnyh soveanıe sostoıavsheesıa ý nego na kvartıre.

Na etom soveanıı ýchastvovalı Togjanov, Masanov, Ýtekın, Gataýlın, Kýlýbaev ı drýgıe naıonalısty, v tom chısle 4-5 chelovek, kak mne pomnıtsıa, ız Semıpalatınska ı Karkaralınska.

Na etom soveanıı vystýplenııa Nýrmakova nosılı antısovetskıı harakter, bylı napravleny protıv rýkovotstva  Kraıkoma  ıv nıh Nýrmakov prızyval prısýstvýıýıh «ne dratsıa» mejdý soboı ı vestı borbý protıv partıı edınym frontom. Drýgıe prısýtstvýıýıe naıonalısty (Ia – Jandosov, Togjanov, Kýlýbaev) v svoıh vystýplenııah s nım solıdarızırovalıs», — deıdi.

Repressııanyń qandy sheńgeline túsken arystarymyzdyń tergeý kezindegi qujattaryn jaryqqa shyǵaryp júrgen tarıh ǵylymynyń doktory, derektanýshy  B.Násenov óziniń boljamdarynda bylaı deıdi: «Joǵaryda aıtylǵandardy NKVD tergeýshileri erterek daıyndap aǵalarymyzdy uryp-soǵyp esterinen tandyryp, endi myna qaǵazdarǵa qol qoı dep zorlyqpen qoıǵyzǵan degen oıdy kóptegen tarıhshylar, ádebıet qaıratkerleri aıtady.

Muny urdy-soqty, qınady degenge qosylamyn. Biraq dál osyndaı saýatty jaýaptardy tergeýshiler daıyndaı almaıdy. Meniń oıymsha aǵalarymyzdy aıýandyqpen uryp-soǵyp, artynan birneshe kún qolyna qalam,qaǵaz berip jazǵyzýy múmkin. Bul aǵalar endi ne bolsa ol bolsyn dep óziniń oıyndaǵy júrgen tamasha armandaryn da osy qaǵazdar arqyly bizge qaldyrǵan bolar». [1]

N.Nurmaqov Qazaqstannyń úkimet basshysy bolǵan jyldarda Máskeýdegi Qazaqstannyń Ókilettigin basqarǵan belgili qaıratker Ábilqaıyr Dosov tergeýde bergen jaýaptarynda: «1929 jyly Máskeýdegi marksızm kýrsynda Qazaq AKSR Halyq Komıssarlary Keńesiniń burynǵy tóraǵasy Nyǵmet Nurmaqov oqyp jatty. Men ol kezde BOAK Prezıdıýmynyń múshesi, ári hatshysynyń orynbasary bolyp isteımin. Nurmaqovpen aıyna eki-úsh ret kezdesip turdym. Kóbinese onyń úıine men baratynmyn. Sebebi meniń Almatyda isteıtinderdiń eshqaısysymen jeke baılanysym bolmaǵandyqtan, bizdikine eshkim kelmeıtin. Al onyń úıinde qashan bolsyn Qazaqstandyq qyzmetkerleriniń bireý-mireýi, tipti Máskeýge issaparmen kelgen Halkomdarǵa sheıin kezdestirýge bolatyn.

1930 jyldyń qańtarynyń aıaǵynda bolǵan bir kezdesýde Nurmaqov: “Qazaqstanda masqara asyra silteýshilikter, bassyzdyqtar oryn alýda” dedi. “Aýdandardaǵy qazaqtar asharshylyqtan shybyndaı qyrylyp jatyr. Ońtústikte jáne Almaty oblysynda is mynaǵan deıin jetken. Qystygúni qazaqtarǵa bir jerge úı tiktirip, bárin nómirlep, ár kóshege partııa kósemderiniń, sonyń ishinde Goloekınniń, Quramysovtyń, Isaevtyń esimderin bergizgen,” – dedi. Osyny estigende ashýǵa býlyǵyp, partııanyń Ortalyq Komıtetine (OK) habarlaıyq degen usynys aıttym. N.Nurmaqov myrs etip kúldi de “Odan eshteńe shyqpaıdy. Saǵan sene qoıar deımisiń. Eger OK-ǵa jazsań, ondaǵylar áýeli Goloekınnen suraıdy, al ol qazaq emmıgranttary bizdegi qıynshylyqtardy ásirelep kórsetip otyr, jumys isteýimizge kedergi keltirýde dep jaýap beredi de, taǵy da keminde jarty jyl qyzmet isteıdi”,- dedi. Buǵan qosa, Qazaqstandaǵy zańsyzdyqtar men zorlyq-zombylyqtar týraly faktiler jınastyryp jatqandyǵyn, jınap bolǵan soń ǵana OK-ǵa habarlaýǵa bolatynyn aıtty». [2]

