Jumageldi Nájimedenov — týmysynan mýzykant, sheber dombyrashy, talantty dırıjer, belgili óner qaıratkeri. Ol tek qana mýzyka oryndaýshysy ǵana emes, osy salany tereń zertteýmen júıeli aınalysyp júrgen ǵalym, ónertaný ǵylymdarynyń kandıdaty, doent. Jýyrda «Altyn Ordanyń» qonaqjaı shańyraǵyna arnaıy kelgen Jumekeń ulttyq óner muralarymyz jaıynda tolǵana syr tolǵap, óziniń zerttep júrgen salasynan tanymdyq máni zor birqatar maqalalaryn usynǵan edi. Biz búgin sonyń birin oqyrman paıymyna salǵandy jón kórdik.
Adamzattyń rýhanı mádenıeti is-áreketiniń barlyq salalaryn materıaldyq, ári rýhanı turǵyda qamtıtyn tutas júıe retinde
qarastyrady. Osy turǵyda ár halyqtyń ózine tán ulttyq rýhanı bolmysy, dúnıetanymy, mýzykasy, jalpy dybys jaıynda tanym-túsinikteri san ǵasyrlar boıy ózara tarıhı-mádenı baılanysta qalyptasyp kelgen. Solardyń árqaısysy keleshek urpaqtaryna baǵa jetpes qundy rýhanı muralaryn qaldyryp otyrǵan. Dálirek aıtsaq, olardyń bizge deıin jetken óneri, mýzykasy, mýzykalyq aspaptary jáne óner týyndylary desek bolady. Biz sol muralardy zerttep, damyta otyra ultymyzdyń tól ereksheligin saqtaımyz. Búgingi áńgimemizdiń altyn arqaýy da — osy haqynda.
Ata-babamyz qorshaǵan ortany, tabıǵat jaratylysyn, pendege qatysty qubylystardy jik-jikke bólip, árqaısysyna at berip, en taqqan. Osy daýys jıiligi men dybys kúshin bólek-bólek qosqanda 88-440 G pen 25-75 D qońyr halal aralyǵyn beredi.
Eýropa halqy mýzykanyń oktavalyq dybystardyń arasyn hromatıkalyq jarty tonnan on eki dybysqa bólgen. Iaǵnı, bir ıkldyń bitkenin on ekimen qaıtalap (16 – 8000 G, 25-150 D dybys jıiligi men dybys kúshi) kórsetip otyrǵan. Mysaly, Grıgorıan kúntizbesinde on eki aı, on eki jyl jáne on eki mýzykalyq dybys t.b. Ol, múmkin, áıgili A.Chehovtyń «álemdi ádemilik qutqarady» degenindeı, Shekspır men Gete de osyǵan jaqyn aıtqan. Eýropanyń mýzykalyq aspaptary tegi organnan bastalǵan desekte, ony «shirkeýlik mýzykalyq drama» degen bolar edik. Organ shirkeýlik mýzyka tembr jerdiń tempa rıtmi, garmonıkalyq tempqa kirgen. Qońyr halal dybys kózben kórgende, estigende 10-5-10-6 arasyndaǵy nanometrlik 25-75 D arasyndaǵy jıiligi 88-440 G kúsh neolıt dombyrasynan qalǵan osy ýaqytqa deıin egemendik saryny táýelsizdik nysany — ol gımn. Saryn — jyrlar, aıtystar t.b. Shyǵys mýzykasynda Iran jáne parsy elderi, ózbekterdiń, uıǵyrlardyń, túrikmenderdiń, ázirbaıjandardyń t.b. on eki maqamynda dinı tanymy bar. Maqamdar — bas pen barıton ortasynda júretin dúnıeler. Túrikmen, uıǵyr, ózbek, arabtardyń mýzykalyq aspaptary temir ishek taqqan shińkil (qońyrsyz) dybystardy kóp beredi. Dombyra — eshqandaı dinı tanymdardan taza jáne ystyqta emes, sýyqta emes, qońyr ortany beretin tabıǵı únnen bastalady jáne bizdiń qońyr mýzyka temparıtm hranotop. Bul búkil adamzatqa ortaq Jaratýshynyń jaratqan san jiger úni, ol dombyranyń jeti, toǵyz, on úsh pernesinen bastalady. Bizge jetken qazaqtyń ulttyq aspaptarynyń jalpy sany — qyryq eki. Sonyń ishinde Jetigenge azdap toqtalyp ketýge bolady.
