TEHNIKA
100 dollarlyq kýpıýra. Qasqaıyp turǵan Bendjamen Franklınniń sýreti. Ol AQSh-tyń prezıdenti bolmady. Biraq beınesi aınalymda júrgen negizgi kók aqshada tur. Óıtkeni Bekeń sanaly ǵumyryn AQSh-tyń órkendeýi men kúlli álemdik ǵylymnyń damýyna arnaǵan. 1727 jyly Orta Azııada Ábilhaıyr bastaǵan qalyń qol jońǵarlarǵa qarsy soǵys ashyp jatqanda 21 jastaǵy bozbala Bendjamın Amerıkanyń Fıladelfııasynda óziniń baspa úıin ashyp «Pensılvanııa gazeti» men «Kedeı Rıchardtyń almanahi» atty basylymdaryn ańyrtatyp jatty. Eger deımin dáá, sol kezde Bendjamın qazaq degen jurt bar ekenin bilgende «Pensılvanııa gazetine» «Ańyraqaı shaıqasy» týraly jazyp, Shapyrashty Naýryzbaıdyń bir jońǵar batyrynyń basyn qolyna ustap turǵan sýretin únparaqtyń alǵashqy betine jarııalar ma edi. Kim bilsin?!
Taqyryptan aýytqymaıyn. Ómirde minsiz adam joq qoı. Desekte «AQSh-taǵy minziz adam» atanǵan Franklınniń ǵylymǵa qosqan úlesiniń jartysynyń jartysyn tizip kóreıin:
1. Bıfokaldy kózildirik (Ochkı s dvoınoı fokýsırovkoı: verhnıaıa chastslýjıt dlıa dalnego zrenııa, a nıjnıaıa dlıa blıjnego chtenııa).
2. Gromootvod (Naızaǵaı soqqysyna tótep bere alatyn qurylǵy)
3. Terbelme-kreslonyń jasalý tehnologııasyna potent aldy
4. «Shyny garmonıka» atty sırek kezdesetin mýzykalyq aspapty qurastyryp shyǵardy
5. Alǵash bolyp oqdárini jarý úshin elektr ushqynyn qoldandy. Eksperıment sátti shyqty
6. Oń(+) jáne teris(-) elektr zarıadynyń belgilenýin oılap tapty
Bendjamın Franklın ómirden ótken soń da alpaýyt Amerıkada alyp ǵalymdardyń qatarady kóbeıdi:
1. Adler – alystan basqaratyn pýlt
2. Bell – telefon
3. Zınger – is tigetin máshıne
4. Fýlton – keme
5. Morze – telegraf
6. Straýss – kádimgi kıip júrgen djınsy
7. Sıkorskıı – tik ushaq (vertolet)
8. Pemberton – Koka-kola
9. Armstong – FM-radıo
10. Maksım (Haıram Stıvens) – pýlemet
11. Kokreın – ydys-aıaq jýǵysh máshıne
12. Berlıner – grammofon
Otıs – qaýipsiz jedelsaty
...
Bul tulǵalardyń esimi álemdik tarıhta «Amerıka ǵalymdary» degen altyn áriptermen qaldy. Al qolynan shyqqan zattary men buıymdaryn áli kúnge deıin qajetimizge jaratyp júrmiz. Keıde oılaımyn «Qudaı-aý, osy amerıkalyqtar oılap tappaǵan ne qaldy ózi...» dep.
