Shámil Salmanuly Basaev, 1965 jyly 14 qańtarda Sheshen-ıngýsh avtonomııasynda dúnıege kelgen. Ulty-sheshen. 1-shi jáne 2 shi Sheshen soǵysynda Prezıdent D.Dýdaev jaǵynda soǵysqan.
«№1 terrrorshy» Shámil Basaevtyń kózin joıý (basqa málimetter boıynsha ol ózin-ózi jaryp jibergen) operaııasy 2006 jyly 10 shildede oryndalǵan. Ingýshetııa respýblıkasyndaǵy Ekajevo aýyly mańynda Shámil Basaevqa erip júrgen qarý-jaraq pen jarylǵysh zat tıelgen KAMAZ kóligi jarylǵan. 1995 jyly Býdennovskidegi sodyrlar shabýylyn Shámil Basaev basqarǵan. 2002 jyly qazanda Dýbrovkadaǵy teatr ǵımaratyn basyp alǵanda da, Groznyıda úkimet úıiniń janynda jarylǵysh toly júk kóligin jarǵanda da, 2004 jyly Beslandaǵy mektepte balalardy kepildikke alǵanda da bul teraktilerdiń barlyǵyna jaýapkershilikti Shámil Basaev ózine alǵan. Onyń moınynda budan da basqa qandy oqıǵalardyń jaýapkershiligi bar. Shámil Basaevty kózi tirisinde birneshe ret «óldi» dep jarııalaǵan. Mundaı aqparat eń alǵash 1995 jyly tarady. Odan soń Basaevty 2000, 2002 jáne 2005 jyldary da «óltirgen». Al 2006 jyly Basaevtyń rasymen ólgeni anyqtalǵan soń Reseı basshylyǵy ony terrormen kúrestegi sheshýshi oqıǵa dep ataǵan. 2004-2007 jyldary Sheshenstan prezıdenti bolǵan Alý Alhanov oqıǵanyń ertesinde-aq Shámil Basaevtyń kózin joıý «respýblıka aýmaǵyndaǵy terrorǵa qarsy operaııanyń qorytyndysyn shyǵarady» degen edi. Sol tusta Reseı qorǵanys mınıstri bolǵan Sergeı Ivanov: «Terrorıstiń joıylǵany – bandanyń kúli kókke ushty degen sóz emes. Alda jumys kóp. Ol jumys júrip te jatyr. Degenmen, Basaevtyń óltirilýi – sheshýshi oqıǵa. Ol bizdiń ben Laden bolatyn», – degen edi.
«Moskovskıı komsomole» gazetiniń sholýshysy Vadım Rechkalov Shámil Basaevtyń kózin joıý operaııasy bylaısha sýretteıdi: «Qarý tıelgen júk kóligi Basaevtyń júretin jolymen oǵan qaraı jaqyndady, onda alystan iske qosýǵa bolatyn jarylǵysh ornatylǵan. Menińshe, ol júk kóligine mine bergende ne oǵan jaqyn barǵanda jaryp jibergen. Jaqyn mańda birde-bir chekıstiń bolmaǵany, olardyń on saǵattan soń bir-aq kelgeni de FSB (Reseı federaldyq qaýipsizdik qyzmeti – red.) nusqasyn rastap tur. Sebebi, Ingýshetııa – halyq óte tyǵyz ornalasqan respýblıka. Eger onda FSB qyzmetkeri Basaev ólerden buryn baryp qoısa, aqparat lezde taraýy da múmkin edi. Sondyqtan olar alysta bolyp, artynan bir-aq kelgen. Basaevty joıýǵa atsalysqan adam da ol jerden ketip úlgerýi úshin olar biraz ýaqyt óz jeńisterin jarııalamaı kútip otyrdy».
Al «Memorıal» adam quqyqtaryn qorǵaý ortalyǵy keńesiniń tóraǵasy Aleksandr Cherkasov oqıǵanyń ózgeshe varıantyn usynady:
– 2006 jyly 10 shildede Shámil Basaev qaza tapqan soń arnaıy qyzmet terrorıstiń kózin joıý operaııasy sátti aıaqtalǵanyn habarlaǵan. Degenmen, áriptesterimmen baryp Basaev ólgen jerdi qarap kórgende baıqaǵan usaq detaldarǵa kóz salsaq, bul bizdiń kúshtik qurylymdar úshin kútpegen tosyn syı bolǵanǵa uqsaıdy.
