«Audarjan» - Qazaqtyŋ qarapaiym qara domalaq jasandy intellektısı. Tanys söz be? Būl ChatGPT-dyŋ qazaqşa bölımı ǧoi. Būrynda būl «sauatsyzdau» edı. Qazır mätınderdı qazaq tılınde sauatty jazatyn bolypty. Studentter qyzyǧyn körıp jatyr. Referatty «Audarjan» jaryqtyqtyŋ kömegımen qazaq tılınde 6 minutta äzırlep jür. Būl tıldıŋ damuy üşın jaqsy ärine. Sebebı tıl zamanaui gadjettermen bırlese simbioz bolyp damidy.
«Alisa» da qazır qazaqşa söilei bastady. Būryn söilemeitın. «Alisanyŋ» sauaty Audarjannan tömen. Degenmen bolaşaqta dami bastaityn bolar.
Google Translate-tıŋ de qazaqşa audarmasy jaqsaryp qaldy. Apple kompaniiasy tılderınıŋ qataryna qazaq tılın engızdı. Būnyŋ bärı maŋyzdy. Nege? Sebebı tehnologiialarǧa tıl enbese onda ol jaŋa zamanǧa beiımdele almaidy. Jalpy tılderdıŋ damuyn üş deŋgeige böluge bolady. Bırınşısı, taipalyq kezeŋ. Anau-mynau äŋgıme aityp, kıtap jazbai, gu-gu sözben jürgen sät. Ekınşısı, feodaldyq kezeŋ. Tıl dami bastaidy, bastapqy ädebiet jazylady. Üşınşısı, ūlttyq kezeŋ. Būl sätte sol bır tılde kıtaptar jazylady, sabaq berıledı, gazetter şyǧady. Būny men oilap tapqan joqpyn, Şmuel More degen filolog aityp ketken. Būl üş kezeŋnen de bızdıŋ tıl öttı. Bıraq taǧy bır kezeŋ bastalǧan siiaqty, ol tıldıŋ jaŋa tehnologiiaǧa enu kezeŋı. Joǧaryda aitylǧan tehnologiialar sonyŋ bır körınısı. Būl älbette memlekettıŋ älgı kompaniialarmen kelıssöz jürgızuımen, al halyqtyŋ osy önımderdı paidalanuymen ıske asady.
Mysaly ötken jyly Disney sapaly türde «Oijūmbaq-2», «Moana-2» jäne «Mufasa: Arystan patşa» önımderın qazaqşalady. Irı kompaniianyŋ būl bastamasy jaqsy ärine. Biyl «Aqşaqar» degen tuyndyny qazaqşa körsettı. «Aqşaqardyŋ» jarnamasy älsız boldy ma, äiteuır prokaty naşar boldy dep jatyr. 240 mln dollarǧa tüsırılgen tuyndy 190 mln dollar ǧana jinap, sätsız joba boldy. Degenmen prokaty sätsız bolsa da, būl tuyndy qazaq tılıne audarylypty.
Taǧy bır dünie balalarǧa arnalǧan TiJi, Nickelodeon-nyŋ kei önımderı qazaq tılıne audaryldy. Būl memlekettıŋ ūzaq kelıssöz jürgızuınen keiın ıske asty. Menıŋ balalarym būlardy körmeidı, «Balapandy» köredı.
Qazaq tılındegı kıtaptardyŋ bolǧany jaqsy ǧoi. Oqulyqtardyŋ audarylǧany da jaqsy. Bıraq eŋ aldymen osyndai kino, animasiialyq önımder, gadjetter, jasandy inttelekt audarmasynyŋ qazaqşa bolǧany kerek. Sebebı būl önımderdı barlyq adam paidalanady. ChatGPT-dy qazır jastardyŋ köbı qoldanady.
