Kenesary hannyŋ qaitys boluymen Qazaq handyǧy joiyldy dep eseptesek, sodan bergı bır jarym ǧasyrdai uaqyt ışınde tarihymyz kısı tanymastai būrmalandy, özgerdı, sanadan öşırıldı. Ūlttyŋ şynaiy tarihyn bıletın qazyna keude tūlǧalar qudalauǧa ūşyrady. Tarihi tūlǧalardyŋ atyn atau, dıni senım-nanymdy äspetteu, salt-dästürdı ūstanu, tarihi toponimderdı auyzǧa alu, etnologiiaǧa - ūlttyŋ etnogenezıne moiyn būru... bärı-bärı de auyr qylmys bolyp esepteldı. Sonyŋ saldarynan töl tarihyna senbeitın, tuǧan halqynyŋ qūndylyqtaryna mūryn şüiıre qaraityn, otarşyldar jazyp bergen «tarihty» ǧana tūmar tūtatyn jaǧdaiǧa jettık.
Degenmen, dätke quat, täuelsız el bolyp, azattyq aidynyna şyqqaly berı tüptamyrymyzdy tügendeuge degen, sanadan öşırılgen, būrmalanǧan tarihty jönge keltıruge degen ūmtylys tolastaǧan emes. Äsırese Qasym-Jomart Kemelūly bilık basyna kelgelı berı būl taraptaǧy qūlşynys qarqyn ala tüstı. Memleket basşysynyŋ tapsyrmasymen soŋǧy jyldary jetı tomdyq Qazaqtyŋ jaŋa, jüielı tarihynyŋ jazyla bastauy, Qazaq handyǧynyŋ genezisıne (Joşy ūlysynyŋ 800 jyldyǧy) degen ızdenıs, otandyq gumanitarlyq ǧylymdarǧa degen qoldaudyŋ eselep arta tüsuı... osynyŋ bärı de ūlttyŋ tek-törkının anyqtauǧa, būrmalanǧan, ūmyttyrylǧan tarihty qalpyna keltıruge degen ırgelı betbūrys, batyl ūmtylys ekenı haq.
El Prezidentı Q.K.Toqaevtyŋ 2021 jyldyŋ 5 qaŋtarynda «Egemen Qazaqstan» gazetınde jariialanǧan «Täuelsızdık bärınen qymbat» atty baǧdarlamalyq maqalasynda aitylǧan: «Ärbır halyq özınıŋ arǧy-bergı tarihyn özı jazuǧa tiıs. Böten ideologiianyŋ jetegımen jüruge bolmaidy. Ūlttyq müdde tūrǧysynan jazylǧan şejıre ūrpaqtyŋ sanasyn oiatyp, ūlttyŋ jadyn jaŋǧyrtuǧa mümkındık beredı» degen köşelı közqarasy osyndaida eske tüsedı. Aityp aitpai «böten ideologiianyŋ jetegımen» ketken tarihi esımder, jer-su, ūlt-ūlys, ataq-däreje ataularyn qalpyna keltıru, tūraqtandyru mäselelerı soŋǧy jyldary ǧylym salalarynyŋ, sonyŋ ışınde otandyq tarihymyzdyŋ, qazaq tıl bılımınıŋ, türıkologiia ǧylymyŋ, tıptı ūlttyq ideologiiamyzdyŋ negızgı mäselelerınıŋ bırı bolyp otyr.
Etnologiia ǧylymy – halyqtardyŋ şyǧu tegın, tüp-törkının zertteumen ainalysatyn ǧylym. Otarşyldar aiausyz būzyp, būrmalap ketken salanyŋ bırı, taǧy da osy etnologiia ǧylymy. Belgılı bır halyqtyŋ etnostyq tek-törkını – sol halyqtyŋ tarihi-geografiialyq qonystanu sipaty men tarihtaǧy köşı-qon, özge halyqtarmen mädeni, sauda-sattyq taǧy basqa bailanystarynan mol maǧlūmat beretın bırden-bır derekközı. Tarihymyzdy jaŋaşa közqaraspen jazyp, tügendep, jüielep jatqan tūsta būrynǧy ötken olqylyqtyŋ ornyn toltyru, būrmalanǧan tarihi atau-terminderdı qalpyna keltıru – jalaŋ ǧylym üşın ǧana emes, elımızdıŋ tūtastyǧy, bırlıgı, qauıpsızdıgı üşın de öte ötkır mäsele, asa qajettı qadam.
