Belgili saıasattanýshy, tarıhshy, «Qazaqstan bıografııalyq enıklopedııasynyń» bas redaktory Danııar ÁShIMBAEVTYŃ aıtýynsha, Qordaıdaǵy janjal qazaqtardyń dúngenderge jasaǵan qorlaýymen baılanysty emes, biraq dúngenderdiń bir bóligi transshekaralyq saýdany uıymdastyrýymen, Qytaımen jáne Qyrǵyzstanmen belsendi túrde aralasqandyqtan boldy.
- Sizdiń oıyńyzsha, ınsaıderlerde «Masanchıdegi oqıǵalar - Qazaqstandaǵy eń joǵarǵy bılik eshelonyndaǵy kúrestiń jańǵyryǵy» dep aıtýǵa negiz joq pa?
- Meniń oıymsha, bul óte kúrdeli máseleler. Qastandyq teorııasyna áý bastan oryn joq. Meniń oıymsha, bul jaı ǵana saýda men qarjylyq aǵyndar úshin qarapaıym kúres, saýda júrgen jerde aldaý da júredi. Dúngenderdi separatızm jáne muǵalimderge durys qaramaıdy dep aıyptaǵan depýtatqa silteme jasaý keshiktirilgen málimdeme. Bul jerde keıbir ultshyldar bul qaqtyǵysty ózderiniń kózqarastary boıynsha, al basqalary sol kóleńkeli adamdardyń múddeleri úshin qoldady dep qorytyndy jasaýǵa bolady. Sol ınsaıderler kóleńkedegi adamdardy soltústik jáne ońtústik astanalarda joǵary laýazymdy sheneýnikter deıdi. Bul shamamen Qorǵastaǵy jaǵdaımen birdeı. Qoǵam Qorǵasqa sońǵy jyldardaǵy barlyq tutqyndaýlardy sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúres retinde usyndy, biraq is júzinde bul kedendik baqylaý úshin apparattyq toptar men quqyq qorǵaý organdarynyń arasyndaǵy kúres boldy. Sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúres kóbinese mundaı kórinister úshin ekran retinde paıdalanylady.
- Qazaqstanda eldiń tuńǵysh prezıdenti basqaratyn Qaýipsizdik keńesi bar. Nelikten Qaýipsizdik Keńesiniń reakııasy 11 aqpanda boldy, biraq Masanchıde qaqtyǵys 5-8 aqpan aralyǵynda boldy?
- Barlyǵy birden sebepterin kútýde. Arqankergendi esińizge alyńyz. Oqıǵadan keıin Nazarbaev birden shabýyldyń nusqasyn usyndy. Biraq tergeý men Chelahty izdeý birneshe kúnge sozyldy. Jaqynda Almaty mańyndaǵy Bek aır áýe apatyna qatysty tergeýdi esińizge alyńyz. Kimniń kináli ekendigi týraly pikirtalastar áli de bar. Komıssııa eshkimge eshteńe kórsetpedi. Osy ýaqytqa deıin ártúrli, biraq aldyn-ala boljam jasalǵan nusqalar jarııalandy. Iaǵnı, kez-kelgen túsiniksiz jaǵdaıda siz aldymen faktilerdi jınap, taldaýyńyz kerek. Qordaı oqıǵalaryna qatysty faktiler men nusqalardyń sany eksponenıaldy túrde ósýde. Jaqynda olar on birinshi óliktiń tabylǵanyn habarlady. Biraq joǵalǵan adamdar týraly eshkim habarlaǵan joq. Iaǵnı, bári tekserilýi kerek. Bul ýaqytty qajet etedi. Jedel áreket tek saıası sıpatta boldy: olar oblys, aýdan ákimderin, polıııa bastyǵy, prokýror jáne basqalaryn qyzmetinen bosatty. Sonymen toqtady.
-Munyń sebebin keıin túsindiredi? Biraq nege basqasha baǵalaý boldy? Nege Toqaev birden oqıǵanyń sebepteri men kinálilerdi izdeı bastady? Al, Nazarbaev táýelsizdik jyldarynyń basyndaǵy tatý-tátti kezdi eske aldy?
- Toqaev úshin bul qazirgi obektıvti saıası shyndyq: kóleńkeli naryqty las ádistermen qaıta bólý. Nazarbaev úshin bul jaǵdaı onyń etnosaralyq kelisim saıasatynyń sátsizdigin kórsetedi. Sondyqtan olardyń árqaısysynyń bul jaǵdaıǵa degen kózqarasy ártúrli. Toqaev úshin, obektıvti shyndyq, Nazarbaev úshin onyń saıası murasyna soqqy. Sonymen qatar, Qaýipsizdik Keńesi mańyzdy jáne mańyzdy emes keńesshi organ ekenin umytpańyz. Eger siz onyń apparattarynyń qurylymyna qarasańyz, onda siz qurmetteıtin tanys esimderdi taba almaısyz. QK apparattarynyń qyzmetkerlerinen barlyǵy tek hatshyny biledi. Qyzmetkerlerdiń kópshiligi, olardyń tájirıbesi, biliktiligi kópshilikke de, sarapshylarǵa da belgili emes. Taǵy bir aıta ketetin jaǵdaı, bizdiń eldegi kúsh qurylymdaryn saıası salmaǵy jaǵynan Qaýipsizdik Keńesi hatshysyn da basyp ketetin tulǵalar basqarady. UQK tóraǵasy, qorǵanys, ishki ister mınıstrleriniń saıası salmaǵy QK hatshysynan da joǵary. Olar negizinen prezıdentke baǵynady. Iaǵnı, Qaýipsizdik Keńesiniń ózi anaǵurlym dıspetcherlik ról atqarady. 1991 jyldan beri Qaýipsizdik Keńesin basqaryp kele jatqan Nazarbaev úshin bul trıbýna deýge bolady. Qaýipsizdik Keńesi, jalpy shtab sııaqty, ony jedel basqarý organy dep aıtýǵa bolmaıdy. Qazaqstan Halyqtary Assambleıasy da solaı. Árkim onyń ózindik róli bar ekenin túsinedi, biraq ol barǵan saıyn jasandy uıymǵa aınalýda.
