Osy saılaýǵa erekshe daıyndaldym. Kezinde qyzyǵyp, múmkindigimshe izdenip, ózimshe zerttegen ǵylymı jumysymnyń birneshe jyldan keıingi obektisine aınaldyrdym. Mundaǵy maqsatym qoǵamymnyń, áleýmetimniń, ultymyzdyń dál qazirgi dıagnozyn tabý boldy. Stýdent kezde áleýmettiń psıhologııasyn zertteý unady. Keıin tastap kettim, qazir túsinip júrmin: daıyn bolmaǵan ekem. Saılaý barysyn syrt adam, anyǵy sheteldik retinde baqyladym. Halyqaralaq jańalyqtar, reportajdar men maqalalar arqyly bilip otyrýǵa bel býdym. Ashyq aqparattyq qoǵamda, ásirese ár adamnyń telearnasy óz qolynda turǵan búgingideı zamanda saılaýdaǵy bassyzdyqtar sheteldik BAQ-ta alǵash ret kóp jáne jıi jazyldy.
«Bul saılaý – burynǵydan ózgerek» dedik, solaı boldy. Qazaq qoǵamy (qalǵan ult ókilderin zertteý nysanyma almadym) baıkotshylar, bılikke qarsylar, sabaqtastyqty qoldaıtyndar, nemquraıdylar, beıtaraptar men belsendiler bolyp bólindi. Ekzıtpoldyń nátıjesi shyǵa salysymen jazǵanymdaı, osy taraptyń barlyǵy jeńiske jetti. Jáne jeńildi. Sol sózimdi túsinbeı, túrli emoııasyn bildirgender kóp boldy, biraq keıin osy oıymdy biraz adam aıtty. Saılaý aldynda, sosyn sońynda aınalamdaǵy adamdarǵa saýalnama júrgizdim. Áýeli «Kimge daýys beresiń?», dep suradym. «Qosanovty qoldaımyn» degenderge ózim Toqaevty qoldaıtynymdy aıttym. Toqaevty qoldaıtyndarǵa kerisinshe Qosanovty. Al baıkotshylarǵa alǵash ret saılaýǵa qatysatynymdy aıtyp, barýǵa barynsha úgittedim. Belsendilerdi saılaýdyń senarııi aldyn ala daıyndalǵanyna sendirýge tyrystym. Sonda olardyń bári óz ustanymdaryn argýmenttermen, keıbiri tipti konflıktimen dáleldep baqty. Maǵan keregi – osy edi. Saılaýdan soń «Kimge daýys berdiń?» dep dál sol burynǵy adamdardan surap shyqtym. Bireýi qysylyńqyrap: «Toqaevqa. Óıtkeni basqa tańdaý bolmady», dese, ekinshisi dálizde ótip bara jatyp: «Qosanovqa», dep sybyrlady. Onyń túrinen «tynysh, eshkim estip qoımasyn» degendi oqýǵa bolatyn edi. Keı baıkotshylar ózin sáýegeıdeı sezinse, nemquraıdylar selfılete almaǵanyna sol sátte ǵana ókindi. Al biraz beıtaraptar ózin batyr kórdi.
NELIKTEN BÁRI JEŃDI JÁNE JEŃILDI?
Osy saılaýdyń eń atyshýly keıipkeri Qosanovtan bastaıyq. Abyroıynan aıyrylǵanyn jeńilis deseńiz, qatelesesiz. Jeńisin qoldan bere salǵany da, qarǵystyń astynda qalǵany da, tipti oppozıııany bıliktiń aldynda jyǵyp bergeni de jeńilisi emes. Ol bunyń bárin budan buryn bildi. Onyń jeńilisi – halyqtyń osynsha oıaý, kez kelgen múmkindikti qarmap qalýǵa taıaý ekenin aldyn ala anyq bilmeýi. «Bildi» dep sózime jarmasa ketýińizge bolady. Alaıda aqıqaty – osy. «Ǵanı Qasymovtaı ótip ketermin» degen bolar, áıteýir dál osynsha oıaý dep oılamady. Al jeńisi – qaǵaz júzinde demokratııa, is júzinde monarhııaǵa aınalyp bara jatqan eldiń halqyn adamǵa emes, ıdeıanyń astyna birigý kerektigin jarasyn tyrnap turyp túsindirip bergeni.