Qazır bızdegı qazaqşa kontent eŋ köp jelı Tik-Tok siiaqty. Kontenttıŋ sapasy men mänı, ondaǧy sauat mäselesı mülde bölek taqyryp, bıraq Tik-Tokta qazaqşa kontent basqa jelımen salystyrǧanda äldeqaida köp ekenı anyq endı. Onda qazaqşa söileitın özge ūlt ökılderı de köp. Tıkelei efir aşyp alyp, strim jürgızıp otyrady. Bır orys qyz bar, qazaq tılın üiretıp otyrady. «Tek qazaqşa söileimın» deitın özge ūlttar köp ol jaqta. Sol üşın de Feisbukte otyryp alyp, «Tik-Tokty jabu kerek» dep şulai bermeu kerek. Ol jaqqa kırıp köru qajet. Onyŋ tynysyn bılu qajet. Tik-Tok qazaq tılın nasihattaudyŋ bır alaŋy. Özım sol jaqta paraqşa aşyp, az uaqytta 20 myŋ oqyrman jinap aldym. Qazır köŋıl bölmei kettım, sony qaita qolǧa alu kerek boldy. Jalpy tez oqyrman jinauǧa bolatyn jelı. Myna jaqta qazaq tılınde post jazyp, 100-150 lüpıl alyp, jazbaǧa mäz bolyp otyrǧanşa, ana jaqta sol jazbaŋyzdy auyzşa aityp, 100-150 myŋ qaralym jinai alasyz. Qazaq tılın solai nasihattauǧa da bolady.
Biyl mysaly memleket qazaq tılın damytuǧa 1,7 mlrd teŋge böletın körınedı. Odan bölek türlı kurstar bar. Animasiialyq önımder bar. Sonyŋ bärın özge jelılerde de nasihattap, jarnamalap otyru kerek. Byltyr mysaly 369 myŋ bala bırınşı synypqa barypty. Onyŋ 70 paiyzǧa juyǧy qazaq tılın taŋdapty. Solardyŋ bırı menıŋ balam. Biyl da şamamen osyndai bala mektepke barady. Olardyŋ arasynda qazaq tılın taŋdaityndardyŋ ülesı köp bolu üşın qazaq mektebındegı bılımnıŋ özge tılde bılım beretın mektepten eş tömen emestıgın aityp, nasihat jürgızu kerek. Äitpese kei adamdar mida qatyp qalǧan «qazaq tılındegı mekteptıŋ bılımı tömen» degen jalǧan stereotippen balasyn basqa tıldı mektepke beredı. Būl da bır ideologiialyq şabuyl edı ǧoi, odan arylu qajet.
Endı tıl boiynşa arandatu degendı kım qalai tüsınedı? Adamdar arnaiy türde arandatady dep oilamaimyn. Keibıreuı bar bolar, bıraq ondailar az. Köbıne būl tūrmystyq janjal ǧoi. Mysaly bazarda, avtobusta, sauda ortalyǧynda, köşede künde janjal. Ekeuara ūrsys. Bıraq sol ūrsysty basqa pozisiiada da körsetuge bolady. Mäselenki, ekı kempır qoǧamdyq kölıkte qazaqşa söile, orysşa söile dep qyzylkeŋırdek bolyp jatuy mümkın. Ony bıreu qaralym jinau üşın videoǧa tüsırıp alyp, jelıge jariialap qoiady. Osyndaidy kütıp otyrǧan Solovev siiaqtylar qaǧyp alyp, «tıl boiynşa qyspaqqa alyp jatyr» dep, avtobustaǧy qos kempırdıŋ janjalynan saiasi janjal jasap jıberedı. Saiasi tehnologiianyŋ bırı ǧoi. Arandatu degen negızı solai jasalady. Üidıŋ ışınde özımız bolsaq ta, üidıŋ syrtynda özgeler nebır ädıs qoldanady (ǧoi). Sony da oilanyp qoiu kerek. Prezident arandatuǧa jol berılmeuı tiıstıgın aitqanda, osyndai paiymmen aitty dep oilaimyn.
Eldegı satyp aluşylardyŋ basym köpşılıgı qazaq tıldı orta. Būl ülken küş. «Chokolaif» keisı sony bır däleldedı. Olar qazaq tıldı auditoriiamen sanasuy kerek.
Sondyqtan da, tıldı damytuǧa är adam üles qosa alamyz. Feisbukte qandai ädemı jazbalar bar. Qazaq tılındegı öleŋder, ädebi şyǧarmalar üzındılerı, tanymdyq posttar, tarihi oqiǧalar, saraptamalar degendei. Bıraq sony bır ainalasy 300-400 adam ǧana oqyp otyrady. Solardy basqa da jelılerge salyp, ädemı kontent jasap, jariialai beru qajet. Ol da tılge qosqan bır üles. Jalpy qazaq barda – qazaq tılı de bola beredı ǧoi.
Ashat Qasenǧali