Jetigen — qazaqtyń eń kóne ishekti aspaptarynyń biri. Bul aspaptyń qalaı paıda bolǵandyǵy jóninde naqty ǵylymı tujyrym jasalmasa da, biz Ońtústik Sibir, Orta jáne Shyǵys Azııa jáne basqa da halyqtardyń jetigen tektes aspaptarymen salystyrý arqyly ózimizge qajet málimet jınaı alamyz. Qazirgi kezge deıin kóne aspaptardyń keıbir túrleriniń oınalý múmkinshilikterin damyta almaı shettep qalý sebebi — aspaptyń oınalý ádisteri men qurylymyn jáne repertýarlaryn joǵaltyp, halyq arasynan shyǵyp, erte umytylyp qalýynda. Qazirgi kezde jetigenge uqsas kóp ishekti ıtra tektes aspaptardyń damyǵan, kúrdeli klassıkalyq shyǵarmalardy da erkin oryndaı alatyn túrleri Azııa elderiniń ishinde Qytaıda — ın, Japonııada — koto, Koreıada — kaıagym, Vetnamda — danchan qoldanylady. Bul aspaptardyń oınaý ádisteri men qurylymynyń túrki-mońǵol halyqtarynyń aspaptarymen uqsastyǵy anyq baıqalady. Desek te, ár halyqtyń mýzyka aspabyn oınaýda áýen ıirimderin, shyǵarma nemese kúı formalaryn, yrǵaqtyq erekshelikterin baıqaýǵa bolady. Ol úshin eń bastysy sol halyqtyń ómir súrgen tabıǵı ortasyn, turmys-tirshiligin, tilin, dúnıetanymyn tereń túsiný qajet. Onsyz eshbir halyqtyń mýzykasynyń tabıǵatyn, aspap dybysynyń qanshalyqty tyńdaýshyǵa jetetindigin jáne ony oryndaý erekshelikterin túsiný, ári seziný múmkin emes. Qazaq halqy ejelden-aq kóshpendi ómir saltymen ómir súrip, búkil ǵumyryn, tanymyn, mýzykasyn, sonyń adamzat balasyna bergen syıy dep túsingen. Demek, tabıǵat dybystaryna elikteý arqyly Táńirge bir eli jaqyn bolamyz degen túsinik boldy. Iaǵnı, ejelgi kezden bastap mýzyka adamdy ishinde mýzykalyq aspaptaryn tabıǵatpen ushtastyryp otyrǵan. Túrki tildes halyqtardyń tanymynda tabıǵat — Táńirdiń fızıkalyq álemi men dúnıeni tanýda rýhanı deńgeımen baılanystyratyn qural retinde qyzmet atqardy.1 Qazirgi kezde oryndaýshylar eki túrli Jetigen aspabyn qoldana bastady. Folklorlyq ansamblderde súıemeldeýshi aspap retinde hromatıkalyq, dıatonıkalyq buraýdaǵy jetigenmen oryndap, onyń án-kúıdi jeke oryndaýda shamasy shektelip qalatyndyqtan, hakastyń qulaq buraýymen keltirilgen aspapty qoldanady. Al, bul aspaptyń kerisinshe ansambldik shyǵarmalardy súıemeldeýde ishek sany men oktavalyq dıapazony azdyq etip, tek qana kórinis úshin qoldanǵandaı áser qaldyrdy. Qazaq shyǵarmalaryna eki aspaptyń da qulaq buraýy qajet ekendigi praktıka júzinde kóringendikten, bir ortaq buraý engizip, eki túrli úlgide emes B.Sarybaevtyń jolǵa qoıǵan úlgisinen aýytqymaı, ony tolyqtyryp, jetildire otyryp, bir ǵana úlgisimen qoldaný kerek degen maqsatpen izdenister júrgizilip, aspaptyń alǵashqy nusqasy mýzyka aspaptarynyń sheberi N.Abdrahmanovpen birlesip jasalyp shyqty.
Ótken HH ǵasyrdyń otyzynshy jyldarynan bastap qazaq mýzyka mádenıeti de osy on eki dybystyq teń temperaııalyq eýropa buraýyna kóshken. Qazaq halqynyń el arasynda eń kóp taraǵan ulttyq aspabymyz dombyra nemese jetigen de osy on eki dybystyq teń temperaııalyq eýropa buraýynda oınalýda. Sóıtip, ulttyq aspaptarymyzdyń ulttyq qońyr úninen osylaı aıyryl-ǵan bolatynbyz.
