Dárkembaı degendi estise dúıim qazaq dúldúl usta-zergerdi esine alyp, eleń etedi. «Jasyndaı ot shashatyn tósti quryp, jasymnan ustalyqty kásip ettim» degen sheber «balǵanyń tóske tıgen shyńylymen shynyǵyp ósken» edi. Jurtynyń kóne jádigerlerin jınap, ony kóziniń qarashyǵyndaı saqtap, búginge jetkizip, qazaqtyń ulttyq qolónerin qaıta tiriltken Dárkembaı Shoqparuly eliniń qurmetine bólengen jan boldy. «Bala kezden bul ónerge boı uryp» ósken balaǵa «aq ájeler talaı buıym soqtyryp, tańǵalyp, tańdaılaryn qaǵady eken».
«Sheberdiń qoly ortaq». Qazirge deıin qazaqtyń qara shańyraqtarynda sheberdiń qolynan shyqqan buıymdar qasterli sanalyp, tórge qoıylǵan. Búginde baqılyq bolǵan has sheberdiń buıymdaryn eli onyń kózindeı kórip saqtap otyr.
Alystan atyn ǵana estip, jasaǵan zatyn kórýge asyq bop júrgen aǵaıyn bolsańyz, endi Aqshı jaqqa at basyn buryńyz. Aqshı – ataqty Dárkembaı ustanyń týǵan aýyly. Kóziniń tirisinde-aq Shoqparuly óz sheberhanasynda talaı shákirt tárbıelep, izgi isiniń izbasarlaryn daıyndap, el aýzyna ilikken edi. «Shoqparulynyń sheberhanasy» atanǵan sol shaǵyn usta úıi kúni keshe ǵana «Usta Dárkembaı atyndaǵy oblystyq qolóner murajaıyna» aınaldy. «Ataqty sheberdiń murajaıy ashyldy» degendi estigen soń Aqshı aýylyna biz de asyqtyq.
Júzdegen jyldar buryn bul aradan Uly Jibek jolynyń kerýeni jóńkilgen desedi. Sol tarıh elesiniń jeteginde júıtkip kele jatqan Sizge jol jıeginen keshegi kúnniń keremetin ishine búkkendeı kógildir kúmbezdi murajaı menmundalaıdy. «Kelińiz, kelińiz de enińiz!» deıtindeı. Bul – ataqty sheberdiń armany bolǵan murajaı. Jeti qyzmetkeri, alty zaly bar, esesine úsh myńǵa jýyq jádigermen jasanǵan murajaı meıirim mekeni dersiz. Mundaǵy árbir buıymnan ónerge degen mahabbatty kóresiz. Kóneniń sarqytyndaı bolǵan bul qundylyqtar asqan iltıpatpen jasalǵany ári sheber qoldardyń ǵana týyndylary ekenin ańǵarý qıyn emes.
Búginde bul murajaıdyń dırektory Dárkembaı Shoqparulynyń uly, etnodızaıner, usta-zerger Dáýlet Shoqparov. Murajaıdaǵy kóp dúnıeden Dáýlet Dárkembaıulynyń da qoltańbasyn kórýge bolady. Ózi munda qoıylǵan 2400-deı jádiger jaıynda jańylmaı baıandaýǵa bar. Endi she? «Áke kórgen oq jonar» degen osy da. Sondyqtan bul jerdegi ár buıymǵa onyń janarymen aıalap, áldıleı qaraǵanyn baıqaýǵa bolady. Ákeniń aıaly alaqandarynan shyqqan bul zattar asyldyń parqyn biler perzent úshin altynǵa da bergisiz ekeni sózsiz.
