TEHNİKA
100 dollarlyq kupiura. Qasqaiyp tūrǧan Bendjamen Franklinnıŋ suretı. Ol AQŞ-tyŋ prezidentı bolmady. Bıraq beinesı ainalymda jürgen negızgı kök aqşada tūr. Öitkenı Bekeŋ sanaly ǧūmyryn AQŞ-tyŋ örkendeuı men küllı älemdık ǧylymnyŋ damuyna arnaǧan. 1727 jyly Orta Aziiada Äbılhaiyr bastaǧan qalyŋ qol joŋǧarlarǧa qarsy soǧys aşyp jatqanda 21 jastaǧy bozbala Bendjamin Amerikanyŋ Filadelfiiasynda özınıŋ baspa üiın aşyp «Pensilvaniia gazetı» men «Kedei Richardtyŋ almanahı» atty basylymdaryn aŋyrtatyp jatty. Eger deimın dää, sol kezde Bendjamin qazaq degen jūrt bar ekenın bılgende «Pensilvaniia gazetıne» «Aŋyraqai şaiqasy» turaly jazyp, Şapyraşty Nauryzbaidyŋ bır joŋǧar batyrynyŋ basyn qolyna ūstap tūrǧan suretın ünparaqtyŋ alǧaşqy betıne jariialar ma edı. Kım bılsın?!
Taqyryptan auytqymaiyn. Ömırde mınsız adam joq qoi. Desekte «AQŞ-taǧy mınzız adam» atanǧan Franklinnıŋ ǧylymǧa qosqan ülesınıŋ jartysynyŋ jartysyn tızıp köreiın:
1. Bifokaldy közıldırık (Ochki s dvoinoi fokusirovkoi: verhniaia chastslujit dlia dalnego zreniia, a nijniaia dlia blijnego chteniia).
2. Gromootvod (Naizaǧai soqqysyna tötep bere alatyn qūrylǧy)
3. Terbelme-kreslonyŋ jasalu tehnologiiasyna potent aldy
4. «Şyny garmonika» atty sirek kezdesetın muzykalyq aspapty qūrastyryp şyǧardy
5. Alǧaş bolyp oqdärını jaru üşın elektr ūşqynyn qoldandy. Eksperiment sättı şyqty
6. Oŋ(+) jäne terıs(-) elektr zariadynyŋ belgılenuın oilap tapty
Bendjamin Franklin ömırden ötken soŋ da alpauyt Amerikada alyp ǧalymdardyŋ qatarady köbeidı:
1. Adler – alystan basqaratyn pult
2. Bell – telefon
3. Zinger – ıs tıgetın mäşine
4. Fulton – keme
5. Morze – telegraf
6. Strauss – kädımgı kiıp jürgen djinsy
7. Sikorskii – tık ūşaq (vertolet)
8. Pemberton – Koka-kola
9. Armstong – FM-radio
10. Maksim (Hairam Stivens) – pulemet
11. Kokrein – ydys-aiaq juǧyş mäşine
12. Berliner – grammofon
Otis – qauıpsız jedelsaty
...
Būl tūlǧalardyŋ esımı älemdık tarihta «Amerika ǧalymdary» degen altyn ärıptermen qaldy. Al qolynan şyqqan zattary men būiymdaryn älı künge deiın qajetımızge jaratyp jürmız. Keide oilaimyn «Qūdai-au, osy amerikalyqtar oilap tappaǧan ne qaldy özı...» dep.