Baıkotshylar da az shýlaǵan joq. Olardyń jeńisi – «aıttym ǵoı» dep bastalatyn aqyldy sózi emes, Qosanovshylardy tabalaýdan tapqan ay lázzaty da emes, tipti beıtarap bolǵandardyń «sizderdiki durys boldy» degenine bir laýazymǵa ıe bolǵandaı marqaıýy da emes, halyqty, anyǵy ańǵal halyqty túpki oıdy bilgisi kelse, alýan túrli pikirdi bir basyna syıǵyzyp kórý kerektigin kórsetken keıipker bolǵany. Bul – kóp oqytýshylar qol jetkize almaǵan jeńis. Al jeńilisi – óz ustanymdarynan nátıje shyǵatynyn dáleldeı almaýy, tipti talpynbaýy, ózin uzaqty boljaı alatyn «saıasatker» sezinýmen shektelýi. Shyndyǵynda munyń bári árisi on jyl (qaıyn ata týraly povestte), berisi 6-3 jyldan beri ishki ashanasyn biletin, bılikte «baǵy janbaǵandardyń» aýyzymen aıtylyp keledi. Jańalyq emes. Aqıqatynda osyny ustanǵandar aıanbaı eńbek etse, (naq janashyr bolsa, ustanymyn túsindirý jolynda postpen shektelmeı, arnaıy uıym quryp, birlese jumys isteýge bolar edi) baıkotpen de birdeńe sheshýge bolady.
Nemquraıdylarǵa men de nemquraıdy bola salaıyn. Kezek – Toqaevty qoldaǵandarda. Oǵan daýys bergen bir tanysyma onyń kelisti ýájin tyńdap bolǵannan keıin: «Toqaevqa belgi qoıǵanyń – 30 jylǵy jemissiz júıeniń jalǵasqanyn qoldaıtynyń dep jattandy, jalyqtyratyn dúnıeni aıtpaı-aq qoıaıyn. Biraq osy daýysyń – sheteldik BAQ-ta jazylǵandaı, «zańdy» jolmen Nazarbaevanyń prezıdenttikke kelýin qoldaýyń bolyp shyǵady ǵoı?», dedim. Tanysym: «Sen óıtip qorqytpashy...», dedi. Jeńilisi – mine. Qosanovshylarǵa baıkotshylar, belsendiler, beıtaraptar, tipti nemquraıdylardyń kenetten qosylyp, jabyla jer-jebirińizge jetýi eshteńe emes, tarıhtyń tabalaýy – bárinen aýyr. Jáne Toqaevshylardyń men jeke tanyǵan jeńilisi – qulap bara jatqan júıeniń balaǵyna jarmasýy. Keshirińizdershi, birińiz – baýyr, birińiz – dos, janym ashıdy.
Bıliktiń jeńisi – qansha qarsylas bolsa da, ún shyqsa da birneshe jyl buryn jazylyp qoıǵan senarııdi sońyna deıin jetkizýi emes, birigýge daıyn halyqty top-topqa taǵy da bólýi. Al jeńilisi – strategııa men jospardy áli kúnge syrt adamǵa daıyndatatyny da, áleýmettik saýalnamany oıdan, ofıste otyryp oılastyratyny da emes, sonyń kesirinen sheteldik arenada óz aıybyn áshkerelep alǵany. Osyǵan deıin barlyq áreket pen kóptegen istiń basynda, qarapaıym halyqtyń tilimen aıtqanda, «jurtqa jaqsy kórinsem boldy, ishim irip-shirise de meıli» degen oı turatyn. Ol oı, ókinishke qaraı, jaqsy kórinbeýge jumys istep ketti. Saılaýdyń osy nátıjesi, sol týraly syrttaǵy sózder bolashaqta, anyǵy belgili bir kelisimder bolǵanda basshylyqqa alynatyn, elimizdiń múmkindigi keı tustarda shekteletin, shetteletin bolady.
Halyqtyń jeńilisi – aldanyp qalǵanynda da, senim demeı-aq qoıaıyn, úmitiniń aqtalmaýy da emes, bárine ortaq bir ıdeıa bola tura, soǵan birige almaýy, shamasy jetkenshe bir-birin tútip jeýinde. Al jeńisi – oıanýy da, belsendi bola bastaǵany da emes, «bilgenin istesin, maǵan tıispese boldy» degenniń mánisi kesir ekenin, saıasattyń ózinen aınalyp ótpeıtinin, qol silteı salýdyń, aralaspaǵannyń aqyry ne bolatynyn, «tynyshtyqtyń» túbi (úndemeýdiń) ózine taıaq bop tıetinin túsingeni.