Kózdiń jaýyn alar jádigerlerdi janarymen súzip kele jatqan Dáýlet: «Ákem ómirden ótken soń otbasymyzben oıǵa qaldyq. «Osynsha mol dúnıeni qaıda syıdyramyz, qalaı saqtaımyz?» degen saýaldar aldymyzdan shyqty. Ákemizdiń ómir boıy tirnektep jınap, kóziniń qarashyǵyndaı saqtaǵan qazynasyn kim kóringenge qoldy etýge quqymyz joq. Qala berdi, ol buıymdar kóldeneń kók attyǵa bere salatyn baǵasyz dúnıeler emes qoı. Aǵaıynmen aqyldasa kele murajaı ashsaq pa degen oımen júrgen edim. Keıin «Izdegenge suraǵan», oblys basshylyǵy da bizdiń oıymyzdy qoldap, bul iske bastamashy bolyp, qolushyn sozýǵa ýáde etti» dep eske aldy.
Sóıtip, «ónerlige óris keń» deıtin óńir basshysy ári Dárkembaı ustanyń ónerine bir kisideı qanyq oblys ákimi Serik Úmbetov bul isti qolǵa alýdy tapsyrǵan. Araǵa biraz ýaqyt salyp murajaı da ashyldy. Serik Ábikenulynyń ózi arnaıy kelip, lentasyn qıdy. Murajaıdyń ashylý saltanatynda ákim: «Dárkembaı ólgen joq, onyń artynda qaldyrǵan ómirlik qazynasy arqyly marqumnyń ekinshi ómiri bastaldy. Degenmen murajaı jalǵyz Dárkembaı úshin jasalǵan joq, halyq ıgiligi úshin, jalpyǵa qyzmet kórsetý úshin jasaldy», – dep atap ótti. «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda qolǵa alynǵan murajaı qurylysy (kúrdeli jóndeý) men bezendirý isine 50 mıllıon teńgedeı qarjy jumsalypty.
Murajaı ǵımaraty jaıynda sheberdiń uly Dáýlet Dárkembaıuly: «Bir kezderi bul alqapta júzim egistigi bolypty. Sol kezde osy úı júzimdiktiń keńsesi bolǵan eken. Keıin bul Dárkembaı Shoqparulynyń shańyraǵy, ıaǵnı bizdiń úıimiz boldy. Memleket «murajaı jasasaq» dep usynys bildirgende qýana kelistim. Óıtkeni ákemniń búkil murasy óz úıinde eliniń ıgiligine jarasa maǵan odan asqan qýanysh joq edi» deıdi.
Murajaı alty kórme zalynan turady. Alǵashqy jáne ekinshi kórme zaldary sheberdiń shynashaqtaı shaǵynan bastap, aǵashtan oıý oıyp, temirden túıin túıgen kezine deıingi ómir tarıhynan syr shertetin jádigerlermen jasanǵan. Usta-zergerdiń fotosýretteri, otbasy, ustaǵan buıymdary, óleń-jyrlary, alǵash qolynan shyqqan týyndylary saqtalǵan. Osy bólimdegi «Meshin» dep atalatyn betperdeniń tusyna kelgende sheberdiń uly: «Ákem úshin osy jádigerdiń orny erekshe. Bul – onyń alǵashqy jasaǵan dúnıesi. Sondyqtan da ony sary maıdaı saqtap, eshkimge syılamaǵan. Maǵan da kózdiń qarashyǵyndaı saqtaýǵa amanattaǵan dúnıesi edi» dep eske aldy. Al odan ári aǵashtan oıylyp jasalǵan, «Ahmet ata» atalatyn kompozıııanyń janyna kelgende eriksiz ezý tartty. Bul kompozıııa – kádimgi qazaqtyń qara shalynyń basy. Qara shal Ahmet – Dárkembaıdy baýyryna basqan adam. Osyny kórgen saıyn Ahmet aqsaqaldyń músinniń basyna óziniń qalpaǵyn kıgizip: «Uqsamasań týmaǵyr!» dep meıirlenetinin aıtyp, kúlip aldy.
