MEN. Ýystan sýsyǵan ýaqytty taǵy da qoldan bosatyp úıden keshigip shyqtym. Esiktiń aldynda podezi bir bolǵanymen, páteri bólek Sveta apaı otyr eken. «Sálemetsiz be?» -degen sózime nemketti bas ızedi de, únsiz qaldy. Árıne, bizdiń úıdegi kórshiler minezi san qıly. Bireýi kóńildi, bireýi tunjyr. Esiktiń aldyn baǵyp, kelgeniń men ketkenińdi ańdyp otyratyn kórshilerimiz de bar. Nemese qashan kelip, qashan ketetini belgisiz osy kisi bizdiń úıde tura ma dep tańyrqaı kóz salar qońsylar da kezdesedi. Orysy, nemisi, tatary aralas on eki qabatty úıde kimder turmaıdy, deseńizshi. Záýlim úı qanshama taǵdyrlardy baýyryna basyp alyp únsiz jatqan Sfınıks sekildi. Týyp, ósip jatqan jurtty basyp turǵan úı, ár januıa, ár adamnyń taǵdyrlaryn beton bólmelermen bólip-bólip tastaǵan. Kórge jetkenshe kóreriń osy. Tek kórden aıymashylyǵy terezesi bar, sýy bar, jylýy bar. Meniń aýylda turar týystarym áreń qolym jetken úıimdi unatpaıdy. Jaryqtyq ákem osy úıge sımaı ketti.
Zına apaı. Menen tómengi etajda tetıa Zına turady. Kúıeýi-tatar shal. Qashan kórsem densaýlyǵy kemshin jan podezdi, esiktiń aldyn sypyryp júredi. Jumysy -sol. Kúıeýi de, zeınetker bolsa da bir pysyq jan. Qashan kórseń, saıajaıǵa bara jatady. Kele jatady. Jalǵyz uldary bar, úılengen. «Ómirimniń bar tilegi- osy ulym», «ekeý edi, anaý bulǵaq jyldary óltirip ketti» -deıdi. Qashan kórseń nemeresiniń asty-ústine túsip jatady. Biraq bala-shaǵasymen birge turmaıdy. Olar páter jaldap turady, qyzyq.
Sveta apaı. «Osy qazaqtarǵa tań qalamyn. Aıadaı bir bólmeli úıde úıilip-tógilip jatady. Bizdiń úıde de bular qaptaı bastady. Áı, Gorbachev aqymaqsyń ǵoı, aqymaqsyń... Tabany Tynyq muhıtta, aıaǵy Azııada jatqan ımperııanyń tas-talqanyn shyǵardy. Qaldy taz. Ana basyndaǵy teńbil táńirdiń salǵan saıtan belgisi ǵoı».
Taǵy oılady. Týǵan jeri Belorýssııa edi. Syńsyǵan orman, kókoraı shalǵyn. Tipti aqpan aıynda qar astynan kók shóp qolyn sozyp jatatyn. Aq qaıyńnan aqqan shyryn janyńa jylý, tánińe qyzý beretin.
Soǵystan soń el qańyrap bos qaldy. Ákesi jarymjan bolyp keldi. Al úsh aǵasy poselokke qaıtyp kelgen joq. Kóńilsiz meken soǵystyń salǵan órtine oranyp, kúl basyp, tútinge tunshyǵyp jatty. Ómir úshin bolǵan maıdanda úrkip, shoshynyp shyqqan búldirshin qyz balanyń jas júregi álde qaıdan qyzyq izdeıtin. Ómiri kórkem, osydan azdaǵan ýaqyt buryn tirshilik qaınap jatqan Baranovıchı elýinshi jyldary tyrtyǵy tereń, jarasy aýyr aımaqqa aınalǵan. Kartochkamen beriletin qara nan, armandaı asyl appaq qant júrek qaraıtyp, asqazanǵa mazaqtaı kórinetin. Baranovıchıde áıgili «maı balyn » jasaıtyn birde – bir evreı qalmaǵan edi. Nemister alǵash kelgende ózimiz ustap bergenbiz deıtin jerlesteri.
– Nege?
