1 AQSh dollary 700-800 teńgege deıin jetýi múmkin

Qazaqstan Respýblıkasynyń ulttyq valıýtasy búginge deıin 6 ret qatty devalvaııaǵa ushyrady. Munyń bári QR Ulttyq Bankiniń baqylaýymen júrgizildi. Al Ulttyq Bank ókilderiniń bergen jaýaptaryna taldaý jasaıtyn bolsaq, olar kezekti úlken quldyraý proesine daıyndalyp jatqandaı kórinedi. Buǵan qandaı faktorlar meńzeıdi?

Teńgeniń kúrt qunsyzdanýy kimge tıimdi?

Ekonomıkalyq turǵydan ulttyq valıýtanyń quldyraýy eshkimge de tıimdi emes. Tek Ulttyq Bank tarapynan ıntervenııaǵa jumsalyp jatqan qarjynyń kólemin azaıtý maqsatynda osyndaı sheshim qabyldanýy múmkin. Bul argýmenttiń salmaǵyn arttyrý úshin sońǵy 2 devalvaııaǵa kóz júgirtsek.

2014 jyldyń aqpan aıynda 1 AQSh dollarynyń quny 155,5-ten 185 teńgege deıin ósti. Osy devalvaııadan úsh aı buryn Ulttyq Bank tóraǵalyǵyna Qaırat Kelimbetov saılanǵan bolatyn. Ol kóp ótpeı júrgizilip jatqan qarjy-nesıe saıasatynyń ózgertilmeıtini týraly málimdeme jasaıdy. Al 2014 jyldyń aqpan aıynda Ulttyq Bank baspasóz qyzmeti devalvaııa bolmaıtyny týraly taǵy bir ret aqparat taratady. Biraq sol jyldyń 11 aqpan kúni teńge quny 20 paıyzǵa quldyraıdy.

"Devalvaııa endi bolmaıdy" degenge el senýden qaldy

2014 jyldyń basynda teńge 20 paıyzǵa qunsyzdanǵannan keıin Ulttyq Bank ókilderi endigári mundaı devalvaııa bolmaıdy deýmen boldy. Biraq munaı naryǵynda úlken toqyraý bastaldy. 2014 jyldyń basynan 2015 jyldyń ekinshi jartysyna deıin munaı baǵasy $140-dan $50-ǵa deıin qulady. Bul Qazaqstan syndy munaı eksportyna táýeldi elder úshin qara bult úıirilgen kúnderdiń jaqyndaǵanyn bildirdi.

2015 jyly 19 tamyzda 1 AQSh dollarynyń teńgege shaqqandaǵy quny 188-den 255-ke deıin ósti. Ulttyq Bank tóraǵasy Qaırat Kelimbetov devalvaııa týraly barlyq qazaqstandyqtardaı sol kúni bilgenin málimdedi. Sarapshylar Kelimbetovtiń halyq arasyndaǵy dúrlikpeniń azaıtý maqsatynda osyndaı málimdeme jasaǵanyn, shyndyǵynda Ulttyq Banktiń bul devalvaııaǵa sharasyzdyqtan barǵanyn aıtady.

2015 jyldyń tamyz aıynda ulttyq valıýta erkin aınalymǵa tústi. Naqtyraq aıtar bolsaq, teńgeniń quny endi naryqtaǵy ózgeristerge oraı ózgerip otyrady. Sol sátten bastap búginge deıin teńge quny údemeli túrde ósip, 1 AQSh dollarynyń baǵasy 345 teńgege deıin jetti.

Syrtqy faktor?

Ulttyq Bank tóraǵasy Danııar Aqyshev teńgeniń bıylǵy quldyraýyna syrtqy naryqtyń kóbirek áser etkenin aıtady. Qazaqstandyqtardyń ózge elderge demalys ýaqytyn josparlap, shetel valıýtasyn jappaı satyp alýyn ishki faktor desek, AQSh dollarynyń paıyzdyq mólsherlemesiniń ósýi men saýda soǵysy syrtqy faktorǵa jatady.