                Bul kezde tárkileý men ujymdastyrýǵa qarsy qazaq dalasynda kóterilister burq ete qaldy. Shyńǵystaýdaǵy, Shubartaýdaǵy, Abyralydaǵy, Sozaqtaǵy, Sarysýdaǵy, Qaraqumdaǵy, Yrǵyzdaǵy, Mańǵystaýdaǵy, Batpaqqaradaǵy t.b. jerlerdegi kóterilisterdiń artynda sol kezdegi ult qaıratkerler turdy degen de boljamdar bar.

«T.Rysqulov», «Asharshylyq», «T. Júrgenov» atty  derekti fılmderdiń avtory,rejısser E.Raqyshev óziniń suhbatynda Keńes úkimetine qarsy kúresken elimizdegi astyrtyn uıym týraly, «Bul uıymǵa áıgili Alashordashylar men basynda Keńes úkimetin qoldap, keıin odan qatty túńilgen Turar Rysqulov bastaǵan ult qaıratkerleri  kirgen jáne sol kezdegi kóterilisterdi de uıymdastyrǵan», —  deıdi.

Mysaly, T. Júrgenov ózin qazaq ultshyldarynyń uıymyna Sultanbek Qojanov kirgizgenin aıtady. S. Qojanovtyń «Halyq qasiret shegip ultymyz joıylyp ketý aldynda tur. Sondyqtanda ultty saqtap qalý úshin ultshyl azamattar astyrtyn uıym qurdyq»,- degenine T.Júrgenov: «Ózekti janǵa bir ólim. Halqym úshin tiktim basymdy báıgege. Men de sendermen birgemin dep jaýap berdim»,- deıdi. Muny  Júrgenov óz qolymen jazǵan. Biraq men muny NKVD jendetteri uryp-soǵyp jazdyrǵan shyǵar dep, Qojanovtyń isin aldyrdym. Ol da osy áńgimeni rastaıdy. Men buǵan da senbeı, Uzaqbaı Qulymbetovtiń isin aldyrtyp, osy jaıytty qaradym. Qulymbetov ol kezde uıymnyń Almatydaǵy bólimin basqarǵan. Ol bergen jaýabynda Júrgenov shyndyqty aıtyp otyrǵanyn aıtady. Sodan soń uıymnyń basynda turǵan T. Rysqulovtyń isin qaradym. T.Rysqulov  Júrgenovti uıymǵa Qojanov kirgizgenin aıta kelip, T.Júrgenovke Qaraqumdaǵy kóterilisti uıymdastyrýǵa ózi jeke tapsyrma bergenin aıtady.

Sol jyldary qazaq dalasynda 370-teı irili-usaq kóterilister bolǵan.  Ol kóterilisterdiń negizi ultshyl qaıratkerlerimizdiń astyrtyn is-áreketiniń arqasynda uıymdastyrylǵan. Sol 1930 jyldary  T. Júrgenov Ózbekstanda halyq komıssary bolyp istegen. Ákesi Qara, baýyrlary Dosjan, Qosjandar arqyly Qaraqumdaǵy kóterilisti astyrtyn qoldap otyrǵan. Yrǵyzda bolǵan kóterilistiń artynda U. Qulymbetov turǵan. Sozaq kóterilisin basqarǵan Alashordashy Sársenov tikeleı S.Seıfýllın men aqyldasyp, nusqaý alyp otyrǵan. Aqsý, Abralydaǵy  kóterilister de astyrtyn uıymnyń uıymdastyrýymen bolǵan. Tergeý barysynda NKVD tergeýshileri T.Rysqulovtan «Sender sonda nashar qarýlanǵan kóterilisshilermen Keńes úkimetin qulatamyz dep oıladyńdar ma?» dep suraıdy.  T.Rysqulov: «Joq, biz jeńemiz dep oılaǵan joqpyz. Biraq Máskeýdiń ozbyrlyq saıasatyna qarsy jer-jerde narazylyqtar, kóterilister bolyp jatqanyn kórgen Ortalyq óziniń qateligin túsinip, baǵytyn ózgerter dep oıladyq», — deıdi. [3]