– Sebebi, olar baı turatyn, tym baı. Bizdiń jerde turady. Balyǵymyzdy aýlaıdy. Qaıyńymyzdy saýady. Ońbaǵandar. Ári ylǵı bir sútti sıyrlardy taýyp alatyn. Jıdtar. Adamnyń jynyn keltirip shoshqa jemeıtin. Bizben birge araq ishpeıtin aramdar ǵoı. Aramdar.
– Al biz nege solardaı ómir súre almadyq.
– Biz sol revolıýııany jasadyq, traktormen dalada qondyq. Soqa jastandyq. Al olar tek balalaryn ǵana Mınski men Kıevte oqytýmen áýre boldy. Kýlaktar. Keldi de nemister atyp – atyp tastady.
– Obal emes pe ?
– Áı, ketshi olar bizdiń ákemiz, tabynar Qudaı uly Isany krestke kerip óltirgen. Sol kerek olarǵa.
Sheshesimen kóp salǵylaspaı Sveta únsiz qalatyn. Biraq bári oǵan túsiniksiz edi. Evreıler, nemister, belorýstar, orystar. Osylaı bólinýdiń keregi bar ma deıtin jas boıjetken. Kún ortaq, jer ortaq. Ómir sharshatqan sheshesi, túni boıy uıyqtamaıtyn, samogonǵa ylǵı mas ákesi sýyq ómirdiń ózgeshe sýretindeı. Sodan soń Stalın óldi. Shashy jaıylǵan, shala mas sheshesi, yqylyq ata jylap, sandyraqtap, «Stalın jasasyn» degen áke. Bári, bári jas Svetanyń janarynda qaldy.
Tyń ıgerý degen alǵashqy úndeý shyqqanda Sveta Qazaqstanǵa attandy. Qımaıtyn túgi joq edi. Eski lashyq, shala mas áke men sheshe. Jastary joq, kóńili kúz Baranovıchı.
Sveta oılady. Men alǵash Qazaqstanǵa kelgende tań qalǵanym keń dala bolatyn. Armanyńdaı alys, túpsiz sheksiz dala. Daladaǵy kúnqaqty kózi qıyq, sózi jumbaq el.
Qazaqtar túsiniksiz bolatyn. Bul jerde soǵys bolmaǵan. «Tıgrdiń» tabany tımegen. Gaýbıany kórmegen. Biraq bári júdeý. Baqsha salýdy bilmeıdi. Jalqaý halyq. Soǵystan buryn ashtyqtan jartysy qyrylyp qalypty. Saıtannyń sapalaqtary bári biraq nege qyrylyp qalmaǵan. Osyndaı dalada turyp, mynandaı malmen ashtan ólý aqylǵa sımas is. Tipti ózimen-ózi aǵyp jatqan Ertisten balyq aýlaýǵa bolady ǵoı. Qotyr-qotyr úıleri qandaı qorqynyshty. «Fý!»
Endi kelip «biz uly halyqpyz...» Uly halyqpyz. Órkenıetti ákelgen- bizbiz. Qabat-qabat úılerdi salǵan- bizbiz. Bárin biz ákeldik. Qane kim qarsy shyǵady? Radıo, teledıdar, álgi aty qalaı edi kompo...kompıýtor. Iá, bári bizdiki. Bulardiki ne álgi bir eki ishekti taıaq. Aty qalaı edi. Tý-ý. Bas qatty. Ózderi shetterinen qyrt. Teledıdardy qosyp qalsań sóıleıdi de jatady. Jaraıdy, biz endi eski qulaqpyz. Biraq esti qulaqpyz ǵoı. Al uǵaıyq, túsineıin deısiń. Túsinbeımin. Qyr-qyr, tyr-tyr. Sondyqtan da spýtnıkpen kórsetetin Reseı arnalaryn qosyp alǵanmyn. Rahat. Aıtar oılary kóńilimnen shyǵady. Ótken joly-aý deımin. Iá, ótken joly Reseı prezıdentimen shettegi orystar kezdesýin kórsetti. Bunda ne aıtylmady. Qaıran qylysh minez, orystyń minezi. Biz qytaı sekildi úndemes qý, Amerıkalyqtar sekildi bóspe emespiz ǵoı. Biz Eýrazııanyń daýyly, quıyny, aqboranamyz. Baltyqtan bastalǵan basymyz japonǵa deıin jetip, arqamyzdy qytaıǵa, mańdaıymyzdy Eýropaǵa tirep turmyz ǵoı. Biz bolmasaq, grýzınder men armıandar túriktiń tabanynda, polıaktar nemis tepkisinde, tájikter aýǵannyń astynda, qazaq, ózbek qytaıdyń qushaǵynda tunshyǵyp óler edi (ózinen-ózi kúldi). Men ne, partmektepti jaıdan-jaı oqyppyn ba?