KOLÝMB, KOLÝMB, POIDEM KOPAT KARTOShKÝ
Kolýmb kókemiz bolmasa biraz kókónis pen jemis-jıdekti bilmeı óter edik. Dastarhanymyz da jutap turar ma edi?! Afrıkadan, Shyǵys elderinen, Úndistannan kelgen as ataýlylar jeterlik qoı. Biraq búginde negizgi azyqqa aınalǵan kartoptyń otany ońtústik Amerıka degenge senýge týra keledi. Iá, kartoshka Antoshkaniki emes, Kolýmbtiki. «Antoshka, Antoshka, poıdem kopat kartoshký...» degen ánniń mátini de qate jazylǵan nemese jaı uıqas úshin Antoshka deı salǵan. Negizinde «Kolýmbka, Kolýmbka, poıdem kopat kartoshka...» dep oryndalý kerek sııaqty. Amerıkanyń ońtústik ormandarynda áli kúnge deıin jabaıy kartop ósedi. Birneshe ǵasyr buryn Amerıkadan Eýropa men Azııaǵa qonys tepken keı kartoptar qazir túrlendi, ózgerdi. Tipti elimizde qazaqtyń tuńǵysh ǵaryshkeri Toqtar Áýbákirovtiń atyna berilgen «Toqtar» atty kartop ta bar. 2003 jyly Almatydaǵy molekýlıarly bıologııa jáne bıohımııa ınstıtýty ǵaryshqa kádimgi kartoptyń dánin jiberedi. Keıin keńistikte ósip shyqqan daqyldy ǵaryshker jerge alyp keldi. Bul qazaq ǵylymynda «Toqtar» kartoby degen jańa atqa ıe boldy.
XV ǵasyrda Kolýmb Amerıka qurlyǵyna Perý arqyly jasaǵan saıahatynda Eýropaǵa kádimgi júgerini alyp keldi. Biraq ol kázirgi júgeriden 10 ese kishkentaı bolǵan. Búginde Meksıkada júgeriniń myńnan asa surypyn kezdestirýge bolady. Meksıkanyń ejelgi ańyzdaryna sensek júgeri kún men aı qudaıynyń uly dep eseptelgen. Dıqan bolsań júgeri ek, Molda bolsań takrar et.
Italıan tilinen aýdarǵanda «altyn alma» degen maǵanaǵa ıe Pomodoro-nyń otany Amerıka. Al buǵan ne deısizder? Ońtústik Amerıkanyń qalyń ormandaryna jolyńyz túsip jatsa qyzanaqtyń kókesin kóresizder.
Alystan sary qalpaǵyn bulǵap kún kúzetip, aı baǵatyn kúnbaǵystyń da týǵan jeri Amerıkanyń soltústigi. Shekildeýik bolsama shekesi tyrysyp qalatyn aǵaıyn Kolýbqa raqmet aıtsyn.
MÝZYKA. ÓNER. ROK-N-ROLL...
Mýzykanyń erekshe janrlary da AQSh-ta qalyptasty. Biz jańa zaman yrǵaǵy dep atoı salyp júrgen djazymyz XIX ǵasyrdyń aıaǵynda Amerıkada paıda bolyp qoıdy. Afrıka men eýropa mádenıetiniń toǵysýynan týǵan janr ımprovızaııaǵa negizdelgen. Demek fonagrammaǵa jol joq. 1920 jyl mýzyka tarıhynda «djaz dáýiri» dep qaldy. Alǵashqy bıg-bendterdiń de sharyqtaǵan tusy osy kez.
Soýl men rok jáne blıýz týraly jazyp ta qajeti joq. Ol úshin tek Reı Charlz ben Djeıms Braýndy tyńdańyz!
Rok-n-Rolldyń yrǵaǵyna ákemiz ben sheshemiz qanyp ósti. Bıll Heılı, Elvıs Preslı, Chak Berrılerdiń sýretin jastanyp jatty, pir tutty. Olardy osy kúıge túsirgen taǵy da sol Amerıka. Ne degen qudiret bul? Mýzykanyń jartysynan kóp janryn janyna jıyp alyp otyrgan ne degen alpaýyt el bul?!
Meniń jazǵandarym AQSh-tyń adamzat balasyna bergen qundylyqtarynyń bir bólshegi emes, shańnyń túıirindeı ǵana bóligi. Biraq osynyń ózi qanshama dáýirge tirek bolyp kele jatyr.
Búgin AQSh-ta Táýelsizdik kúni. Qutty bolsyn. Ne deımiz basqa? Ózimizdi, alpaýyt elmen salystyrýdy toqtatpaımyz biraq. Nur-Sultan – Vashıngton. Bolmasańda uqsap, baq. Tek salystyrma. Uıat bolady áıtpese! Uqsa deıdi jáne baq, baqyla, osy deńgeıge qalaı jetkenin zertte deıdi.
Táýirbek Bozekenov
"Adyrna" ulttyq portaly