Qazirgi eýropalyq jáne Qazaqstandaǵy pedagogıka-psıhologııa pán tilimen aıtqanda jetige bólip qarastyrýǵa bolady:
1. Túsiný men uǵyný satylary;
2. Qabyldaý — estý, kórý, sezý, seziný;
3. Jańǵyrtý — qolmen, búkil denemen, tula-boıy, terimen seziný;
4. Bulshyq etpen — terimen seziný, tula-boıymen seziný;
5. Zańdylyqty qoldaný;
6. Zańdy paıdalaný;
7. Úırený dep bólip qarastyrylýda.
Al, qazaq halqy bir ıkldyń bitkeni dep on úsh qońyr halal úndi (88-440 G pen 25-75 D dybys jıiligi men dybys kúshin) kórsetip múshelge bólgen. Bul — on úsh Galaktıka sany. Bundaı qońyr halal dybys kúshi adamzat aǵzasyna qonymdy jáne jaıly bolǵan. Kezinde Pıfagor, ál-Farabıler mýzykalyq tondardyń arasyn on úshke bólip qaraǵan. Qazir eýropalyq mýzyka mádenıeti bir oktavanyń ishin on eki dybysqa bólý arqyly «taza emes» dybystardy estitip qabyldatýda. Osydan adamzattyń aqyl-sanasy, oı-órisi ózgerip, álemdik rýhanı daǵdarysqa ushyrady deýge bolady. Kók pen Jerdiń arasyndaǵy Allah jaratqan týra joldan basqa bizge bergen ilim, bilim, ǵylym arqyly aýytqýlyq osylaı bastalǵan sııaqty.
Erte zamandaǵy ata-babamyzdyń ádep-ǵurpynan bastalatyn 13 múshel bir ıkl dep qarastyrylǵan. Endi osyǵan toqtalyp ótelik.
Endi keńirek jeti boıaýdy túsindirip ótsek, kempirqosaqta negizgi jeti túrli tús bar: qyzyl, qyzǵylt sary, sary, jasyl, kógildir, kók, kúlgin. Jaratylystaǵy árbir nárse bizge óziniń túsimen tanys bolady. Sóıtip, tabıǵat tanýdyń kilti sáýleniń túsinde. Jaýyn basylyp, bult seıilgen kezde aspanda túrli túske boıalyp kempirqosaq kórinedi. Kempirqosaqtyń formasy sheńberdiń doǵasy tárizdi bolady. Kempirqosaq sheńberi keıde biriniń syrtynan biri kelgen, eki úsh qabat bolady, biraq, onyń eń aıqyn negizgisi ishki birinshi qabat, al, syrtqylary kómeskileý keledi. Birinshi negizgi sheńberdiń eń ishki jaǵynda kúlgin tús, eń syrtynda qyzyl tús bolady. Ekinshi qosymsha sheńberde bul túster kerisinshe aýysyp keledi, al, úshinshi sheńberde qaıtadan birinshidegideı bolyp keledi. Onyń sebebi — kún sáýlesi: jaýǵan sý tamshysyna kezdeskende aıtylǵan tústerge bólshektenip jikteledi. Kempirqosaq túsi kún túsken fontandarda, sarqyrama sýlarda kórinedi.
Sý tamshysy men shynynyń móldirlik qasıeti birdeı taqaý bolady, sondyqtan, móldir qyrly shynynyń bir betine túsken aq jaryq, ekinshi betinen synyp shyqqanda kempirqosaq túsine jiktelip shyǵady, basqasha aıtqanda, spektr paıda bolady. Eger sáýlelerdi qos dóńes shynydan ótkizip qaıtadan jınasaq, kún sáýlesindeı aq jaryq shyǵady, demek, kún sáýlesi túrli tústerdiń qosyndysy bolady.
Biz joǵaryda tabıǵat tanýdyń kilti sáýleniń túsinde dedik. Bul sózdiń shyndyq negizi fızıkalyq bir uly zańǵa súıenedi. Ol zań mynaý: árbir zattyń ózine saı energııasy bar, árbir energııa sáýlesiniń ózine arnaýly taraý tolqyny bar, sáýleniń túsi sol tolqyn uzyndyǵyna baılanysty, demek, ár zattyń ózine saı sáýlesi bar, sol sáýleni aıyra bilý— zatty tanı bilý bolady.