Birdi aıtyp, birge ketemin. Sonda Reseı prezıdenti jastar Otanǵa kelip qyzmet etińder dedi. Al shette qalǵan kárilerdi, zeınetkerlerdi egemendik aldyq dep eleýrep júrgen jurt renjitse, renjitse basqasha áńgime aıtamyz dedi sustanyp. Durys. Óte durys. Bravo. Sol kúni uıqym kelmedi. Qudaı-ákege, Qudaı-ana, Qudaı ulyna tań atqansha minájat etttim. Anaý 1 Petrden bastap, búgingi Pýtın úshin densaýlyq surap, jylap, jalbyrandym. Shúkir, shúkir. Maǵan endi ne kerek. Tek keıde esime sorly ulym Mısha túsedi. Joq-aý, ras ta. Mektepti bitirer-bitirmesten bir qap-qara qazaqtyń qyzyn alyp jetipti. Úılenemin deıdi. Ana basýrman qyz da bir mıy atala bop ketken bále eken. Súıemin dep taq-taq etedi. Tárbıesiz. Qajet deseńiz provoslav dinin qabyldaımyn dep qoıady. Betsiz. Qabylda bizdiń aq jol dinimizdi. Biraq ákeń men shesheń musylman ǵoı. Solaı. Olar da qabyldasyn. Olardyń týysqandary da. Bar qazaq bizdiń aq dinimizdi qadir tutsyn. Sodan soń... Jaraıdy. Ulda da es joq. Jylaı ma kerek. Iship ketti me. Taǵy bir bala bolǵanda. Jo-joq. Onda qyzmetti kim isteıdi. Qarapaıym traktorısten bastap obkomnyń bólim meńgerýshisine deıin kóterildi. Búgingi bóspe qazaqtyń ákeleri men atalary bunyń aldynda dirildep, qalshyldap turatyn. «Keńes ókimetine qarsysyz ba?» degen bir aýyz sóz talaıdyń kók etin sógip, ishegin sýyryp alatyn. Ókinishtisi bunyń kezinde atý jazasy bolmady. Áıtpese bar ǵoı... Shirkin. Jaraıdy ókinishi joq. Erte ketip, kesh keletin. Al kúıeýi Alekseı uly Mısha esin jımaı ketip qaldy. Opasyz. Baqytsyz santehnık. Oǵan kútim kerek eken. Kerisinshe buǵan kútim kerek bolatyn. Bul ókimet adamy edi. Lenın ıdeıasy, kommýnıstik partııa joly bári, bári búkil oblystyń moraldik ahýaly moınynda boldy. Árıne sharshady. Biraq moıyǵan emes. Plehanovsha aıtqanda: «Ólgen soń dem alamyz».
Bar jastyǵyn, ish-qýatyn osy jolda tastady. Az aldy, kóp berdi. Búgingi ákimdermen salystyrǵanda jemek túgili jalaǵan joq. Sórelerdiń astynan alatyn jarty keli qara ýyldyryq degen ne táıiri. Qazir kez kelgen sýpermarkette ýyldyryq, balyq samsap tur. Solaı... Jo-joq... Bosqa ómir ótken joq. K.Marks, Lenın, Stalın, Hrýev ıdeıalary adastyrmas sara joldar, qaıdasyńdar. Taǵy da júregi qaqty. Eski dert. Esine úıdegi ıti Robı tústi. Ózi kúshik kezinen asyraǵan satylmas, aınymas dosy osy ǵana qalǵandaı. Sondyqtan da onyń atyn Robesper dep ataǵan. Franýzdyń sheginbes, taısalmas revolıýıoneri ekinshi ómirin sol atymen bastaǵan. Iá, ıá... Keshegi qýatty ımperııa, parasatty partııa bastaǵan el bunyń kóz aldynda kúl boldy. Qanttaı ezilip, qardaı eridi. Joıqyn jurt joıylyp ketti. Al bulardyń ishinen Sen-Jıýster, Robesperler shyqqan joq. Iá, ıá... Franýzdardyń paryqty uldary alyp eldiń ishinen shyqpady. Sveta apaıdyń kózine jas keldi. Iá. Itin qushaqtap otyryp búgin taǵy jylaıdy. Sorly orys. Beıshara orys, sen qaıda shashylyp qalmadyń. Eýropanyń kóshesinde, túriktiń túkpirinde, Qytaıdyń Quljasynda jat jurtta súıegi shashylǵan aqtyń aq ıyq uldary. «Kornet Kovalevskıı» muńdy romans. Kemel keńes taraǵan soń Baltyq boıynda, Azııanyń aptabynda, Eýropanyń ezýinde qalǵan orystar- aı... Sender qazaqtar óz elińde otyryp eńireısińder. Senderdiki ne? Bizdi, bizdi aıtsańdarshy. Búgin, búgin taǵy ákesi qusap... «Oı, moroz, moroz» deı otyryp uzaq, óte uzaq otyryp jylaıtyn boldy. Sveta apaı ornynan aýyr kóterildi.