Otarşyldar bastap būrmalap qoldanǧan, özımız läpbailap ılese şauyp, künı bügınge deiın «Türkı», «Türki» dep qate qoldanylyp jürgen ataudyŋ bırı – «Türık» sözı.
«Türık» sözı eŋ alǧaş etnonim retınde bızdıŋ jyl sanauymyzdyŋ VI ǧasyrynda hatqa tüsken. Būl turaly Qytaidyŋ belgılı türıkolog ǧalymy Ou Iаn bylai deidı: «Türık sözı alǧaş ret «Chjou kıtaby·Iývenszenıŋ ömırbaiany tarauynda» kezdesedı, onda bylai delıngen: «Batys Vei äuletınıŋ imperatory Ven bilıgınıŋ segızınşı jyly, b.j.s. 542 j... Jyl saiyn özenge mūz qatqanda türıkter kelıp basyp alady». Al «Chjou kıtaby. Türıkter baianynda» türık sözınıŋ maǧynasy tüsındırıledı: «Türkıler Altai tauynyŋ küngei betınde ömır süredı. Altai tauynyŋ poşymy dulyǧaǧa ūqsaityndyqtan, olar ädette dulyǧany «türık» dep ataidy, sondyqtan olar türık bolyp ataldy. Taiau zamanǧy zertteuler Dinliŋ, Şule, Tele sözderınıŋ «türık» sözınıŋ özgerıske tüsken türı dep qaraidy. Al tıl mamandary «türık» sözı – küştı, quatty, qaisar degen maǧynany bıldıredı dep täpsırleidı» («Qytai ūlttyq aǧartuy» jurnaly, №12, 2019 jyl. QHR, Beijıŋ).
Qytaidyŋ taǧy bır älemge äigılı türıkolog ǧalymy, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Chjaŋ Teşan 2005 jyly şyqqan «Türık tıldes halyqtardyŋ dereknamasy» atty monografiiasynda: «Türık sözı keŋ jäne tar maǧynaǧa ie. Keŋ maǧynasyndaǧy türık sözı Türık handyǧynan būrynǧy, odan keiıngı kezeŋderdegı barlyq türık tıldes taipalar men halyqtardy meŋzeidı. Türık handyǧynyŋ güldenu däuırınen būrynǧy Dinliŋ, Deli, Tele sekıldı taipalardyŋ attary türık sözınıŋ är türlı taŋbalanǧan türı boluy mümkın. Türık handyǧynan keiıngı hueihe (hueigu), oǧyz taipalary da keŋ maǧynasyndaǧy türık ūǧymyna jatady. Al tar maǧynasyndaǧy türık sözı – VI-VIII ǧasyrlar aralyǧynda bügıngı Altai tauynyŋ oŋtüstık öŋırı men moŋǧol üstırtınde türık handyǧyn qūrǧan, sondai-aq Orta Aziiada örken jaiǧan halyq» – dep jazady.
Endeşe «Türık» degen sözdı būrmalap «türkı» nemese «türki» dep qoldanu qaidan şyqty? Endı osy mäselege az-kem nazar audaraiyq.