Ujymdastyrý men salyq salýdyń shekten shyǵýy, el arasyn jaılaı bastaǵan asharshylyq sebepterinen bastaý alǵan kóterilisterdiń biri Abyraly kóterilisi haqynda jazylǵan zertteý eńbekterinde  Abyraly kóterilisi týraly arnaıy zertteý júrgizgen tarıh ǵylymdarynyń doktory, derektanýshy  Bolatbek Nasenov aǵamyz  kóteriliske baılanysty barlyq arhıv qujattaryn jaryqqa shyǵardy.

Arhıvtegi  NKVD- niń tergeý qujattarynda kýálárdiń aıtýynsha №10 aýylda bolǵan jınalysta halyq aldynda kolhoz múshesi Ybyraı Jákishov bylaı degen: — Keńes úkimeti halyqty aldady. Baılarǵa ǵana salyq salamyz dep edi. Al shyndyǵyndy ortasha sharýa men kedeılerdi de aıaǵan joq. Endi kózderińiz jetti. Keńes úkimeti «jyrtqyshtar». Tapsyrǵan maldaryńyzdy qaıtaryp alyńyzdar.

El arasynda Keńester úkimeti qulady , Alashordashylar jaqynda elge kelip kóterilisti ózderi basqarmaq degen qaýesetter taraǵan. Ár aýyldaǵy kóterilishshilerdiń  jospary boıynsha barlyǵy bir týdyń astyna birigip, aýdan ortalyǵy Abyralyny alyp, Shyńǵystaýlyqtarmen birigip aldymen Znamenkany( Qarasý) talqandap Semeıge qaraı júrmekshi. Semeıde qaıtadan Alash Orda úkimetin ornatý maqsat bolmaq. Birinshi bolyp №12 aýyl men №14 aýyl Uzynbulaqtyqtar birigip aldymen koperatıvterdi talqandap salyq túrinde ótkizýge daıyndap qoıǵan astyq pen basqa da zattardy taratyp alǵan. Sodan keıin Uzynbulaq aýylynda qurylǵan «Sáýle» kolhozyn talqandap barlyq mal men jylqylardy taratyp alǵan. Miniske jaraıtyn attardyń barlyǵyn bólip Semeıge jasalmaq shabýlǵa daıyndala bastaǵan. Aýylkeńesiniń tóraǵasy men aýdandyq atqarý komıtetiniń ókilin tutqyndap olarǵa kóterilisshilerge qosylý týraly talap qoıyp bosatady. Kóterisshiler aq tý kóterip shyqqan. Týda Lá Illaha Illallah degen jazý bolǵan.

OGPÝ-diń ańyz-aqıqaty aralas málimetteri ujymdastyrýǵa qarsy bolǵan kóterilisterdi Alashordalyqtarmen, sol kezde bılikte bolǵan qaıratkerlermen baılanystyrady. Mysaly Abyraly kóterilisin aıqyn mysal bola alady. Buǵan sebep joq emes. Atap aıtar bolsaq «Alash qozǵalysynyń» óristeýine keń jol ashqan 1905 jylǵy Álıhan Bókeıhan men Jaqyp Aqpaev uıymdastyrǵan Qarqaraly petıııasy bolsa, sol aıtýly sharaǵa ún qosqandardyń ishinde Abyraly óńiriniń abyroıly azamattary da kezdesedi. Olar tómendegideı:

1. Abyraly bolysynan: Musa Qulbaev, Súleımen Qoısoımasov
2. Aqbota bolysynan: Júsip Qulbatyrov, Bektibaı Botabaev
3. Bórli bolysynan: Tolmuhamet (halyq «Toqmet qajy» dep ataıdy) Altyntorın, Raqııa Satpaev
4. Degeleń bolysynan: Kerimhan Tólebaev, Tyshqanbaı Qashaqov
5. Temirshi bolysynan: Sekerbaı Qanǵojın, Ospan Janǵabylov.