Muny túsiný úshin ońaı qarapaıym mysaldar alamyz. Bir kesek tasty alyp sýǵa laqtyrsaq, onyń túsken jerinen jan-jaǵyna tolqyndar taraıdy. Tastyń iriligine, sýdyń kólemine, laqtyrýdyń ekpinine qaraı sýdaǵy tolqyn iri, maıda, jıi ne sırek bolady, tolqyn alysqa uzap ketedi ne kóp uzamaı joǵalady. Aýada dybys ta, jaryq sáýlesi de osy sııaqty tolqyn túrinde taraıdy.
Ǵylymnyń eń zor tabystarynyń biri — osy tolqyndardy ólsheı bilý. Jaryq sáýleleri tolqyndarynyń uzyndyǵy óte qysqa bolady. Sondyqtan, ol sý tolqyny sııaqtanyp kózge kórinbeıdi, biraq, sol tolqyndardyń uzyndyǵyna qaraı sáýleniń túsi ártúrli bolyp kórinedi.
Osyndaı óte kishkene zattardy ólsheýge arnalǵan ólsheýishter bolady. Mıllımetrdiń myńnan bir bólshegin (1/1000 mm) «mıkron» dep ataıdy, mıkronnyń myńnan bir bólshegin, ıaǵnı, mıllımetrdiń mıllıonnan bir bólshegin (1/1000000 mm) mıllımıkron deıdi, mıllımıkronnyń onnan bir bólshegin (1/10000000 mm) angstrem dep ataıdy, ıaǵnı, angstrem mıllımetrdiń on mıllıonnan bir bóligi santımetrdiń júz mıllıonnan bir bóligi.
Osy ólsheýlermen eseptegende kempirqosaqtyń eń uzyn tolqyndy qyzyl sáýlesiniń tolqynynyń uzyndyǵy 760 mıllımıkron, onyń eń qysqa kúlgin sáýlesiniń tolqynynyń uzyndyǵy 400 mıllımıkron shamasynda. Spektrdiń bul kózge kórinetin tústeri, al, munyń eki jaǵynda kózge kórinbeıtinder bar. Qyzyl sáýleniń syrt jaǵynda tolqyny onan da uzyn ınfraqyzyl sáýle bar, al onyń syrtynda radıotehnıkada qoldanylatyn, metrmen ólshenetin elektromagnıttik tolqyndary bar. Kúlgin sáýle bar. Fotografııa plastınkalaryna kúshti áser etetin osy sáýle, onyń ar jaǵynda asa qysqa tolqyndy rentgen sáýlesi bar; munyń tolqyn uzyndyǵy bir mıllımıkron shamasynda, keıde ol da qysqa bolady.
Sáýleniń jan-jaǵyna taralý jyldamdyǵy tolqynnyń uzyndyǵyna jáne sáýle taraıtyn tyǵyzdyǵyna baılanysty. Mysaly, kúnniń sáýlesi bostyqta bir sekýndta 300 000 kılometrge taraıdy, sol sáýle tyǵyz zatqa kezdeskende ol jyldamdyǵyn kemitedi. Kún jaryǵy tolqyn uzyndyǵy ártúrli, túrli tústi sáýlelerdiń qosyndysy ekenin joǵaryda kórdik. Tyǵyz zatpen kezdeskende aq jaryq quramyndaǵy túrli tústi sáýleler, ózderiniń tolqyn uzyndyǵyna qaraı, bóget zattan ártúrli jyldamdyqpen ótedi, sondyqtan, olar birinen-biri aıyrylyp jiktelip ketedi. Sáýleniń synýy degenimiz, onyń bir ortadan ekinshi ortaǵa ótkendegi baǵytyn ózgertýi bolady. Ár tústi sáýleniń synǵyshtyǵy ártúrli bolady. Kún sáýlesiniń sýdyń tamshysynan nemese qyrly shynydan ótkende baǵytyn ózgertýi, tústiń sáýlelerge jiktelýi — kempirqosaqtyń kórinýiniń sebebi, óıtkeni, sý da, shyny da aýadan tyǵyz zattar.
Osymen baılanysty aspannyń taǵy bir kórinisin aıta ketýge bolady. Tańerteńgilikte, ásirese, keshkilikte kún tómendep batýǵa barǵanda, onyń sáýlesi qyzyl bolyp kórinedi. Munyń sebebi: Jerdiń syrtyn aınala qaptaǵan qalyń aýa (atmosfera) qabaty bar, kún joǵaryda turǵanda onyń sáýlesi aýa qabatyn tik kesip ótedi, al, tómendep batýǵa sol qabatty jer betine janasa kesip ótedi, demek, sáýleniń aýa ishindegi keıingi janama joly alǵashqy tik jolynan áldeqaıda uzaq bolady, sondyqtan, sáýle jolyndaǵy aýa zatynyń bógeti kóbeıedi, kórinetin sáýleniń qysqa tolqyndy tústeri sol bógetke shyrmalyp qalady, eń uzyn tolqyndy qyzyl tústi sáýle ǵana jol taýyp bizge jetedi.