– Munaıdyń baǵasy turaqty túrde ósip keledi. Sondyqtan teńgeniń kúrt quldyraýyna esh sebep joq. Al sońǵy eki aıda teńge pozıııasynyń joǵalýyna kóbine syrtqy faktorlar áser etip otyr, – dedi Aqyshev Ulttyq Banktiń BAQ ókilderimen kezekti otyrysynda.

Pro Gente ekonomıkalyq zertteý ortalyǵynyń jetekshisi Maqsat Halyq ta Ulttyq Bank tóraǵasynyń pikirimen kelisetinin aıtady.

– Jyl basynan AQSh-tyń Federaldy Rezervter júıesi (FRJ) amerıkalyq valıýtanyń sheteldik qarjy ınstıtýttaryna arnalǵan paıyzdyq mólsherlemesin eki ret (1,5-ten 2 paıyzǵa) ósirdi. Sońǵy ósim 13 maýsym kúni bolyp, qazaqstandyqtardyń shetel valıýtasyna suranysynyń artatyn ýaqytyna týra keldi. Bul ulttyq valıýtanyń 15-16 teńgege deıin qulaýyna jetkizip otyr, – deıdi ekonomıst.

Maqsat Halyqtyń oıynsha, Ulttyq Banktiń teńgege qatysty paıyzdyq mólsherlemesin túsirýge baǵyttalǵan ınflıaııalyq targetteý saıasaty ta ulttyq valıýtanyń qunsyzdanýyna alyp kelgen.

– Qazirgi tańda, teńgeniń bazalyq mólsherlemesi 9 paıyzdy quraıdy. Al Elbasy usynǵan jańa ıpotekalyq baǵdarlama boıynsha beriletin nesıe 7 paıyzdyq ústemaqyny kórsetedi. Demek ekeýi bir-birine saı kelýi úshin Ulttyq Bank paıyzdyq kórsetkishti kem degende 2 paıyzǵa tómendetýi kerek. Al onyń ústinen ekinshi deńgeıli bankter tabys kórýi úshin Ulttyq Banktiń kórsetkishti odan da tómendetýi tıis. Bul ınflıaııanyń kólemin azaıtqanymen, teńgeniń qýattalýyna kedergi bolady, – deıdi Maqsat Halyq.

Ulttyq Banktiń qateligi nede?

Qazaqstannyń qarjy naryǵyndaǵy qalyptasqan proess boıynsha, Ulttyq Bank ókilderi aldymen halyqtyń senimine kirip, sońyra teńgeniń quldyraýyna jol beredi. Marchenkonyń da, Kelimbetovtiń kezinde de bul birneshe ret qaıtalandy. Al Aqyshev, ázirge, ondaı qatelik jibere qoıǵan joq.

Qarjy mamandary Ulttyq Banktiń ulttyq valıýta baǵamyna qatysty osyǵan deıingi jasalǵan keıbir sheshimderi qarapaıym halyq úshin tıimsiz bolǵanyn aıtady. Mysaly, munaı baǵasy 2014 jyldyń qańtar aıynan bastap tómendedi. Sáıkesinshe, teńge de sol kezden beri az mólshermen qunsyzdana bastaýy tıis edi. Biraq Ulttyq Bank ókilderi naryqtaǵy valıýta saýdasyna jasandy túrde aralasyp, teńgeniń qunyn ýaqytsha ustap turýdy jón kórdi.

Reseı Federaııasynyń Ortalyq Banki rýbldiń AQSh dollaryna qarsy pozıııasyn az mólsherde ýaqtyly jiberip otyrdy. Intervenııanyń kómegimen teńge turaqtylyǵyn saqtasa, rýbl qunsyzdandy. Sóıtip, kapıtal aǵymy Qazaqstannan Reseıge kóp mólsherde ketti. Bul da Qazaqstan ekonomıkasyna belgili bir deńgeıde keri áserin tıgizdi.

Sarapshylardyń oıynsha, QR Ulttyq Banki ókilderi ári ıntervenııaǵa qomaqty qarjy jumsap, ári Qazaqstannyń ishki naryǵynan Reseıge aqsha aǵymynyń ketýine jol berdi.