– Ony neden baıqadyńyz?
– Eger bul josparly operaııa bolsa, onda Basaev ólgen jerdi muqııat qarap, zattaı aıǵaq bolady-aý degen nárselerdiń barlyǵyn alyp ketken bolar edi. Oqıǵa ornyna kelgen tergeý toby ol jerdi qorshamaǵan da, qajet nárseniń bárin jınamaǵan da. Jarylystan soń ol jerde ádette shabýyldaýshy ushaqtar men tikushaqtarda qoldanylatyn júzdegen reaktıvti snarıad shashylyp qalǵan. Turǵyndarǵa qaýip tóndirip, mańaıda shashylyp jatqan ol snarıadtardy jınamaǵan. Júrgizýshimiz respýblıkalyq OMON-ǵa habarlasyp, olar jarylys bolǵan jerge saperlaryn jiberdi. Saperlar biraz kún boıy dıqanshylar qusap álgi jerdi kezip júrip reaktıvti snarıadtardy bir-birlep jardy. Snarıadtardyń bir ereksheligi – barlyǵy qoldan jiberýge laıyqtalǵan. Olarǵa ızolentanyń kómegimen sym jalǵanǵan, demek olardy basqarylmaıtyn zymyrannyń ádettegi baǵyttaýshylary arqyly emes, basqa jolmen jiberýdi kózdegen. Al jarylys fýrgonnyń qasynda bolǵan. Basaev shuńqyr bolyp qalǵan jerge jaqyn tusta otyrǵan, jarylystan onyń eki qoly men basyn julyp áketken, demek ol kúshti jarylǵyshty qolymen ustaǵan sııaqty.
– Ol sonda ne bolýy múmkin?
– Tehnıka jańalyqtaryna qumar nómiri birinshi terrorshy qıyndyqqa tap bolǵan sııaqty. Odan soń «Samodelkın sheber» ózi jasaǵan jarylǵyshty ózgertken. Úlken shabýyldan soń oqıǵa ornyna kúshtik qurylym qyzmetkerlerin jiberetini anyq. Mundaı jaǵdaıda sodyrlardyń jıi qoldanatyn taktıkasy – oqıǵa ornyna kelgen kúshtik qurylym qyzmetkerleri men tergeý tobyn jaryp jiberý úshin snarıad qoıady. Basaev sondaı bir kúshti jarylǵysh zatty qarap otyryp, abaısyzda jarylǵan sııaqty. Eki qoly eki jaqqa, basy basqa jaqqa ushyp ketken.
– Qasynda taǵy tórt sodyr qaza tapty.
Shámil Basaev belsendi terrorlyq toptyń tek resmı basshysy ǵana emes, mıy qyzmetin atqarǵan.
– Iá, qasynda taǵy birneshe sodyr óldi. Arada birneshe kún ótken soń sol mańdaǵy qulap turǵan ǵımarattardy aralap júrip taǵy bir adamnyń bas súıegin taýyp aldym. Ony tergeý tobyna bersin dep ıngýsh OMON-ynyń saperlaryna tapsyrdym, múmkin sol arqyly kim ekenin taýyp qalar dep te oıladym. Tergeý toby mundaı aıǵaqty tabýǵa múlde daıyn bolmasa kerek. Odan keıingi kúnderi de jańa top jiberip, Shámil Basaev ózimen alyp júrgen búkil aqparatty taýyp, iske tirkep qoıar dep oılaǵanmyn. Odan soń bizdiń Reseıde turatynymyzdy dáleldeıtin basqa da qyzyqty jaıttar boldy. Estýimizshe, Basaevtyń qoly julynyp ketken. Onyń saýsaq izderin alý úshin qoldy formalınge saqtap qoıǵan. Saýsaq izderin alǵan soń qarasa, Basaev týraly iste onyń óz saýsaq izderi múlde bolmaı shyqqan. Demek, ol izdeýde bolǵan on bes jyldyń ishinde eshkim onyń saýsaq izderin bir jerden alyp, iske qosyp qoıýǵa tyryspaǵan. Demek, munda kezdeısoq sáttilik pen shalaǵaılyq qatar kelgen. Keıde tipti shalaǵaılardyń da joly bolyp jatady.