Joǵaryda esimderi atalǵandar baılyǵy men bedeline qosa, zııaly, jańa zamannyń byǵytyn ańǵara biletin azamattar bolǵan. 1918 jyly Alash Orda úkimeti Orynbordan Semeıge kóshirilgende jáne sol jyldardaǵy Azamat soǵysy kezinde Alash Orda qaıratkerleriniń Shyńǵystaý jáne Abyraly óńirleriniń aýqatty azamattaryna arqa súıegendigi naqty derekterden belgili. [4]

Alaıda 1931 jylǵy Abyraly kóterilisine Alashordalyqtardyń yqpaly boldy ma? – degen zańdy suraq týyndaıdy. Mundaı suraqtyń týyndaýyna túrtki bolǵan máseleler – kóterilisshilerdiń  tergeý proesi kezinde bergen jaýaptary ekendigi anyq. Máselen, B. Násenovtyń «Abyraly kóterilisi» kitabynda jarııalanǵan qujattarda halyqty atqa qondyrý úshin júrgizilgen úgit-nasıhat jumystary erekshe nazar aýdartady. Muraǵattan alynǵan IIHK (NKVD) tergeý qujattarynda bylaı delingen: №10 aýylda bolǵan jınalysta halyq aldynda kolhoz múshesi Ybyraı Jákishov: – «Keńes úkimeti halyqty aldady. Baılarǵa ǵana salyq salamyz dep edi. Al shyndyǵyndy ortasha  sharýa men kedeılerdi de aıaǵan joq. Endi kózderińiz jetti. Keńes úkimeti «jyrtqyshtar». Tapsyrǵan maldaryńyzdy qaıtaryp alyńyzdar» degen. 

Sondaı-aq, Baımaǵambetov Qadaýdyń ( 32 jasta, ákesi tárkileýge ilingen Buǵybaev Baımaǵambettiń uly) bergen jaýaby bar:

— Jákishev Ybyraı bylaı dedi. «Sovet úkimeti qulady. Semeıden maǵan Salyqbaev Raqymjan keldi. Alashordashylar Shyńǵystaýdyń baılary Shaımardan Ahmetjanovpen, Ahmetov Alhamjannyń atasy Jaqyp jáne Ábish Rysqulovtarmen kezdesedi. Semeıden Alash Ahmetjanov kelip kóterilisti basqarady».

 Aıyptalýshy Baltaqaev Qaýqarbek (27 jasta,  Abyraly aýdany №6 aýylynan, baıdyń balasy. Mamandyǵy muǵalim, úılengen, otbasynda 5 adam. Buryn isti bolmaǵan) tergeý barysynda mynadaı málimet beredi:

– Qańtar aıynyń basynda Abyraly aýdanyna  Semeı qalasynan 1928 jyly mal-múlki tárkilengen baı Musabekov Esimbek keldi.  Jolda ol  Abyraly aýdanynyń  Degeleń bóligindegi týysy Tyshqanbaevtyń aýylynda birneshe kún bolǵan. Sol jaqtan №1 aýylǵa kelip Jaqypovqa ma nemese Bólegenovke me naqtysyn bilmedim 1930 jyly Máskeý qalasynda «Sharýa uıymyn» zańsyz partııa uıymdastyrylǵany, ony Alashordanyń kósemderi Bókeıhanov Álıhan, Ermekov Álimhan, Dýlatov, Baıtursynov, Barlybaev Ahmetýlla jáne basqalary qurǵandyǵyn aıtqan. Máskeýden  basqa partııanyń jeti aımaqta óz bólimsheleri astyrtyn jumys isteýde. Solardyń biri  Semeıde ornalasqandyǵyn, alaıda basshysynyń kim ekendigin Musabekov aıtpaǵan.  Biraq uıym bar. Á. Bókeıhanov Máskeýdiń GPÝ-yna bergen  jaýabynda uıymnyń bar  ekendigin moıyndaǵan. Ol uıymdy joıa almaısyńdar degen. Bókeıhanovty atý jazasyna bergen. Keıin bul sheshim ózgertildi (OGPÝ sotynyń sheshimimen Bókeıhanovtyn atý jazasyn túrmede otyrýǵa aýystyrǵan bolatyn). Uıymnyń maqsatyn aıta  kele Jaqypov Nuǵmanǵa nemese Bólekovke  №1  aýylda et salyǵyna qarsy halyqty kóterińder degen. Senderden  keıin barlyq jerlerde kóterilis bolady. Qazir  búkil odaq boıynsha kóteriliske daıyndalyp jatyr. Sondyqtan mamyr   aıynda  úkimet  aýysýy  múmkin. Osyny aıtqan Musabekov № 6 aýylǵa kelip shaıqas kezinde qaza tapqan aǵasy  Baıshaıynov  Káripbek, Kempirbaev Ysqaq, Qońyrbaev Baıseke ján Jandybaev Túsipbekter arqyly  óziniń rýlastary «Oljas» urpaqtaryn kóteriliske daıyndap shyǵarýdy tapsyrǵan.

