Sońǵy 12 aıdy narazy kóńil-kúıdiń órshýi, mıtıngiler men pıketter sany jaǵynan Qazaqstannyń jańa tarıhyndaǵy ózge jyldarmen salystyrýǵa kelmeıdi. Azattyq tilshisi narazylyq akııalarynyń astary, bılik reakııasy men bolashaqta jaǵdaı qalaı damýy yqtımal ekeni jaıly sarapshylardyń pikirin bildi.
2019 jyl basynan bastap sońyna deıin narazylyq sharalaryna toly boldy. Halyq jappaı shyqqan nemese az ǵana belsendi qatysqan, jurt aıaq astynan birikken nemese aldyn-ala uıymdastyrylǵan - ártúrli sıpatta ótken akııalarda áleýmettik máseleden bastap saıası úndeýge deıin árqıly talap aıtyldy. Narazylyq iri qalalarda ǵana emes, óńirlerde de ótti.
NARAZYLYQ HRONIKASY
Jańa jyl túni Qaraǵandydaǵy meıramhanada bolǵan jappaı tóbeles saldarynan jas jigit qaza tapqannan keıin júzdegen turǵyn ádil tergeý júrgizýdi talap etip kóshege shyqty. Buǵan qylmysqa qatysy bar degen kúdikke ilingen adamnyń shetelge qashqany týraly sybys sebep bolǵan. Bılik tóbeleske ultaralyq sıpat bergenderdiń pikirin joqqa shyǵaryp, adam ólimine sebep bolǵan oqıǵany turmystyq janjal dep atady.
Mańǵystaý oblysyndaǵy munaı óndiretin monoqala - Jańaózende aqpan-naýryz aılarynda júzdegen turǵyn bılikke jumyspen qamtý týraly talap qoıdy.
Aqpanda el astanasynda jer úıde bolǵan órtten bir otbasynyń bes qyzy birdeı mert boldy. Qazaqstannyń birneshe óńirindegi qalalarda júzdegen kóp balaly ana memleketten áleýmettik qoldaýdy kúsheıtýdi, járdemaqy kólemin ósirýdi, turǵyn úı máselesin sheshýdi talap etip, narazylyq bildirdi. Nátıjesinde bılik birqatar jeńildik jasap, áleýmettik kómek kórsetý ólshemderin qaıta qarady.
Astana ataýyn naýryz aıynda otstavkaǵa ketken (biraq bılikke yqpal etetin keń quzyretin saqtap qalǵan) burynǵy prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń qurmetine Nur-Sultan dep ózgertý halyq narazylyǵyn týǵyzyp, qarsylyq akııalaryna shyqqan azamattardy polıııa jappaı ustady.
Kezekten tys prezıdent saılaýyna boıkot jarııalaýǵa shaqyrǵan jappaı narazylyq akııalary mamyrdyń 1-i jáne 9-y kúnderi Almaty men Nur-Sultan qalalarynda ótti. Halyqty narazylyqqa shetelde turatyn burynǵy bankır, oppozıııalyq saıasatker Muhtar Áblıazov pen elde tyıym salynǵan "Qazaqstannyń demokratııalyq tańdaýy" (QDT) qozǵalysy (bılik bul qozǵalysty "ekstremıstik" dep ataıdy, al Eýroparlament rezolıýııasynda QDT "beıbit oppozıııalyq uıym" dep kórsetilgen) shaqyrǵan.
2019 jylǵy eń iri narazylyq akııalary kezekten tys prezıdent saılaýy ótken maýsymnyń 9-y jáne odan keıingi kúnderi boldy. Narazylar saılaý barysy men onyń qorytyndysyna kelispeıtinin málimdedi (saılaýda bári kútkendeı, bıleýshi partııanyń kandıdaty Qasym-Jomart Toqaev jeńiske jetti). IIM dereginshe, Almaty men Nur-Sultanda tórt myńǵa jýyq adam ustalyp, myńdaǵan azamat ákimshilik jaýapqa tartylǵan. EQYU baqylaýshylary Qazaqstandaǵy saılaý erkin ótpegenin, daýys berý kezinde zańbuzýshylyqtarǵa jol berilgenin, narazylar jappaı ustalǵanyn málimdedi.
Shildeniń 6-sy, burynǵy prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń týǵan kúnimen bir kúnde toılanatyn Astana kúninde QDT qozǵalysy halyqty mıtıngige shaqyryp, polıııa birneshe qalada júzdegen adamdy ustady. QDT qozǵalysy mıtıng ótetin oryn dep belgilegen jerlerde azamattardy ustaý sharasy qyrkúıektiń 21-i men qazannyń 26-sy kúni de qaıtalandy.