Dala. On eki qabat úıdiń aldy birden yzǵar tartyp sýyp ketti. Sálden soń iri tamshylar tamdy. Olarǵa báribir.
Zına apaı. Qap, taǵy da jaýyn. Buryn osy tabıǵat ta túsinikti bolatyn. Qaıran keńes kezinde orys qysy osynda boldy ǵoı. Kóshelerde orys qaıyńy syńsyp ósetin. Meniń zatym tatar bolsa da, tilim oryssha shyqty. Biraq dilim-ıslam. Iá, ıá. Men musylmanmyn. Namazymdy qaza qylmaımyn. Tek mynaý sońǵy kezde túsiniksiz bolyp ketti. Biz turǵan jer shet el... Bisimillá, Qazaqstanǵa aınalyp shyǵa kelmesi bar ma. Memlekettik til. Ánuran. Tý. Ózgergen biz bilmeıtin kósheler. Árıne, qazaq tili tatar tiline sál uqsaıdy. Ókinishtisi men tatar tilin bilmeımin ǵoı. Mine, másele qaıda. Múmkin búgingi qazaq bilmeıtin shyǵar, meniń babalarym osynda din taratý úshin kelgen. Óz erkimen? Joǵa. Sol kezdegi Reseı patshaıymy Ekaterınanyń pármenimen ýkaznoı molda bolyp kelgen. Iá. Ókimetten jalaqy alyp turǵan. Orystyń aqshasy? Endi patshasy orys bolsa, keńse tili orys bolsa, biz qaıda baramyz. Jaraıdy. Jaraıdy. Ótken joly anaý álgi oblys ákimi ózi aıtty ǵoı «balam orys mektebinde oqıdy» dep. Kim edi. Senderdiń úlken aqyndaryń, Pýshkın sekildi myqtylaryń, úı, álgi vahabbıstar sekildi saqaly bar. Kim. Iá. Iá. Sol.Sol aıtypty oı. «Óner de, ǵylym da ... orysta» dep. Osynda turatyn kempir-shaldaryńnyń bári orys tilinde sóılep júredi. /kúldi/. Tilderi kelsin, kelmesin... Jaraıdy sóketi joq.
Sveta apaı. Tún ortasy aýǵanda Sveta apaıdyń júregi qysty. Judyryq júrek keýdesine sımaı barady. Tynysy taryldy. Álem qulaı bastady. Kisi toly úı ózimen-ózi únsiz.
Úsh kún ótti. Robı kempirdiń janyna jatty da qoıdy. Úrgen joq. Ulyǵan joq. Kózin ashqannan Sveta apaıdyń qasynda ósken ıt bundaıdy bilmeıtin. Adamdar sekildi bolyp ketken.
Robıdyń qarny ábden ashty. Kempirdiń bas jaǵyna kelip otyrdy. Kúlimsi ettiń ısi shyǵa bastady. Robı aýzyn kempirdiń ájimdi moınyna saldy. Jeı bastady.
...Teledıdardan 130 ult tatý-tátti turatyn Qazaqstan jaıly kórsetip jatqan...
Kókjyra. 2010-jyl
"Adyrna" ulttyq portaly