KOLUMB, KOLUMB, POIDEM KOPAT KARTOŞKU
Kolumb kökemız bolmasa bıraz kökönıs pen jemıs-jidektı bılmei öter edık. Dastarhanymyz da jūtap tūrar ma edı?! Afrikadan, Şyǧys elderınen, Ündıstannan kelgen as ataulylar jeterlık qoi. Bıraq bügınde negızgı azyqqa ainalǧan kartoptyŋ otany oŋtüstık Amerika degenge senuge tura keledı. İä, kartoşka Antoşkanıkı emes, Kolumbtıkı. «Antoşka, Antoşka, poidem kopat kartoşku...» degen ännıŋ mätını de qate jazylǧan nemese jai ūiqas üşın Antoşka dei salǧan. Negızınde «Kolumbka, Kolumbka, poidem kopat kartoşka...» dep oryndalu kerek siiaqty. Amerikanyŋ oŋtüstık ormandarynda älı künge deiın jabaiy kartop ösedı. Bırneşe ǧasyr būryn Amerikadan Europa men Aziiaǧa qonys tepken kei kartoptar qazır türlendı, özgerdı. Tıptı elımızde qazaqtyŋ tūŋǧyş ǧaryşkerı Toqtar Äubäkırovtıŋ atyna berılgen «Toqtar» atty kartop ta bar. 2003 jyly Almatydaǧy molekuliarly biologiia jäne biohimiia instituty ǧaryşqa kädımgı kartoptyŋ dänın jıberedı. Keiın keŋıstıkte ösıp şyqqan daqyldy ǧaryşker jerge alyp keldı. Būl qazaq ǧylymynda «Toqtar» kartoby degen jaŋa atqa ie boldy.
XV ǧasyrda Kolumb Amerika qūrlyǧyna Peru arqyly jasaǧan saiahatynda Europaǧa kädımgı jügerını alyp keldı. Bıraq ol käzırgı jügerıden 10 ese kışkentai bolǧan. Bügınde Meksikada jügerınıŋ myŋnan asa sūrypyn kezdestıruge bolady. Meksikanyŋ ejelgı aŋyzdaryna sensek jügerı kün men ai qūdaiynyŋ ūly dep eseptelgen. Diqan bolsaŋ jügerı ek, Molda bolsaŋ takrar et.
İtalian tılınen audarǧanda «altyn alma» degen maǧanaǧa ie Pomodoro-nyŋ otany Amerika. Al būǧan ne deisızder? Oŋtüstık Amerikanyŋ qalyŋ ormandaryna jolyŋyz tüsıp jatsa qyzanaqtyŋ kökesın köresızder.
Alystan sary qalpaǧyn būlǧap kün küzetıp, ai baǧatyn künbaǧystyŋ da tuǧan jerı Amerikanyŋ soltüstıgı. Şekıldeuık bolsama şekesı tyrysyp qalatyn aǧaiyn Kolubqa raqmet aitsyn.
MUZYKA. ÖNER. ROK-N-ROLL...
Muzykanyŋ erekşe janrlary da AQŞ-ta qalyptasty. Bız jaŋa zaman yrǧaǧy dep atoi salyp jürgen djazymyz XIX ǧasyrdyŋ aiaǧynda Amerikada paida bolyp qoidy. Afrika men europa mädenietınıŋ toǧysuynan tuǧan janr improvizasiiaǧa negızdelgen. Demek fonagrammaǧa jol joq. 1920 jyl muzyka tarihynda «djaz däuırı» dep qaldy. Alǧaşqy big-bendterdıŋ de şaryqtaǧan tūsy osy kez.
Soul men rok jäne bliuz turaly jazyp ta qajetı joq. Ol üşın tek Rei Charlz ben Djeims Braundy tyŋdaŋyz!
Rok-n-Rolldyŋ yrǧaǧyna äkemız ben şeşemız qanyp östı. Bill Heili, Elvis Presli, Chak Berrilerdıŋ suretın jastanyp jatty, pır tūtty. Olardy osy küige tüsırgen taǧy da sol Amerika. Ne degen qūdıret būl? Muzykanyŋ jartysynan köp janryn janyna jiyp alyp otyrgan ne degen alpauyt el būl?!
Menıŋ jazǧandarym AQŞ-tyŋ adamzat balasyna bergen qūndylyqtarynyŋ bır bölşegı emes, şaŋnyŋ tüiırındei ǧana bölıgı. Bıraq osynyŋ özı qanşama däuırge tırek bolyp kele jatyr.
Bügın AQŞ-ta Täuelsızdık künı. Qūtty bolsyn. Ne deimız basqa? Özımızdı, alpauyt elmen salystyrudy toqtatpaimyz bıraq. Nūr-Sūltan – Vaşington. Bolmasaŋda ūqsap, baq. Tek salystyrma. Ūiat bolady äitpese! Ūqsa deidı jäne baq, baqyla, osy deŋgeige qalai jetkenın zertte deidı.
Täuırbek Bozekenov
"Adyrna" ūlttyq portaly