Odan ári «Jigitke jeti ónerde az» dep atalatyn bólimde Dárkembaı Shoqparulynyń túrli kórmelerde alǵan marapattary men medaldary, sheber jaıynda jazylǵan maqalalar men zertteý materıaldary, sondaı-aq qazaq halqynyń kóshpendi turmysynan syr aǵytatyn múlikter, jıhazdar, alýan buıymdar qoıylǵan. Osy jerden jazýshy Saǵadat Sálimbaevtyń sheber týraly «Dara tulǵa Dárkembaı» atty kitabyn da kózińiz shalady. Olardyń qatarynda kıiz úıdiń kerek-jaraqtary, syrmaq, tus kıiz, sandyq, dıirmen, jozy, keli men keli sap, shoqpar, qamshy deısiz be, torsyqtyń da neshe atasy, tipti astaýǵa deıin bar.
Al odan keıingi kórme zalynan túrli mýzyka aspaptary men kózdiń jaýyn alar zergerlik buıymdar oryn tepken. Bul bólimde murajaı meımandarynyń kózine jylyushyrap, erekshe kóz tartatyn bir óner týyndysy bar. Ol murajaı ıesi, sheberdiń artyndaǵy kózi – Dáýletke de ystyq. Bul – uzyn moıyndy, shaǵyn ári sopaq shanaqty oıýlanǵan dombyra. Onyń shanaǵyndaǵy «Dáýlet Dárkembaıuly 1979 j» jáne «usta Dárkembaı Shoqparuly shapyrashty»(arabsha) degen jazýlar bar. Qozyquıryq dombyra dep atalatyn aspap óziniń syrtqy súıkimdiligimen de baýraıdy eken. Bul bala shaǵynan ózi ónerge baýlyǵan balasy Dáýletke arnap jasalǵan dombyra eken. Ózge ulttyń mýzykalyq aspaptary da osy jerden oryn tepken. Osy oraıda Dáýlet Dárkembaıuly Almatydaǵy Yqylas atyndaǵy halyq mýzyka aspaptary murajaıyndaǵy jádigerlerdiń biraz bóligi ákesiniń qolynan shyqqan týyndylar ekenin atap ótti. Tipti olardyń birazy búginde qoldanysta joq, biraq ǵylymı zertteýge súıene jasalǵan týyndylar eken. Sondaı-aq QyzPÝ-da ornalasqan «Aqtumar» murajaıynyń da kóp jádigerleri sheberdiń buıymdarynan jınaqtalǵan.
Budan keıingi zalda saıat pen serýendi unatatyn qazaq úshin qajetti qarý-jaraq, túrli at ábzelderi, sondaı-aq ustanyń qural-saımandary ornalasqan. Bul jerden qaqpannyń da san túrin keziktirýge bolady. Qaqpanmen qatar kúrzi tasty, aǵash pen temir sháńgekterdi, qazyqty da baıqaı alasyz. Qusbegi men onyń qyranyna qajetti zattardy – «Saıatshynyń saımandary» degen jerde tuǵyr, balaqbaý, saptyaıaq, tomaǵa, baldaqtan kóresiz. Olarmen tanysa júrip túrli etnoataýlarǵa da qanyq bolasyz.
Murajaıǵa kirgennen bizdiń nazarymyzdy erekshe aýdarǵan bir jádiger boldy. Ol – aǵashtan oıylǵan Qarasaı batyrdyń músini. Bula kúshi boıynda bulqynyp, aıbatty júzimen tesile qarap, sadaq tartyp turǵan batyr beınesi óte sátti shyqqan. Óner ıesi ulynyń aıtýynsha, sheberler meılinshe tabıǵattyń ózi oıǵan, uqsatyp jaratqan zattardy óziniń obektisine aınaldyrady. Máselen, myna aǵashtan batyrdyń beınesin kórý, keıin ony jonyp shyǵý kez kelgenniń qolynan kelmesi anyq.
Taǵy bir zalda sheber jasaǵan úı jıhazdary asa bir úılesimmen ornalasqan. Qoshqar basty oryndyq, asadal, túrli aǵash tósekter de osy jerde.