– Dese de, dál osy Basaevtyń qazasynan soń kúshtik qurylymdar belgili bir jetistikterge jete bastady.
– Iá, shynymen de Basaev ólgen soń jasyryn qarýly toptar biraz ýaqyt sansyrap qaldy. Shámil Basaev belsendi terrorlyq toptyń tek resmı basshysy ǵana emes, mıy qyzmetin atqarǵan. Budan soń onyń ornyn almastyratyn laıyqty adam tabylmaǵany anyq. Yqpaldy basshysy joq jasyryn uıym birneshe jyl aralyǵynda qurdymǵa ketti. Basaevtan soń jasyryn toptar qatty ózgerdi. 2009 jyly Sheshenstanda terrormen kúres operaııasynyń aıaqtalýy – erekshe jetistiktiń belgisi edi.
– Bul aralyqta jasyryn uıymdardyń qurylymy qalaı ózgerdi?
– 2000-jyldardyń basynda separatıstik qozǵalys dúnıejúzilik ıslam qozǵalysynyń, álemdik jıhadtyń bir bóligimiz dese, keıinnen bul ultshyldyq baǵytqa qaraı ózgerdi, ıaǵnı «munda bizdiń óz sharýamyz, óz problemalarymyz bar, biz solardy sheship jatyrmyz» degenge oıysty. Bul sheshen sodyrlarynyń eń áýeli sheshen kúshtik qurylymdaryna qarsy áreketteri bolatyn. Ári qaraı ne bolatynyn bilmeımin. Sebebi jasyryn uıymdar ózgerdi, rebrendıng jasady, qazir olardyń uıashyqtarynyń kóbi «Islam memleketi» ekstremıstik tobyna ant berdi. Ekinshi jaǵynan, jalpy Kavkazda qandaı da bir biryńǵaı tendenııa baıqalmaıdy. Bul respýblıkalardaǵy jasyryn toptardy, ondaǵy ákimshilik jáne kúshtik qurylymdardyń jasyryn toptarmen kúres taktıkasyn jeke-jeke ári jan-jaqty qarastyrýymyz kerek. Árıne, búkil Kavkazǵa ortaq jasyryn uıym formaldi túrde bar, onymen kúresetin Reseıdiń federaldyq kúshtik qurylymdary da bar, biraq onyń nıýanstary da kóp.
– Máselen, Ingýshetııada «jumsaq kúsh» taktıkasyn qoldandy, bul ádis nátıjesin bergen sııaqty. Sheshenstandaǵy qatań kúsh, jappaı baqylaý taktıkasynyń belgili bir dárejede aldamshy turaqtylyqty saqtap turǵanyn baıqaımyz.
– 2004 jyly Ingýshetııanyń túrli aımaqtarynda ishki ister jáne qorǵanys mınıstrlikteriniń nysandaryna shabýyl jasaýǵa júzdegen sodyr qatysty. Respýblıka basshylyǵyna Iýnýsbek Evkýrov kelip, adamı kelbettegi terrorǵa qarsy sharalarǵa kirisken soń munyń bári bir jylǵa jetpeı nátıjesin bere bastady. 2009 jyly Iýnýsbek Evkýrovqa qastandyq jasap, ol hal ústinde jatqanda respýblıkada eshteńe bolǵan joq. Keıin salafılik aǵymdardy beıbit qoǵamǵa aralastyrý, aýyr qylmys jasamaǵan sodyrlardyń ormannan shyǵýyna, taýdan túsýine múmkindik berý arqyly Evkýrov Ingýshetııany Soltústik Kavkazdaǵy eń qaýipsiz elge aınaldyrdy.
Muhtar EKEI
"Adyrna" ulttyq portaly