Bıyl qurylyp, jas belsendilerdiń basyn qosqan "Oyan, Qazaqstan" qozǵalysy tamyzdyń 30-y, Konstıtýııa kúni jáne qarashanyń 9-ynda sherýge shyǵyp, elde saıası reformalar júrgizýdi talap etti.
Qyrkúıekte, prezıdent Toqaevtyń Qytaıǵa sapary qarsańynda, Qazaqstannyń birneshe qalasynda "Qytaı ekspansııasyna qarsylyq" mıtıngileri ótti. Narazylar Qazaqstanda Pekınmen birlesken jobalardy júzege asyrýǵa qarsylyq bildirip, Qytaımen jasalǵan kelisimniń sharttaryn ashyq jarııalaýdy talap etti.
Jeltoqsannyń 16-sy, Táýelsizdik kúni Almaty men Nur-Sultanda 1986 jylǵy Jeltoqsan kóterilisi (sovettik respýblıka basshylyǵyna Kreml taǵaıyndaǵan Gennadıı Kolbınniń kelýine qarsy qazaq jastarynyń sherýin bılik qatygezdikpen basqan) jáne 2011 jylǵy Jańaózen oqıǵasy (kóp aıǵa sozylǵan munaıshylar ereýiline polıııa oq atqan, sonyń saldarynan, resmı derek boıynsha, 17 adam qaza tapqan) qurbandaryn eske alý sharasy ótip, ondaǵan adam ustaldy. Mıtıngige qatysýshylar elde saıası reformalar bastaýdy, saıası tutqyndardy bosatýdy jáne Qyıtaıdyń Shyńjań ólkesinde az ult ókilderine qarsy júrgizilgen saıasattan qashyp kelgen etnıkalyq qazaqtardy Qytaıǵa qaıtarmaýdy talap etti.
IShKI JÁNE SYRTQY FAKTORLAR
2019 jyly narazy kóńil-kúıdiń ósýine áser etken sebepterdi taldaǵan Táýekelderdi baǵalaý tobynyń dırektory, saıasattanýshy Dosym Sátpaev "jınalǵan bý kernegen qazan" jaıly aıtyp berdi.
- Qazaqstanda áleýmettik narazylyqtar jyldar boıy qordalanyp, jabyq qazanda jınala berdi. Endi qazanda syzat paıda bolǵanda, odan ártúrli sebepten týǵan áleýmettik narazylyq pen túrli quramdaǵy narazylar shyǵa bastady, - deıdi Dosym Satpaev.
Saıasattanýshy narazylyqqa halyqtyń Nursultan Nazarbaev bılikten ketkennen keıin "saıası jáne áleýmettik reformalar bolady" dep kútken úmitiniń aqtalmaýy da túrtki bolǵanyn aıtady.
- Jurt bos ýádeden sharshady. Qazir oıyn ashyq bildirmese, júıe ózgermeıdi degen alańdaýshylyq týdy. Osy faktorlardyń barlyǵy narazylyq sharalarynyń jıi ári jappaı óte bastaýyna sebep boldy dep oılaımyn, - deıdi sarapshy.
Ortalyq Azııada demokratııany damytý qorynyń dırektory Tolǵanaı Úmbetálıevanyń pikirinshe, eldegi narazylyqtyń órshýine áleýmettik teńsizdik pen halyq tabysynyń azaıýy áser etken. Ol kóp sarapshy resmı sıpatta ǵana júzege asty dep sanaıtyn "bılik tranzıti" bolmasa da narazylyq báribir bastalar edi dep esepteıdi.
- Qandaı jaǵdaı bolmasyn, bıyl narazylyq báribir bastalyp, ary qaraı órshı túser edi. Bıliktiń aýysýy narazylyq sanyn birshama azaıtty. Prezıdent "muragerinsiz" narazylyq sharasy qazirgiden de kóp bolar edi dep oılaımyn, - deıdi Úmbetálıeva.
Qazaqstandaǵy adam quqyqtary jónindegi bıýronyń dırektory, quqyq qorǵaýshy Evgenıı Jovtıs "narazylyqtyń qozǵaýshy kúshi - 30-40 jas shamasyndaǵy jaqsy bilim alǵan qala turǵyndary" ekenin aıtady.
- Olar sovettik ótken shaqty kórgen joq. Olardyń qazirgi avtorıtarly júıedegi, jemqorlyq jaılaǵan shynaıy ómirge kóńili tolmaıdy, - dep sıpattaıdy Evgenıı Jovtıs narazylyqqa "birtindep" qosylyp jatqan jastardy. - [Qazaqstandyq jastar] Batys elderin kórgen jáne eki aradaǵy aıyrmashylyqty jaqsy túsinedi. Eger elden ketý týraly sheshim qabyldamasa, demek jaǵdaıdy ózgertýge umtylyp kóredi. Árıne, keshegi men búgingi býyn arasynda qaıshylyq ta joq emes. Olar ózderin qarttar basqarǵanynan sharshady, - deıdi Evgenıı Jovtıs.