Budan bólek murajaıdyń qos birdeı qor bólmesi bar eken. Bul jerge de bas suqqan biz áli arshylyp úlgermegen qazynaǵa tap bolǵandaı turyp qaldyq. Osyny ańǵarǵan sheberdiń uly «Bul jerlerde áli talaıdy tańǵaldyratyn ǵajap dúnıeler bar. Qazir murajaıǵa tek ákemniń jıǵan, jasaǵan dúnıesiniń bir bóligi ǵana qoıyldy. Jalpy jádigerlerdiń sany úsh myńnan asyp jyǵylady. Tipti odan da kóp bolýy múmkin. Ózderińiz baıqap otyrǵandaryńyzdaı bul jerde oryn tapshy. Sondyqtan bolashaqta murajaı aıasy úlkeıip jatsa biraz dúnıelerge kórermen kózaıym bola alady» dedi. Shyndyǵynda da sandyqtyń túr-túri, samaýrynnyń nebir ǵajaıyptary da ázirge osy jaqty mekendepti.
Jalpy alǵanda Dárkembaı Shoqparuly atyndaǵy murajaı jádigerleriniń birazy tarıhı, mádenı týyndylar, bir bóligi sheberdiń óz qolynan shyqqan dúnıeler bolsa, endi birqatary onyń shákirtteri jasaǵan, keıin ustazyna syıǵa tartqan buıymdar. Shákirtteri demekshi, sheber elin tek óz ónerimen ǵana emes, shákirt tárbıeleı bilýimen de tánti etken. Osy jaıynda ulynan syr aǵytqanymyzda Dáýlet aǵa: «Ákem osylarǵa úıretip paıda kóreıinshi degen adam emes. Ákemde tek «ózimniń ónerimdi jalǵaıtyn balalardy halqynyń kádesine jaraıtyn buıymdar jasaýǵa baýlıynshy» degen maqsat boldy. Sondyqtan da ol shákirtterin beıresmı tárbıeledi deýge bolady. Olar shákirtter ǵana emes, bizdiń úıdiń bel balasyndaı bolyp ketetin. Búginge deıin ákemniń 500-deı shákirtiniń aty-jónin anyqtadyq. Anyqtalmaǵany qanshama?!..» Osy sát sheber ulynyń júzinen azdaǵan renish pen ókinishtiń tabyn baıqaǵandaı boldyq. Onyń sebebin suraǵanymyzda: «Ókinishtisi sol, búginde esimderi el aýzyna iligip, biraz tanylǵan sheberler ákemniń aldyn kórip, tálimin alǵandar. Úıde aılap, jyldap jatyp osynaý ıgilikti iske mashyqtanǵandar. Sóıte tura búginde «bul óner maǵan sonaý pálenshesinshi ata-babamnan qonǵan edi» dep suhbat berip jatady. Ákemizdiń esimin aýyzdaryna da almaıdy. Bizge olardan túktiń de keregi joq. Tek jasy kelgen anama aýyr. Teledıdar kórgende «Óı, myna bala bizdiń úıimizde ana bir jyldary jatyp úırengen Dárkembaıdyń shákirti ǵoı» dep qýanyp, al tyńdap bolǵan soń muńaıyp qalatyny bar. Aq adal asyn berip, ónerin úıretken janǵa degen qurmet qaıda, arýaq aldyndaǵy paryz degen bolýshy edi ǵoı…» Dáýlet Shoqparovtyń aıtýynsha, sheberdiń shákirt tárbıeleý ádisi erekshe eken. Aldymen aldyna kelgen balanyń shydamdylyǵyn baıqaý – sheberdiń birinshi synaǵy. «Ákem óte talapshyl bolatyn. Shydamdylyqty súıetin. «Shydamdy sheber, ustamdy usta bola alady» degen sodan qalǵan shyǵar. Kelgen jastardy aldymen 1-2 aı túrli jumystarǵa jumsap, shydamdylyǵyn baıqaıtyn. Tym kúıgelekteý, shyrt etpe shydamsyzdaryn baıqasa kelgen baǵytyna qaıtaryp jiberetin. Óıtkeni tek shydamdy adam ǵana sheber bolyp qalyptasa alady. Odan bólek usta-zergerlerdiń nebir ótkir qural-saımandarmen jumys isteıtinin bilesiz. Odan bólek balanyń jaýapkershiligi ustazdyń moınyna júkteletini taǵy bar. Mundaıda asqan tózimdilik pen saqtyq, salqynqandylyq kerek. Sondyqtan ákem shyn ónerge shyńdalýdy shydamdylyqtan bastaıtyn» dep esine aldy.