Alǵash neolıt zamanynda es qalyptasyp, tolysty desek te, dinı qundylyqtardyń erekshelikterin, olardyń ǵylymı, etnıkalyq dúnıetanymǵa tıgizgen yqpalyn jańasha saraptaý kerek. Qazaq fılosofııasyn kásibı deńgeıge kótergen uly tulǵa — Shákárim. Ol óziniń «Úsh anyq» atty eńbeginde qońyr fılosofııany «ar ilimi» dep atap, dúnıetanymnyń kóptegen máselelerin teorııalyq turǵydan taldady. Shákárim ar-ojdan o dúnıede de bar jáne osyǵan sený ımandylyqtyń túp-qazyǵyn qurastyrady deıdi.
Túısik qońyr tanymdyq ún seziminde kisi adamı sáti jaı ǵana qońyrlaıdy, sonymen qatar, nanoqońyr túısigi til formasynda damıdy.
Joǵarydaǵy atalǵan dombyra shkalasy atty sýretke toqtalsaq, samolet, poezd, mashınanyń t.b. tehnıkalyq qatty shýmy adamzat aǵzasyna keri áser berip jatyr. Mundaı adam aǵzasyna keri áser beretin óte qatty tehnıkalyq shýmdardy eýropalyq ǵalymdar ózgertip, «eýro-3, eýro-4, eýro-5» standarttaryna keltirip, birte-birte qazir kóshe bastady. Bul biz aıtyp otyrǵan shýmy 25-75 D-den aspaıtyn adam aǵzasyna qonymdy tabıǵı qońyr halal dybystardan turatynyn aıtamyz. Mysaly, keńes úkimeti kezinde jasalǵan TÝ-154 sııaqty shýmy kóp samoletter (120-130 D), mashınalar, soǵys tankilerin qazir eýropa standarttaryna saı emes dep eýropada qabyldamaıtyn boldy. Al, mýzyka salasyn aıtsaq, estrada mýzykasyndaǵy apparatýralardyń dybys kúshi 130-140 D-ǵa jetetin adamzat júıkesin talqandap, qozdyryp jatqany kez-kelgen sanaly azamatty beı-jaı qaldyrmasy anyq. Qazirgi tańda ókinishke oraı osy salanyń ǵalymdary da kóńil bólip nazar aýdarar emes. Osyndaı dúleı mýzykamen adamzat aqyl-oı sanasyn óz qolymyzben op-ońaı ýlap, talqandap jatyrmyz. Jer betindegi tirshilik ǵylym úninen bastalady desek, buǵan mán berip, kóńil bóletin ýaqyt qashan jetedi — ol jaǵy ázirge belgisiz bolyp tur. Bizdiń maqsatymyz — álemdik tehnıkalyq shýmdardy bolashaqtaǵy dombyranyń qońyr úninen asyrmaı, (25-75 D) ǵylymı túrde baǵyndyrý (sýret). Ár júz jyl saıyn adamzat bilimi, ilimi, ǵylymy ózgerip turatyn kórinedi. Mine, HHI ǵasyr tabaldyryǵyn attaǵanda sandyq tehnologııaǵa aınaldyrý bastaldy. Barlyq ǵylymdardy sandyq tehnologııaǵa aınaldyrǵanda baryp dál, naqty, anyq ǵylym shyǵady eken. Buryn mysaly tarıh, bıologııa, matematıka, mýzyka pánderi bir-biriniń tilin túsinbeıtin. Endi sandyq tehnologııa arqyly barlyq pánder bir-biriniń tilin jeńil, erkin túsinetin bolady. Mýzykada dombyrany sandyq tehnologııaǵa aýdaryp jumys jasap jatyrmyz. Buryn sandyq tehnologııamen matematıka, fızıka, geometrııa sııaqty pánder aınalyssa, qazir barlyq aqparat quraldary da 3D3G sandyq farmatqa kóship jatyr.