Maqsat Halyqtyń aıtýynsha, búginde Ulttyq Bank barynsha ashyq saıasat júrgizýge tyrysyp jatyr. Intervenııa týraly statıstıkalyq málimetter kesh bolsa da, aı saıyn jarııalanady. Teńgeniń erkin aınalymǵa ketýi de sonyń nátıjesi.

Tek teńge qunsyzdanyp jatqan joq

Sarapshylar valıýta naryǵyndaǵy qarjy operaııalary jyldam júrgizile bastady deıdi. Sebebi naryqtaǵy turaqsyzdyq belgili bir deńgeıde tabysqa jetýge septigin tıgizedi. Dese de, kapıtaldan aıyrylý múmkindigi de joq emes.

– AQSh dollarynyń paıyzdyq mólsherlemesi ózgergen kezde, álemdegi barlyq valıýtalar qunsyzdandy. Qazaqstandyqtar taǵy da Ulttyq Bank qarjy saıasatyn jamandap, belgili bir kúshtiń teńge qunynyń quldyraýyna jasandy túrde aralasyp jatqanyn aıtýdan jalyqpady. Al shyndyǵynda, bul naryqtaǵy tabıǵı proess bolatyn, – deıdi Maqsat Halyq.

Ekonomıstiń aıtýynsha, tipti japon ıeni de óz pozıııasyn joǵaltqan. Ádette damyǵan elderdiń ulttyq valıýtalary AQSh dollarynyń kúsheıýine qarsy tótep beretin. Biraq bul kezdegi qarsy úderiske eshbir valıýtanyń qaýqary jetpegen.

Teńge qunsyzdansa, eksportpen aınalysatyn kásipkerlerdiń tabysy artady

Ekinshi dúnıejúzilik soǵysynan keıin Bretton-Výds kelisimi boıynsha halyqaralyq saýda valıýtasy retinde AQSh dollary tańdap alynǵan. Oǵan aǵylshyndardyń fýnt sterlıngi de úmitker edi. Sodan beri kez kelgen el úkimeti nemese jeke kásipker eksport jáne ımport jasaý kezinde amerıkalyq valıýtany qoldanady..

Halyqaralyq saýdaǵa shyǵarylatyn taýardyń quny aldymen AQSh dollarymen, sosyn ulttyq valıýtamen esepteledi. Bul taýar men aqsha tepe-teńdigin saqtaý úshin jasalady. Mysaly, qazaqstandyq kásipker 100 myń barrel munaı óndirip, ony Aýstrııaǵa eksporttaýdy josparlasa, naryqqa shyǵarylǵaly jatqan shıkizat týraly aldymen Ulttyq Bank ókilderine aqparat berýi tıis. Al qarjy retteýishi shıkizat kólemi men onyń dollardaǵy ekvıvalentin óz kezeginde anyqtap, AQSh-tyń Federaldy Rezervter júıesin (FRJ) aqparattandyrady.

Al FRJ qyzmetkerleri naryqtaǵy teńdikti saqtaý úshin satylymǵa shyǵatyn qazaq munaıynyń qunyna teń AQSh dollaryn basyp shyǵarady. Qazaqstandyq kásipker munaıdy AQSh dollarymen satyp, kapıtaldy Qazaqstan naryǵyna alyp keledi. Sosyn ol qarjysyn ishki naryqta paıdalaný úshin ulttyq valıýtaǵa aıyrbastaıdy. Sáıkesinshe, dollar quny ósken saıyn, onyń teńgedegi ekvıvalenti de arta beredi. Bul kásipker úshin tıimdi.

Shilde jáne tamyz aılarynda teńge turaqtanady

Teńgeniń sońǵy eki aıdaǵy kúrt quldyraýyna AQSh valıýtasyna qatysty paıyzdyq mólsherlemeniń kóterilgendigi túrtki bolǵany jaıly joǵaryda jazdyq. Ekonomıst Maqsat Halyq teńgeniń turaqtalýyna negiz bolatyn birneshe faktorlardy atap ótti.

– Teńge shildeniń sońyna qaraı turaqtalýy múmkin. Oǵan Qazaqstandaǵy kásipkerlerdiń 2018 jyldyń birinshi jartysyna qatysty salyq esepterin jasaýy negiz bolady. Ishki naryqta salyq tóleý proesi ulttyq valıýtada júrgiziletindikten, teńgege suranys artady. Al suranys artqan kezde, valıýtanyń quny da arta túsedi, – deıdi Maqsat Halyq.