Murajaıdan shyqqan biz qarashańyraqtan dám tattyq. Keń ári eńseli úıge engen bizdiń kózimizge alǵash túskeni teledıdar astyndaǵy jozy edi. Áınekten ádemilep oıylǵan zamanaýı ústel emes, kerisinshe ulttyq buıym jozynyń jarasym berip turǵanyn alǵash kórýimiz. Qyzyǵa qarap otyrǵanymdy kórgen úı ıesi: «Ákemniń úıinde de óz qolynan shyqqan buıymdary turýy kerek qoı. Oǵan qosa jozy – kóneniń kózi, úıge erekshe jarasym beretin jıhaz» dep qosyp qoıdy. Dastarqan basynda Dáýlet Dárkembaıuly murajaıdyń jumystaryn jandandyryp, endi ǵylymı turǵyda jetildirýdi qolǵa alyp jatqanyn aıtty. Buǵan Dárkembaı Shoqparulynyń asqan sheber ǵana emes, tanymal etnolıngvıst, etnograf, aqyn, ónertanýshy ekenin eske alsaq ta jetip jatyr. Demek Dárkembaı aǵaǵa qatysty áli talaı qundy dúnıeniń jaryqqa shyǵary sózsiz. Onyń biri jaqynda qolymyzǵa tıgen «Almatykitap» baspasy shyǵarǵan D.Shoqparulynyń «Qazaqtyń qoldanbaly óneri» kitaby. Dáýlet Shoqparovtyń aıtýynsha, bul kitaptyń oryssha, aǵylshynsha nusqalary da daıyndalyp jatyr eken.
Halqymyzdyń dástúrli tól óneri,
Kásibim – ata mura qol óneri.
Jınadym ádet-ǵuryp, salt-dástúrin,
Elimniń kózge ystyq kóneleri.
Jınaǵan talaı jylǵy kollekııam,
Tyńdaǵan qarttarynan ólmes kúı, án.
Kóneniń kózindeı bul muraǵattan,
Der edim, keler urpaq kórmes zııan.
Senemin, keler urpaq kórmes zııan,
Ónerim, óleńimdi derbes quıam.
Qabylda amanatty, týǵan elim,
Altyn besik, alaýy sónbes uıam! — dep Dárkembaı usta qoıyn dápterine qoltańbasyn qaldyrypty. Áli talaı murajaıdy jasandyratyn bul jádigerler ustanyń ultyna degen uly amanatyndaı kórinedi eken.
«Tektiniń urpaǵy tek ketpes». Ras-aý. Janynda júrip baıqaǵanymyz, Dáýlet Dárkembaıulynyń ózi de talant ıesi ǵana emes, tynymsyz eńbektiń adamy. Jarqyn júzinen janynyń jaısańdyǵyn ańǵarý qıyn emes. Keıingi jyldary baspasóz betinde etnografııaǵa qatysty san alýan maqalalar jazyp júrgeni bir bólek, endi murajaı isin qolǵa alǵaly beri áke amanatyna abyroımen qaraıtyn perzent etnografııa salasynda arnaıy bilim alýdy aldyna maqsat etip qoıyp otyr eken. Iá, perzent paryzy ákeniń basyna kóktas qoıyp, tal ekkenmen ólshenbeıtinin zatynan zerek ósken zerdeli ul biledi. Bilgendikten de bazbireýlerdiń bara almaıtyn isine bilek sybanyp kirisip te ketti. Tek Jaratqan jar bolsyn deıik.
Dınara IZTILEÝ,
Almaty oblysy,
Eńbekshiqazaq aýdany
