Utilalym jaiynda osy kezge deiın qarsylar men qoldaityndardyŋ, ükımettıŋ öz uäjderı men täuelsız sarapşylardyŋ oiyn oqyp keldım. Tüsıngenım ükımet ol “salyqtyŋ” maqsatyn oryndy uäjdei almai otyrǧandarynyŋ saldarynan “ne ögız öledı, ne arba synatyn” jaǧdaiǧa qalǧan sekıldı.
Otandyq qandai öndırıstı bolsa da qoldaudy öz basym qoldaimyn. Bıraq, ol arnaiy memlekettık baǧdarlama arqyly bolsa. Aldymen memlekettık biudjetke tüsıp, odan keiın sol salalarǧa bölınıp jatsa. Ol kezde būl qarjylardyŋ soŋynan qazırgıdei qoǧam belsendılerı emes, antikor men prokurotura, parlamenttıŋ “şotnyi palatasy” degen sekıldı memlekettık qūzyrly organdardyŋ tıkelei baqylauynda bolar edı.
Memlekettık biudjetten tıkelei alynǧan qarjynyŋ sūrauy da memlekettık deŋgeide bolady. Ol jerde orynsyz jaratylǧan qarjyny oŋai “spisat” ete almaidy. Sondyqtan osy “Otandyq öndırıstı qoldaudyŋ” jüiesınıŋ özı äu bastan dūrys qūrylmaǧan. Kerısınşe halyqtan tüsetın qarjyny “bır qaltadan ekınşı qaltaǧa” tıkelei audaru arqyly, memlekettık qadaǧalauşy organdardyŋ tıkelei qūzıret şeŋberınen “alystau jerge aparyp bölısu” shemasyna köbırek ūqsaidy.
Qarap otyrsaŋyz halyqtan tüsken qarjy bır qordan ekınşı bır qorlarǧa audarylu arqyly ärtürlı “qoldaularǧa” tıkelei bölınıp otyrady. Sondyqtan naqty uäjdelgen aryz-şaǧym bolǧan kezde ǧana antikor men prokuror “qozǧaluy” mümkın. Ärine ekınşı taraptyŋ qarsy uäjın tyŋdaǧannan soŋ. Al halyqtan jinalǧan qarjy aldymen memlekettık biudjetke tüsıp odan keiın bölınetın bolsa, onda joǧarydaǧy qūzyrly mekemeler mındettı türde baqylauǧa alyp esebın mai şammen qarauǧa mındettı bolady. Ol jerde eşkımnıŋ artyn eşkım jabuǧa qūlyqty bolmasy anyq.
Ekı jaǧdaidyŋ aiyrmaşylyǧyn tüsınıp otyrǧan bolarsyzdar.
Ekınşı mäsele - Bız endı myŋ jerden otandyq avtopromdy damytamyz desek te, ol sala boiynşa älemdık brendtermen bäsekege tüsuımız ekı talai. Onyŋ üstıne bızdıŋ öndırgen kölıkterımızdıŋ baǧasy bäsekege qabılettı emes. Tym qūryǧanda körşı elderge de ötkıze almaimyz. Iаǧni tek ışkı naryqqa ǧana baǧyttai alamyz. Al ışkı naryqta aluşylardyŋ sany şekteulı. Demek ary ketse aldaǧy on jylda būl sala tübı toqyraidy degen söz. Sondyqtan būl ömır boiy memlekettık dotasiiada otyratyn sala bolady. Al olardy ömır boiy qoldap otyrarlyqtai būl sala bızde strategiialyq maŋyzdy sala ma?
Menıŋ oiymşa būl sala bızde eşqandai da strategiialyq maŋyzdy sala emes. Strategiialyq maŋyzǧa ie boluy üşın, ol salasyz memlekettıŋ ömır süruı qiyn boluy kerek. Al avtopromsyz memleketımız ömır süre almaidy dep kım aita alady?
Sondyqtan būl - Ekspo sekıldı imidjdık baǧyttaǧy bır sala dep qabyldauǧa bolady.
Al ekologiiaǧa baǧyttaimyz degenderı de “qolyŋmen ūstap köre almaityn” auadaǧy abstraktı ūǧym. Saida ızı qalmaityn.
Mysaly būl salyqtan tüsken qarjy aldymen memlekettık biudjetke tüsıp, odan keiın äskeri tehnikalar men qaru türlerın şyǧaratyn öndırıske baǧyttalyp jatsa men kerısınşe qoldar edım. Öitkenı äskeri tehnikalardy özımız şyǧaru - naǧyz strategiialyq salaǧa jatady. Oǧan eşkım dau aita almas edı. Öitkenı ärbır azamat özınıŋ qarjysynyŋ naqty özımızdıŋ äskerge baǧyttalyp jatqanyn bılıp tūrady.
Sondyqtan däl qazırgı “bıtısetın jerdı tappai” tūrǧan ekı tarapqa da özımnıŋ “törelıgımdı” aitsam, tömendegıdei ekı ūsynysty ūsynamyn:
1) “Utilalym” men “pervichnyi” degen salyqtar tıkelei memlekettık biudjetke tüsıp, sodan keiın salalarǧa baǧyttaluy kerek.
2) Būl salyqtardan tüsken qarjynyŋ kemınde 50%-y otandyq äskeri tehnikalar şyǧaruǧa baǧyttaluy kerek.
Sonda ǧana barlyq tarap “bıtısedı” dep oilaimyn. Egerde ekı tarap ta qazırgıdei mäselenıŋ tereŋıne üŋılmei tek “betın qarpi beretın” bolsa, onda būl mäsele älı ondaǧan jyldarǧa şielenısken küiı qala bermek.
Rüstem Aşetaev