Qytaidyŋ tarihi jazbalaryndaǧy Orta Aziia men Qazaqstanǧa qatysty derekter eŋ alǧaş orys missionerı N.Iа.Bichurinnıŋ audarmasymen orysşa, fransuz ǧalymy E.Şavannyŋ audarmasymen fransuzşa jaryq körıp, sol arqyly Europaǧa tanyldy da, ondaǧy derekter men atau terminder qytai tılın bılmeitın älem türıkologterı men Orta Aziia aimaǧyn zertteuşılerdıŋ ǧylymi däiekterınıŋ negızı bolyp qaldy. Nätijesınde, künı bügınge deiın osy eŋbektegı tarihi etnostyq ataular, toponimder men onomastikalyq ataular özgerıssız qalyp keledı. Arada ekı ǧasyr ötse de qazırge deiın qytai jylnamalaryndaǧy türıkılık handyqtar men kısı esımderı, mansap-şen ataulary, toponimder men onomastikalyq ataularǧa tarihi tūrǧyda män berıledı de, lingvistikalyq jaǧy eskerılmeidı. Sonyŋ bırı – bız söz etıp otyrǧan «türık» sözı. Ejelgı türıkterdı qytailar öz zamanynda «突厥» (tu-szue – tu jue) dep taŋbalady. Alaida osy «突厥» (tu jue) degen ierogliftıŋ qytaişa oqyluy turaly qytaidyŋ taǧy bır türıkolog ǧalymy, professor Chen Liŋ bylai deidı: «Türık sözı ejelgı türık bıtık tastarynda «Türk» dep taŋbalanǧan. Şamasy qytailar (hanszu) türık degen sözdı joujandar arqyly estıp-bılgen boluy kerek. Sondyqtan būl söz (tu szue) qytaişaǧa moŋǧol tılınıŋ «– ut», - «üt» degen köpşe jūrnaqtary qosylyp audarylǧan. Sondyqtan qytai ieroglifterınıŋ eskışe oqyluynda «突厥» sözı «turk-ut» nemese «türk-üt» degen köpşe (türıkter) maǧynany bıldıretın sözge özgerıp ketken» - deidı (qaraŋyz: Chen Ling. «Archaeology of Turkic Qaghanids and Cultural Interflouof Eurasian», 1p. ). Sondai-aq künı bügınge deiın ejelgı türıkke qatysty nemese qazır jalpylama türık tıldes halyqtar turaly söz bolǧanda qytailar osy ierogliftı qoldanady.
Al orys sinologı N.Iа.Bichurin «突厥» sözın orysşa «tiurki» dep köpşe maǧyna üstep transkripsiialady. Sodan bastap ejelgı türıkterdı «tiurki» dep atau qoldanysqa enıp kettı. Al qazaq ziialylary bolsa, bızdıŋ oiymyzşa, bırınşıden, ūǧymdyq tūrǧydan Anadoly türıkterımen şatastyrmas üşın; ekınşıden, orys ǧalymynyŋ täpsırleuıne qarsy kelmes üşın, «tiurki» degendı özderınşe qazaqşalap «türkı» dep qoldanyp alǧan boluy bek mümkın. Osy tektes jer-su attaryn kartalardan köptep kezdestıruge bolady. Qysqasy, bızdıŋ tılımızde, ǧylymi eŋbekterımızde N.Iа.Bichurin tärjımasynan köşken tarihi ataular az emes. Sonyŋ ışınde erekşe toqtala ketetın bır jer aty – Tian-Şan. Tüp nūsqadaǧy türıkşe «Täŋırtau» atauynyŋ qytai tılınde maǧynalyq audarma jasalyp, 天山(Tianshan – Tian-qytai tılınde «täŋır, qūdai» degen maǧynany bıldırse, «şan» – tau degen sözdıŋ audarmasy) degen atpen ǧylymi qoldanysqa tüsıp ketuı, onyŋ osy künge deiın qazaq tıldı basylymdarda qoldanysta jüruı ǧylymdaǧy ülken qatelıktıŋ bırı. Qazaq tarihyndaǧy Üisın elınıŋ patşasy qytai ieroglifterımen «昆莫» (kunmo) dep jazylǧan bolsa, ony bügınde qazaq tılınde Künbi, Künmo, Künmi, Künbek, Günmo t.b. türınde ärtürlı jazyp jürmız. Basqasy basqa, tıptı ensiklopediialyq eŋbekter men mektep, universitet oqulyqtarynda da bırızdılık joq. Töl tarihymyzǧa qatysty mūndai bırızge tüspegen, qate audarylyp nemese dūrys jazylmai jürgen tarihi ataular, etnostyq, onomastikalyq ataular jüzdep, myŋdap kezdesedı. Osynyŋ özınen ǧana mäselenıŋ kürdelıgın aŋǧaru qiyn emes.
