Ýtılalym jaıynda osy kezge deıin qarsylar men qoldaıtyndardyń, úkimettiń óz ýájderi men táýelsiz sarapshylardyń oıyn oqyp keldim. Túsingenim úkimet ol “salyqtyń” maqsatyn oryndy ýájdeı almaı otyrǵandarynyń saldarynan “ne ógiz óledi, ne arba synatyn” jaǵdaıǵa qalǵan sekildi.
Otandyq qandaı óndiristi bolsa da qoldaýdy óz basym qoldaımyn. Biraq, ol arnaıy memlekettik baǵdarlama arqyly bolsa. Aldymen memlekettik bıýdjetke túsip, odan keıin sol salalarǵa bólinip jatsa. Ol kezde bul qarjylardyń sońynan qazirgideı qoǵam belsendileri emes, antıkor men prokýrotýra, parlamenttiń “shotnyı palatasy” degen sekildi memlekettik quzyrly organdardyń tikeleı baqylaýynda bolar edi.
Memlekettik bıýdjetten tikeleı alynǵan qarjynyń suraýy da memlekettik deńgeıde bolady. Ol jerde orynsyz jaratylǵan qarjyny ońaı “spısat” ete almaıdy. Sondyqtan osy “Otandyq óndiristi qoldaýdyń” júıesiniń ózi áý bastan durys qurylmaǵan. Kerisinshe halyqtan túsetin qarjyny “bir qaltadan ekinshi qaltaǵa” tikeleı aýdarý arqyly, memlekettik qadaǵalaýshy organdardyń tikeleı quziret sheńberinen “alystaý jerge aparyp bólisý” shemasyna kóbirek uqsaıdy.
Qarap otyrsańyz halyqtan túsken qarjy bir qordan ekinshi bir qorlarǵa aýdarylý arqyly ártúrli “qoldaýlarǵa” tikeleı bólinip otyrady. Sondyqtan naqty ýájdelgen aryz-shaǵym bolǵan kezde ǵana antıkor men prokýror “qozǵalýy” múmkin. Árıne ekinshi taraptyń qarsy ýájin tyńdaǵannan soń. Al halyqtan jınalǵan qarjy aldymen memlekettik bıýdjetke túsip odan keıin bólinetin bolsa, onda joǵarydaǵy quzyrly mekemeler mindetti túrde baqylaýǵa alyp esebin maı shammen qaraýǵa mindetti bolady. Ol jerde eshkimniń artyn eshkim jabýǵa qulyqty bolmasy anyq.
Eki jaǵdaıdyń aıyrmashylyǵyn túsinip otyrǵan bolarsyzdar.
Ekinshi másele - Biz endi myń jerden otandyq avtopromdy damytamyz desek te, ol sala boıynsha álemdik brendtermen básekege túsýimiz eki talaı. Onyń ústine bizdiń óndirgen kólikterimizdiń baǵasy básekege qabiletti emes. Tym quryǵanda kórshi elderge de ótkize almaımyz. Iaǵnı tek ishki naryqqa ǵana baǵyttaı alamyz. Al ishki naryqta alýshylardyń sany shekteýli. Demek ary ketse aldaǵy on jylda bul sala túbi toqyraıdy degen sóz. Sondyqtan bul ómir boıy memlekettik dotaııada otyratyn sala bolady. Al olardy ómir boıy qoldap otyrarlyqtaı bul sala bizde strategııalyq mańyzdy sala ma?
Meniń oıymsha bul sala bizde eshqandaı da strategııalyq mańyzdy sala emes. Strategııalyq mańyzǵa ıe bolýy úshin, ol salasyz memlekettiń ómir súrýi qıyn bolýy kerek. Al avtopromsyz memleketimiz ómir súre almaıdy dep kim aıta alady?
Sondyqtan bul - Ekspo sekildi ımıdjdik baǵyttaǵy bir sala dep qabyldaýǵa bolady.
Al ekologııaǵa baǵyttaımyz degenderi de “qolyńmen ustap kóre almaıtyn” aýadaǵy abstrakti uǵym. Saıda izi qalmaıtyn.
Mysaly bul salyqtan túsken qarjy aldymen memlekettik bıýdjetke túsip, odan keıin áskerı tehnıkalar men qarý túrlerin shyǵaratyn óndiriske baǵyttalyp jatsa men kerisinshe qoldar edim. Óıtkeni áskerı tehnıkalardy ózimiz shyǵarý - naǵyz strategııalyq salaǵa jatady. Oǵan eshkim daý aıta almas edi. Óıtkeni árbir azamat óziniń qarjysynyń naqty ózimizdiń áskerge baǵyttalyp jatqanyn bilip turady.
Sondyqtan dál qazirgi “bitisetin jerdi tappaı” turǵan eki tarapqa da ózimniń “tóreligimdi” aıtsam, tómendegideı eki usynysty usynamyn:
1) “Ýtılalym” men “pervıchnyı” degen salyqtar tikeleı memlekettik bıýdjetke túsip, sodan keıin salalarǵa baǵyttalýy kerek.
2) Bul salyqtardan túsken qarjynyń keminde 50%-y otandyq áskerı tehnıkalar shyǵarýǵa baǵyttalýy kerek.
Sonda ǵana barlyq tarap “bitisedi” dep oılaımyn. Egerde eki tarap ta qazirgideı máseleniń tereńine úńilmeı tek “betin qarpı beretin” bolsa, onda bul másele áli ondaǵan jyldarǵa shıelenisken kúıi qala bermek.
Rústem Ashetaev