Sarapshylar Qazaqstan ishindegi narazylyqqa áser etken syrtqy faktorlar da baryn atap ótti.
- Ýkraınada ótken saılaý nátıjesinde prezıdent qyzmetine múlde jańa adam keldi. Oǵan deıin Armenııada halyqtyń qoldaýymen saıası proester júrdi. Kóbi Ýkraına men Armenııada jemqorlyqpen is júzinde kúresýge umtylǵan adamdardyń bılikke kelgenin kórip, dál sondaı jaǵdaıdyń bizdiń elde de bolǵanyn qalady. Munyń bári kún ótken saıyn ósip kele jatqan áleýmettik shıelenis jaǵdaıynda el ishinde bastalǵan saıası proestermen dóp keldi, - deıdi Dosym Sátpaev.
BILIKTIŃ JAÝABY QANDAI BOLDY?
Alǵashqy jarty jylda narazylyqtar sońy azamattardy ustaýmen aıaqtalyp otyrdy. Ustalǵandar arasynda narazylyq bolyp jatqan jerden kezdeısoq ótip bara jatqan azamattar da boldy. Keıinnen bul jaǵdaı azdap ózgerdi: keı akııalardy bılik basyp tastasa, keıbirine erkin pikir bildirýge múmkindik berdi. Biraq naýryz, mamyr jáne jazda baıqalǵan jappaı ustaý sharasy kúzge qaraı azaıa bastady. Degenmen QDT qozǵalysy muryndyq bolǵan narazylyq akııalary aldynda osyǵan deıingi narazylyqtarǵa qatysýshylar men belsendilerdi mıtıngige jetkizbeı ustaý jyldyń ekinshi jartysynda da jalǵasty.
Qazaqstandyq jýrnalıst Sergeı Dývanov ádette polıııa Muhtar Áblıazovtyń shaqyrýymen sherýge shyqqan azamattardy ustaıtynyn aıtady.
- Bılik bıyl jaýynnan keıingi sańyraýqulaqtaı kóbeıgen oppozıııalyq qozǵalystardy ártúrli qabyldaıdy. Memleket basyndaǵylar Áblıazovtan qorqady, óıtkeni ol Maıdan tájirıbesine súıenip, bılikti ornynan radıkaldy ádispen taıdyrǵysy keledi. Bul bılikti alańdatady. Basqa oppozııonerler bıliktiń aýysýyn talap etkenimen, ony zań aıasynda júzege asyrýdy qoldaıdy, - deıdi Dývanov.
Tolǵanaı Úmbetálıeva bıliktiń ártúrli toptarǵa árqıly qaraýynyń astarynda "bólip al da, bıleı ber" prınıpi turýy múmkin ekenin joqqa shyǵarmaıdy.
- Bılik ártúrli strategııa qoldanýǵa tyrysady. Narazy toptarmen jumys ádisin osylaı synaqtan ótkizedi. Sondyqtan jumsaq jáne qatań ádister ózara aýysyp otyrady. Jáne bir nusqa bar: olar shynymen qalaı jumys isteý keregin bilmeıdi jáne bári sheshim qabyldaıtyn basshyǵa tireledi. Osydan narazylar arasynda dúdámal kóńil-kúı basym. Bıliktiń túrli reakııasy árqalaı túsindirilip, narazylarǵa árqıly qarym-qatynas qalyptasady. Bılik keıde narazylar arasynda ishki kıkiljiń týyp, "ózimizdiń adam" jáne "bóten azamat" dep bóliný paıda bolýy úshin túrli provokaııa da qoldanady. Bıliktiń kózqarasy boıynsha, mundaı ádis belgili bir nátıje bergen kezderi boldy, - deıdi Tolǵanaı Úmbetálıeva.
NARAZYLYQ BÁSEŃDEI ME, ÁLDE JALǴASA MA?
Quqyq qorǵaýshy Erlan Qalıev narazylyqtyń kóp bolýy sheneýnikterdi belgili bir jeńildikter jasaýǵa májbúrlegenin aıtady.
- Polıııanyń beıbit akııalarǵa barabar reakııa tanyta almaýy memlekettik organdardyń eldegi adam quqyǵyn múlde qurmettemeıtinin ańǵartyp, soǵan sáıkes keri reakııa týǵyzdy. Batys tarapynan "elde adam quqyqtary jaıly halyqaralyq kelisimder saqtalmaı otyr" degen syn kóbeıdi, osyndaı sózdiń astynda qalǵan bılikke Toqaev arqyly mıtıngiler týraly jańa zań qabyldaý keregin moıyndaýǵa týra keldi. Bul jerde men elde jaqyn ýaqytta demokratııalyq reformalar júrgizý keregin jaqsy túsinetin azamattyq qoǵamnyń reakııasyn qosyp otyrǵan joqpyn, - deıdi Erlan Qalıev.