Musabekov Kempirbaevqa  burynǵy Alashorda áskeriniń sarbazy retinde Alashordalyqtar saǵan úlken senim artyp otyr degen. Úkimetke qarsy kóterilisti tezdetip uıymdastyrýǵa kiris, meniń aǵam Baıshaıynov eki vıntovka beredi. Aıtqanyndaı eki vıntovkany ákelip berdi. Osydan keıin Musabekov otbasymen birge №1 aýylǵa baryp sondaǵy kóterilisti bastap shyqty. Artynsha basqa aýyldarda da kóterilis bastalyp ketti. Kóterilistiń maqsaty tek qana et salyǵy úshin maldaryn ótkizýge qarsylyq qana emes úkimetti túbegeıli qulatýdy josparlaǵan. Semeıdegi uıymnyń quramyna Qarqaraly aýdanynan Jantýǵanov Qydyrberdi baı, Kenjın Toqaı baı, Abyraly aýdanynan alashordashyl Manan Turǵanbaevtyń aǵasy – Sháden, qazirgi ýaqytta Semeı qalasynda turady, Ýalıhan Ahmetov jáne №10 aýyldan da bar, qalǵandarynyń aty – jónderin bilmedim taǵy basqa jerlerden músheleri bar. Qarqaraly aýdanynyń №10 aýylynyń bandysy Tileýbekov Baıjuma Abyraly aýdanynyń № 6 aýylynyń bandysy Kempirbaevtyń tobynda bolǵanda maǵan jasyryn uıym Semeı qalasynda ornalasqan, ózderiniń gazetterin shyǵaryp, taratady  dedi. Gazettiń aty qalaı atalatynyn bilmeıdi, bir danasy uıym múshesi Jantýǵanov Qydyrberdide bar eken. Mamyr aıynda kapıtalıstik elder men alashordashylar jáne baılardyń kúshimen Keńes úkimeti qulatylatyndyǵy týraly maqala basylǵan kórinedi. Gazettiń qaı tilde ekenin bilmeıdi.  Gazetti ustap júrgen Jantýǵanov Qydyrberdi Alash Ordalyq Manan Turǵanbaevtyń qaıyn atasy bolyp keledi. Kóterilisshilerge tergeý barysynda qoıylǵan suraqtarda: Kolchak tusynda Alashorda polkynda qyzmette boldyń ba, Ike Ádilovpen baılanystaryń barma? – degen suraqtar qoıǵan. Ike Ádilov ózderińiz biletindeı Alash partııasynyń múshesi jáne Alashorda úkimetiniń demeýshisi retinde halyq arasynda úlken bedelge ıe bolǵan. Tárkileý qarsańynda tutqyndalyp, jer aýdarylǵan, keıin qamaýdan qashyp shyǵyp, Shaǵan taýynda bandylyq jasaq quryp Keńes úkimetine qarsy soǵysqan. Artynsha Qytaıda qolǵa túsken. [5]

Abyraly aýdany tárizdi oǵan kórshi ornalasqan Shyńǵystaý aýdanynyń jerinde (qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysy, Abaı aýdany) de 1931 jyly aqpanda keńes úkimetiniń júrgizip otyrǵan saıasatyna qarsy halyq tolqýlary boldy. Kóterilisti Medeýov Sanııaz jáne Toraıǵyrov Emiljan basqaryp, oǵan barlyǵy 200-den astam adam qatynasqan. Kóterisshiler aq jalaý kóterip, halyqty aýdandaǵy keńes úkimetin qulatýǵa shaqyrǵan. Kóterisshiler kórshi Qý jáne Abyraly aýdandarymen baılanys ornatyp, olarmen birigýge árekettenedi. Biraq Qyzyl Armııanyń turaqty bólimderi buǵan kedergi jasady, kóterilis keń tarap úlgermeı jatyp-aq aqpan aıynda kúshpen basyp tastalyndy.