- Biz táýelsizdiktiń barlyq jyldaryndaǵy jetistigimizdi, kóp ulttyǵymyz ben ultaralyq dostyǵymyz dep kórsettik. Bir túnniń ishinde osy uǵymnyń byt-shyty shyqty. Biz arhaızmmen ómir súrip jatyrmyz degen áńgimeler aıtyla bastady...
- Memlekettik saıasatta sımvoldarǵa basa nazar aýdaryldy, Qazaqstan Halyqtary Assambleıasy bar, halyqtar dostyǵy bar, solarǵa berik bolaıyq dedik. Biraq sońǵy jyldary memlekettik saıasattyń tıimdiligi kúrt tómendedi: sybaılas jemqorlyq, tıimsizdik, sabotaj, jaýapsyzdyq - kez-kelgen saladaǵy kez-kelgen kásiptiń negizgi sıpattamasyna aınaldy. Tipti qyzmettik kreslolardy satý da qupııa emes bolyp qaldy.
Ekinshiden, halyqtyń ulttyq quramy ózgerdi: qazaqtardyń sany ósýde, basqa etnıkalyq toptar arasynda kóshi-qon proesi aıtarlyqtaı joǵary. Munyń bári keńestik etnıkaaralyq bilim júıesiniń tárbıesinen ótpegen qazirgi jastardyń psıhıkasyna áser etedi. Bizge tabıǵı bolyp kórinetin kóptegen qundylyqtar olar úshin beımálim.
Úshinshiden, bul Qazaqstanda turatyn ulttardyń qazirgi jaǵdaılarǵa beıimdelýiniń kelesi kezeńi. Kóptegen etnıkalyq toptar, qazaqtardan basqasy qazaqstandyq naryq pen qazaqstandyq saıası júıe jaǵdaıynda óz betinshe ómir súrýdi úırendi. Memleketke arqa súıegen, olar úshin paternalızmniń joǵary deńgeıi bar qazaqtar úshin bul model birqatar suraqtar týǵyzady. Óńirlerdegi kedeı jastar men baı turatyn etnıkalyq dıasporalar áleýmettik qaqtyǵysqa bastaıtyn jol.
Tórtinshi , sońǵy jyldary belsendi sıpat alǵan ultshyldyq nasıhat: Qazaqstan tarıhy belsendi túrde qaıta jazylýda, onda retroaktıvti túrde otarshyldyq pen ulttyq narazylyqtar men til máselesin túpkilikti sheshý týraly ıdeıalar kóterilýde. Munyń bári halyqtyń belgili bir bóliginde rezonans týdyrady. Biraq, memleket keńestik urandardy qoldaný arqyly, biraq keńes tájirıbesin qoldanbaı isti sheshemiz dep sanaıdy ... Bul úlken qatelik.
Bizdiń ıdeologııalyq apparattarymyzda qazaqtar tek tilge, mádenıetke jáne tarıhqa qyzyǵýshylyq tanytady, al áleýmettik máseleler sonshalyqty mańyzdy emes degen pikir qabyldandy. Biraq, jalaqy, kirister men jumyssyzdyq máseleleri qazaqtar úshin óte mańyzdy ekenin etnıkalyq quramy joq Jańaózendegi jaǵdaı kórsetip berdi. Ekinshi jaǵynan, memlekettik ıdeologtar qoǵamdaǵy ultshyldyqqa degen suranysty kórip, arbany attyń aldyna qoıdy: tıisti ıdeologııalyq, pedagogıkalyq jáne tárbıe jumystaryn uıymdastyrmaı, olar baqylanatyn ultshyldyq baǵyttaǵy qozǵalystar qurýǵa tyrysty. Biraq onyń sońy nege apardy?
- Bizdiń qoǵamda arhaızaııa bar ma?
- Árıne bar. Qoǵam, memleket ózine ıdealdy ótkenniń keıbir sýretterin (naqty tarıhı sýrettermen sáıkes kelmese de) qaıta jasaýǵa tyrysady. Bul dinde, mádenıette, salt-dástúrde, dinı joralǵylarda aıqyn kórinis tabýda. Baqylanbaıtyn damý jaǵdaıynda munyń bári jaǵymsyz belgiler.
- Qazaqstanda turatyn basqa ulttar elden jappaı kóshedi dep oılaısyz ba?
- Qazaqstanda turatyn kóptegen etnıkalyq toptar jergilikti turǵyndar. Bular jańadan kelgender emes. Olar úshin Qazaqstan bir kezderi ómir súrgen ata-babalarynyń mekeni. Men ketkisi kelgender baıaǵyda ketip qalǵan dep oılaımyn. Qalǵandary jergilikti jerge áldeqashan beıimdelip, óz otandarynda turady. Sonymen birge, qazir memleketke degen senimin joǵaltqan qazaqtardyń da kete bastaǵanyn umytpańyz. Biraq eger ultshyl, fashıstik nasıhat tyıylmasa, memleket bul máselelerdi qalypty túrde zerttep, sharalar qabyldamasa, qaqtyǵys deńgeıi kóteriletini anyq.
"entrAzııa"
Daıyndaǵan Ońǵar Qabden