Sebebi, antropologııalyq, áleýmettik mádenıettaný-mádenı sıpattan tazartylǵan logıka jeruıyq atamuraly dildi ún-qońyr ulttyń damý bolmysyndaǵy qazaqtar murasy qońyr úndi saz qubylystardy tanýda dármensizdik tanytyp qana qoımaı, halyq boıyndaǵy dástúr men mádenıet sabaqtastyǵyn úzýge de yqpalyn tıgizip otyr. Sabaqtastyq dástúriniń úzilýi nátıjesinde ǵylym men dinniń, mıf pen fılosofııanyń, dalalyq bilim men ǵylymı bilim arasynda alshaqtyq paıda boldy. Olardyń ózara baılanysynyń úzilýi nátıjesinde, olardy bir-birine qarama-qarsy qoıý ádetke aınaldy.
Ol azdaı, ǵylymı turǵyda qalyptasqan kózqarastar deńgeıinde ótkenge degen mensinbeýshilik, bıiktik turǵysynan qaraý daǵdyǵa aınaldy. Nátıjesinde órkenıet damý men oılaýdyń tutastyq logıkasy buzyldy, birin-biri túsinbeýshilik psıhologııasy qalyptasty. Adamzat boıyndaǵy ár halyqtyń óz ádep-ǵurpy, salt-dástúri, bilimi, ǵylymy, dini, mýzykasy, t.b. árqaısysy on-on paıyzdan aspaǵanda júz paıyz boıyna jınap, tabıǵı bir mádenıet qalyptasady eken. Atalǵan qasıetterdiń biri adam boıynda on paıyzdan áldeqaıda asyp ketse, onda adam ol qasıetke «fanat» bolyp tabynyp ketýi múmkin. Jaqynda (2010 jyldyń maýsym aıynda) meniń kópten zerttep aıtyp júrgen qazaqtyń qońyr únin eýropada (Amstrdamda) ǵylymı semınar ótkizgen zeınetker ǵalym J.Baıǵozy jıynda kosmospen qońyrdyń baılanysyn aıtyp dáleldegen, eýropa ǵalymdarynyń kózqarasy keıinnen Reseıdiń «Mır» telekanaly arnasy arqyly aıtylyp talqylanyp qabyldanypty.
Qońyr normalar bastapqy jáne birinshi, soǵan qaramastan adam árkez qorshaǵan ortany jaqsylyq, jamandyq, ádilettilik jáne t.b. kategorııalarda qońyr qabyldaıdy. Árkez qońyr «men» jaǵdaıdyń ortasy sııaqty shyǵady, bul — ındıvıdýaldy sananyń bólinbeıtin dil qasıeti. Imandylyq qasıet, ádiletti ister adamdardyń kúndelikti ómir tirshiligin mysaly dep turaqtap, olar qalypty is-áreketke aınalǵanda ádet dep atalady, tazalyq saqtaý, uqyptylyq, ornymen sóıleý, adamgershilik, kishipeıildilik sııaqty qasıetter adam boıyndaǵy jaǵymdy ádetterdi qalyptastyrýǵa járdemdesedi. Al, jaǵymsyz ádet, kerisinshe, adamnyń is-áreketine, minez-qulqyna nuqsan keltiredi. Halyqta «aýrý qalsa da, ádet qalmaıdy» degen mátel osy jáıttiń mánin aıqyndaı túsedi. Jaǵymdy ádet adamnyń bar kúsh-jigerin paıdaly isterdi tyndyrýǵa kómektesedi. Ádep dil nysan saryny adamnyń qońyr úndestik is-áreket túrlerine oraı, jan qýattarynyń erekshelikterine qaraı birneshe salaǵa bólinedi. Óris, kózqarastar kásip dili — arnaıy realızm bilimniń negizgi jaqtary erkin oılaý, mal alyp ań baýlý, ósirý, baǵý bektik baqsha ósirý adamgershilik, izgilik, ımandylyq, eginshilik qabilettilik bolatyn. Ol qońyr tańba bolǵannan keıin bul mádenı-jádiger mura ún úlken qarqynmen damı otyryp, paıda bolady. Árqıly zorlyq-zombylyqqa qarsy aýyz ádebıet erekshelikteri kúrdeli kúresý, quqyqtyq, memleket, qoǵam, jeke adam máni, taǵy basqalar órkenıet fılosofııalyq saıası jaqtary jazba joldardan ótti. Osy atalǵan kózqarastar syńarjaqtyqqa, konservatızmge, toqyraýshylyqqa jáne bilimsizdikke, qazaq halqynyń progressıvti damýyna kedergi bolatyn basqa da kemshilikterge qarsy baǵyttalady.
Jumageldi NÁJIMEDENOV, óner qaıratkeri,
Almaty qalasy.