Ekonomıstik oıynsha, tamyz aıynda demalý úshin shetel asatyn otandastarymyz azaıady. Bul halyq arasynda AQSh dollaryna suranystyń tómendeýine alyp kelip, teńgeniń turaqtanýyn qamtamasyz etedi.

Golland aýrýynan aıyǵa almaı júrmiz

Ekonomıst Maqsat Halyqtyń oıynsha, munaı baǵasynyń kurt tómendeýi Qazaqstan ekonomıkasynyń dıversıfıkaııalanýy proesine jańa serpin bergen.

– Qazaqstanda 2003 jyly ekonomıkanyń jan-jaqty damýyna qatysty arnaıy zań qabyldanyp, basqa sektorlarǵa basa nazar aýdaryla bastady. Al munaı baǵasy barreline 100 AQSh dollarynan asqan kezde, úkimettegi sheneýnikterdiń ekonomıkanyń ózge sektorlaryn qoldaýy báseńdedi. Bir sózben aıtqanda, ekonomıkanyń basqa sektorlaryndaǵy ınnovaııalyq bastamalar golland aýrýynyń kóleńkesinde qalyp qoıdy, – deıdi Maqsat Halyq.

Ekonomıstiń aıtýynsha, munaı eksportynan el bıýdjetine qyrýar qarjy quıylýy sheneýnikterdiń bosańsýyna jetkizdi. Al munaı baǵasy barreline 30 AQSh dollaryna sheıin tómendeýi, Qazaqstan bylaı tursyn, Saýd Arabııasyn da qıyn jaǵdaıda qaldyrdy.

– Sol kezde Qazaq úkimeti eldiń syrtqy qaryzyn óteýge qınalyp qaldy. Maqtanysh bolyp júrgen ulttyq kompanııalardyń shyǵyny tabysynan artyp ketti. "Samuryq-Qazyna" qory esebinen kún kórip kelgen kompanııalar sany da qysqartyldy. Úkimet shette qalyp qoıǵan ınnovaııalyq jobalaryn qaıta qaraýǵa bet burdy, – deıdi ekonomıst.

Pro Gente ekonomıkalyq zertteý ortalyǵynyń jetekshisi munaı baǵasynyń tym qymbattap ketpeýi Qazaqstan úkimetine tıimdi ekenin aıtady. Bir jaǵynan munaıdyń baǵasy qymbattap, eksporttan túsetin tabystyń artqany durys. Biraq ekonomıkany dıversıfıkaııalaý bárinen mańyzdy.

Jyl sońyna deıin teńge taǵy da quldyraýy múmkin

2014 jyly munaı daǵdarysy bastalǵan kezde The Wall Street Journal basylymynda Financial Experts of America qaýymdastyǵynyń valıýta naryǵyna qatysty kóp jyldyq boljamy jarııalandy. Sarapshylardyń oıynsha, Federaldy Rezervter júıesi AQSh dollarynyń turaqtylyǵyn saqtaý úshin onyń paıyzdyq mólsherlemesin údemeli túrde kóterýge múddeli. Nátıjede 2020 jylǵa deıin AQSh dollarynyń paıyzdyq mólsherlemesi 3-3,5-ke deıin ósý múmkindigi aıtylady.

Teletrade sarapshysy amerıkalyq áriptesteriniń boljamymen kelisetinin bildirip, eń nashar senarııge saı 1 AQSh dollary 700-800 teńgege deıin jetýi múmkin ekenin jasyrmady.

Pro Gente zertteý ortalyǵynyń málimetine oraı, teńge jyl sońyna deıin pozıııasyn birshama joǵaltady.

– Eger Ulttyq Bank ókilderi ıntervenııa jasamasa, onda amerıkalyq valıýtanyń quny 350-355 teńgege deıin kóterilýi múmkin. Al eń nashar senarıı boıynsha,da boljam aıtý qıyn. Menińshe, ondaı jaǵdaıda Ulttyq Bank qol qýsyryp otyrmaıdy, – deıdi Maqsat Halyq.