Birazdan soń «… osy kóterilisti uıymdastyrýshy bolypty, qashyp júr eken, Qytaıǵa ketpek kórinedi», — degen jalǵan laqap taratyp, «Saıat qorasynda» beıqam jatyp, ań aýlaýǵa shyqqan jerin­de Shákárim qajyny atyp óltirip, qudyqqa kómýsiz tastap ketedi. [6]

Abaı urpaqtarynyń tóńiregi Alash arystarymen óte jaqyn qarym qatynasta bolǵany belgili. Ásirese osy kóterilis kezinde Qunanbaı Óskenbaıulynyń urpaqtary qatty qýdalaýǵa ushyrady. Abaıdyń balasy Mákáıil, Shákárim Qudaıberdiuly, Ǵafýr Shákárimuly jazyqsyz atylǵan soń, Zııat Shákárimuly, Berdesh Ázimbaıuly, Mánákesh Ázimbaıuly Tákejanovtar Qytaıǵa ótip ketedi. Áýeli Tarbaǵataıǵa, odan soń Altaıǵa qashyp barady. Qajy urpaqtary ol jaqta da tynyshtyq taba almaı, quryǵy uzyn keńes ókimeti qolynan mert boldy.

Osy derekterge kóz júgirte otyryp biz bir jaıytqa toqtala ketýimiz kerek. Qazan tóńkerisine deıingi qalyptasqan ult zııalylarynyń qazaqty táýelsiz el bolsyn dep tilep, Alash ıdeıasynyń mańyna toptassa, Keńes úkimeti ornaǵan kezeńde qalyptasqan jańa tolqyn ult qaıratkerleri totalıtarlyq ámirshil júıeniń qurbanyna aınalǵan qazaq halqyn qalaıda aman alyp qalý jolynda kúresken azamattar keıinnen ózara ymyraǵa kelip ulttyń bolashaǵy jolynda birlese kúresti. Biz osy kúni qazaq-qazaqty ustap berdi, jala japty, satyp ketti, ashtyqta qazaq jalqaýlyǵynan qyryldy degendeı pikirlerdi aıtqandy unatamyz. Halyqty jappaı ashtyqqa uryndyrǵan qyzyl ımperııanyń solaqaı saıasaty áý basta qyryp-joıýǵa baǵyttalǵanyn kesh te bolsa túsingen ult zııalylary birige áreket etkeni anyq jáne sol jolda qurban boldy.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Násenov B. «Halyq jaýlary». Kóptomdyq eńbek. 7 tom. Onynshy kitap. Almaty: Novosıbırsk. 2005 jyl. 48-56 b.b.

2. Musyrman K. Qan tamǵan qoljazbalar //Egemendi Qazaqstan – 1992. – 10 sáýir. – 3 b.
3. Raqyshev E. Ultshyldardyń astyrtyn uıymy bolǵan. Abai.kz. 20.01.2015. Suhbattasqan Janysbaı T.  

4. Berkimbaı A. Abyraly kóterilisi – Alashtyqtar dem bergen kóterilis pe? // Obestvennaıa pozıııa – 2011. №46. 5-6 b.b.

5. Násenov B. «Abyraly qandy jyldarda. 1905-1945 j.j». Kóptomdyq eńbek. Ekinshi tom, úshinshi kitap. Almaty: Novosıbırsk. 2005.  254 b.

6. Ǵabjalılov H. Omarbekov T. Qazaq rý-taıpalarynyń tarıhy. Arǵyn. 9 tom. 2 kitap. XII-taraý. «TZO Alash» Almaty. 401-406 b.b.

   ---

Ardaq BERKIMBAI

 

Басқалармен бөлісе отырыңыз

Facebook

Twitter

Google+

VKontakte

WhatsApp

Telegram

Одноклассники

LinkedIn

Email

Copy link

Print