Özgenı aitpaǧanda, bügıngı türık tıldes halyqtardyŋ özı «türık» etnonimın är türlı taŋbalaidy. Anadoly türıkterı «türk», qazaqtar «türkı», özbekter «turkii», qyrǧyzdar «türk», äzerbaijan, türıkmender «türk», majarlar «török», ūiǧyrlar «türk» dep taŋbalaidy. Alaida «türk» taŋbalauşylar köp bolǧanymen, Anadoly türıkterımen şatasyp ketpes üşın būl sözdı köbınşe jeke qoldanudan qaşqaqtaidy. Atap aitqanda «ejelgı türk», «türk tıldes» dep qoldanu daǧdyǧa ainalǧan.
Qysqasy, bızdıŋ arǧy ata-babalarymyz, jalpy türık tıldes halyqtardyŋ, Türık älemınıŋ arǧy tegı bolyp esepteletın halyqtyŋ atauy – «Türık» ekendıgıne eş kümän joq. Keŋestık kezeŋde är türlı sebeptermen, «türkı», «türki» dep jazyp, ata-tegımızdıŋ aty «qoiyrtpaq» bolyp kettı. Sondyqtan, bız – «türık tektes», «türık tıldı» halyqtarmyz, «türık tıldı» eldermız. Sol sebeptı «türık» bolyp jazylǧany, jalpyhalyqtyq deŋgeide osylai qoldanylǧany dūrys.
«Türık» sözın qoldansaq, ärine, Türkiiadaǧy Anadoly türıkterın ataǧandai bolatyndyǧymyz ras. Qoldanysta eger, ejelgı türıkterdı de, Anadoly türıkterın de «türık» dep taŋbalasaq, belgılı bır deŋgeide oqyrman ūǧymdy, ataudy şatastyruy mümkın. Alaida Türkiianyŋ türıkterı özderın «Türk» dep jazady, iaǧni «r»-dan keiın «ı» qoldanbaidy. Endeşe bız «türık» dep, «r» men «k» degen ekı dauyssyz dybystyŋ arasyna dauysty «ı» dybysyn qosu arqyly jalpy ejelgı türıktı («türık tıldes», «türık tektes», «ejelgı türık») beinelesek, Anadoly türkterın däl özderı jazǧandai etıp «türk» dep taŋbalasaq, ekeuınıŋ aiyrmaşylyqtaryn aiqyn körsetuımızge bolar edı.
Onyŋ üstıne türık älemınde tek Qazaqstanda ǧana «türkı» dep qoldanu köbırek beleŋ alyp ketkenı de belgılı. Mäselen, qyrǧyzdarda, özbekterde, äzerbaijandarda, türıkmenderde, Türkiiada «türkı» degen söz qoldanylmaidy. Demek bız ata-tegımızdı «türık» dep dūrys jazu arqyly, bügıngı türık älemımen, türık tıldes halyqtarmen tarihi atauymyzdy bırızdendırıp, ǧylymi jüiege tüsıretın bolamyz.
Qorytyp aitqanda, ǧylym bar jerde bır jüie, bırızdılık bolu kerek. Ärı-berıden soŋ ǧylym ne üşın kerek? Ǧylym aşylmaǧandy dünienı aşu, jüiege tüspegen närselerdı jüieleu, ūǧymdardy bırızdendıru üşın, ūǧymdyq ärkelkılıktı şeşu üşın kerek. Sondyqtan, «türık» atauyn bırızdendırudıŋ paidasy tek ǧana ǧylym üşın ǧana emes, tüptep kelgende, türık tıldes halyqtar men elderdıŋ bırlıgı üşın, olardyŋ tamyrlas-tektestıgın aişyqtai tüsu üşın kerek.
Düken Mäsımhanūly, R.B.Süleimenov atyndaǧy Şyǧystanu institutynyŋ bas direktory, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor, “Egemen Qazaqstan” gazetı