Jeltoqsannyń sońynda Qasym-Jomart Toqaev Ulttyq qoǵamdyq senim keńesiniń (prezıdent janynan óziniń bastamasymen daýly saılaýdan keıin qurylǵan konsýltatıvti-keńesshi organ) otyrysynda beıbit jıyn týraly zańdy qaıta qarap, mıtıng ótkizý úshin ruqsat suraýǵa mindetteıtin normany eskertý formasyna aýystyrýǵa ýáde etti (ol dál osy ýádesin maýsym aıyndaǵy ant berý rásiminde de aıtqan). Biraq narazylyq akııalary bılik belgilegen arnaýly oryndarda (ádette beıbit jıyndarǵa qala shetinen oryn beriledi) ótedi degen bólim ózgerissiz qalatynǵa uqsaıdy.
- Qazirgi bılik úshin osyǵan deıin jyldar boıy ózine saıası júıeni baqylaýda ustaýǵa kómektesip kelgen mıtıng týraly zańdy túbegeıli ózgertý tıimsiz. Birinshi prezıdentke de, ekinshi prezıdentke de jaǵdaıdy baqylaýdan shyǵaryp alýdyń esh tıimdiligi joq, - deıdi Dosym Sátpaev.
Quqyq qorǵaýshy Evgenıı Jovtıs 2019 jyly Qazaqstanda bolǵan oqıǵalar men "Arab kókteminiń" arasynda uqsastyq baryn aıtady. Rejımniń aýysýyna ákelgen "Arab kóktemi" qalada turatyn bilimdi jastar men áleýmettik lıftiniń joqtyǵynan, jemqorlyq pen avtorıtarızmge narazy orta jastaǵy adamdardyń belsendiliginen bastalǵan. Jovtıstiń pikirinshe, Qazaqstanda Soltústik Afrıka memleketteriniń senarııi qaıtalanbaıdy. Óıtkeni "jeriniń úlkendigi jáne halyqtyń el aýmaǵynda birdeı bólinip, ornalaspaýynan tıimdi qysym jasaýǵa qajetti mobılızaııa júrgizý múmkin emes".
Sarapshylar narazylyq ýaqyt óte kele kúsheıýi, ne basylýy múmkin ekenin aıtady.
- 1980-jyldardyń sońy jáne 1990-jyldardyń basynda narazylyq kúsheıgeni esimde – ol kezde eldi parlamentarızm deńgeıine, demokratııalyq damý jolyna shyǵarǵysy kelgen túrli oppozıııalyq toptar paıda boldy. Qazir de dál sol talaptar aıtylyp jatyr. Biraq ol kezde bári basylyp qaldy, óıtkeni kóbi beıbereket jaǵdaıǵa ulasyp ketýden qorqyp, bıliktiń biryńǵaı ortalyqta jáne myqty qolda bolǵanyn qalady. Odan keıingi jyldary bılik oppozıııalyq alańdy tazartyp, narazylyq báseńdedi. Al qazir jurt ol kezeń esh jaqsylyq ákelmegenin túsindi. Sondyqtan narazylyq alańy qalyptasyp jatyr. Olardyń arasynda ne bólinis, ne birigý bolady, - deıdi Dosym Sátpaev.
Saıasattanýshy Talǵat Ismaǵambetov ózgerister týraly talap ary qaraı da aıtyla beredi dep sanaıdy. Biraq ol jaqyn ýaqytta reformalar bolatynyna senbeıdi.
- Bizdiń júıede bıýdjet qarjysyn bólýge baılanǵan elıtalyq toptar óte kóp. Olar qazirgi saıası jaǵdaı men bıýdjet bólinisin saqtap qalýǵa múddeli. Bıznes bıýdjet esebinen kún kóredi. Narazy toptarǵa kelsek, ázirge olardy birigýge ıtermeleıtin ortaq murat joq. Qazir bılik pen oppozıııada moraldyq resýrstar joq, burynǵy ıdeologııa ábden eskirip bitti. Halyqqa bárine jetkizýge bolatyn, ár azamattyń qaltasy sezinetin naqty, praktıkalyq urandar kerek, ázirge ondaı eshteńe joq, - deıdi Talǵat Ismaǵambetov.
Jýrnalıst Sergeı Dývanov narazy toptar qoǵam sanasynda qalyptasqan ádet pen qatań sharalar kesirinen jáne óz ishinde aýyzbirliktiń joqtyǵynan qoǵamnyń enjar bóligin qataryna tarta almaı otyr deıdi.
"Azattyq" radıosy