Baqylaýshylardyń jeńilisi de – jeńis, jeńisi de – jeńis. Óz daýysyńdy qorǵaý, árisi halyqtyń amanatyn arqalaý – eń úlken azamattyq.
SONYMEN..
Sóz basyndaǵy aıtqan zertteýimniń nátıjesi nendeı?. Aýyr da bolsa, bizdegi derttiń dıagnozyn aıtaıyn: qazaq qoǵamy qazir, ókinishtisi, óz ustanymynda tura almaıtyndardan quralǵan. Meni aıyptaýǵa asyqpańyz, túsindireıin:
-«Ol júrgen «jıhaz» ǵoı, kerek emes». Osy pikirdiń ıesine Toqaevshylardyń «Aǵylshynsha biledi, BUU-da istegen» (ol qyzmetke qalaı barǵanyn bilsem de) deıtin ýájin keltiremin, bet-baqtyrmaıdy, senbeıtinin aıtady;
-«Onyń qýyrshaq ekenin túgenshe málimdedi emes pe?» Bul sózdiń ıesine «Kezinde úkimetke kádimgideı qarsy shyqqan eken ǵoı» degen Qosanovshylardyń ýájin keltiremin, bolmaıdy.
-«Óı, túk te shyqpaıdy, áneýkúni Pálenshe efırde eskertti». Osy sózdiń egesine «Óz daýysyńdy qorǵa!» degen belsendilerdiń ýájin keltiremin, qolyn bir silteıdi.
Baıqaısyz ba, bizde ózindik oı, júrektiń qalaýynan týǵan (osy sózdi qaıtalap oqyńyz, ótinem) kózqaras, sýbektıvti pikir joq. Jan daýysyńyzben yshqynyp «Olaı emes!» dersiz, moıyndaıyqshy, osy otyrǵan kóbimiz, tipti ózin aqyldy sezinetin árbirimiz óz sózimizdi emes, bireýdikin qaıtaladyq. Iá, aqymaq bolǵandyqtan qaıtalamadyńyz, sol adamdy aqyldy dep oılaǵandyqtan qaıtaladyńyz, 3 myń jyl buryn jazylyp ketken aforızmdi alǵa tartatynyńyz sekildi ǵoı. Áıteýir derekkózi bar, onyń qaıdan alynǵanyn da bilip turasyń. Ózimizden ishteı, sybyrlap bolsyn «Osy aıtqanym óz sózim be? Meniń qalaýym ba? Júregim osylaı dedi me?» dep surap kóreıikshi. Bireýdiń oıynan oı qalyptastyrý, ózgeniń kózqarasymen qalamasań da júrý – ózindik ustanymy joq adamnyń áreketi. Al áldekimniń «áńgimesinen» paıda bolǵan ustanymdy uzaq ustap turý múmkin emes. Sondyqtan ustanymǵa sol sátte berik bolmaǵandardy aıyptamaımyn. Al berikterdi baǵalaımyn. Mıdy iske qosaıyqshy, tot basyp jatyr, aqyl aıtýǵa, «qaıtsem aqyldy bolyp kórinem»-ge kúshi ketip qalǵan mıdy eldik iske qosaıyqshy. Sol mıdy ǵana sonan soń júrekke jibereıik, túpkirdegi oıdy alyp shyqsyn. Ol qandaı oı? Myna sózge toqtaıyq: bir saılaýda 5-6 topqa bólingen barlyq taraptyń basyn biriktiretin bir ǵana oı bar, ol – ózgeris. Demek, qoǵamnyń jik-jikke bólinýi bárine ortaq osy oıdyń júzege aspaýyn qalaıtyn Qazaqstandaǵy jalǵyz adamǵa qyzmet etedi.
Bir syılaıtyn aǵam Qosanov málimdeme jasaǵannan keıingi jazbama aınalyp-tolǵanyp aqylyn aıtypty. Keıin tappaı qaldym, áıteýir sózinde «Saıasatta neń bar? Sen ne bilesiń?» degen emeýrin boldy. Ózin óte saıası saýatty sanaıtyndardyń «Aıttym ǵoı men» dep bastalatyn saılaý tóńiregindegi sózi sol suraqqa, sondaı sarkazmǵa saıady. Sonda maǵan: «Elimizde bárin aldyn ala boljaıtyn «saıasatkerler» kó-ó-p bola tura 30 jyl boıy nege birde-bir halyqtyń múddesine baǵyttalǵan saıası reforma jasaı almadyq?», degen suraq keldi. Jaýaby qarapaıym: biz aqylymyzdy isten góri aqyldy bolyp kórinýge paıdalanamyz jáne sodan keremet lázzat alamyz.
Qurmetti «saıasatkerer», anyǵy saıasatker symaqtar, Qazaqstanda týyp, ósken jáne osy eldiń azamaty retinde ári ómirinde tuńǵysh ret saılaýǵa sanaly túrde qatysqan (daýys bergen emes) qarapaıym saılaýshy retinde aıtaıyn:
-tyrnaqshanyń ishindegi demoktratııaly elde ómir súretinimdi;
-Qazaqstannyń pálen jylǵa deıingi strategııasyn meniń elimde týmaǵan, ómir súrmegen, aı saıyn meniń salyǵymnan pálen myń dollar aılyq alǵan adamnyń jazǵanyn;
-oppozıııanyń Zákeń, Altekeńmen qosa ólip qalǵanyn, aqıqaty óltirilgenin;
-Altekeńdi saılaýǵa az ýaqyt qalǵanda óltirgenin;
-maıda-shúıde zańdarymyzdy bylaı qoıǵanda, Konstıtýııanyń ózi halyqqa emes, júıege jumys isteıtin;
-saılaýdyń senarııi bir tilekke qurylatynyn bilemin.
Ári oǵan ımprovızaııa jasaý – tek senarııde róli baryn bilmeıtinderdiń ǵana qolynda ekenin de bilem. Biraq sizder, «saıasatkerler» buǵan senbeısizder. Sondyqtan sizderden buryn bolashaqtan úmit etem, ár múmkindikti keri tartpaı paıdalanýǵa tyrysamyn jáne aınalamdy shaqyramyn.
Osy jerde óz ustanymymdy da bildire keteıin. Men óz oıyńdy aıta qalǵanda estıtin «Saıasat seniń ne teńiń?» degen syńaıdaǵy sózderdi sýqanym súımeıdi. Ol – adam quqyǵyn shekteý! Nege? Aldymen «Saıasat degen ne?», soǵan jaýap tabaıyq. Ol – sen ómirge kelgende saǵan járdemaqyny jazatyn zań. Ol – sen oqýǵa túskende grantty ádil bólýge baǵyttalǵan baǵdarlama. Ol – sen otbasyn quryp, kenet ydys-aıaq syldyrlap, ashýmen aryz bergende isiń qaralatyn qujat, ony basshylyqqa alatyn sot. Ol – sen eńbek etkende mańdaı terińdi súrtýge jarar jalaqyny belgileıtin, anyǵy ustap qalmaı berilýin baqylaıtyn organ. Ol – sen turyp, uıyqtap jatqan úıiń salynǵan jerdiń sheteldikke satylyp ketpeýin toqtatyn moratorıı. Ol – sen súıegiń syqyrlap, ózińe emes, júıege jumys istep bolǵanda beriletin, raqatyn kóretin zeınetaqyńa EKSPO ótkizýge ruqsat beretin jarlyq. Saıasat degen – biz jáne bizdiń ómir. Osynyń bári «sen aınalysqyń kelmeıtin» saıasattyń sheńberinde sheshiledi. Men úshin saıasatker – saıası reforma jasaǵan adam, qalǵanynyń bári – saıasattanýshylar. Al eldegi saıasatqa, ásirese óz ómiri men salasyna qatysty sheshimderge únin shyǵaryp, qalaýyn aıtý – ár azamattyń quqy, keı kezde paryzy.
Aǵylshynsha biz fraza oqyp edim, «Sen óz-ózińdi bılemeseń, basqa bireý basqarady», depti. Halyq bir ıdeıa astynda ózin-ózi basqarýǵa kóshpese, burynǵydaı bılik bıleı beredi.
Aıdana ShOTBAIQYZY
"Adyrna" ulttyq portaly
