Tarih – halyqtyŋ myŋdaǧan jyldar boiy jinaǧan täjıribesı. Tarihtta ömır bar. Al ömır zaŋdardan tūrady.
Qazaq halqy ejelden zaŋǧa, tärtıpke asa män bere bılgen. Babalarymyzdyŋ «Qasym hannyŋ qasqa joly», «Esım hannyŋ eskı joly», Täuke hannyŋ «Jetı jarǧysy» siiaqty ereje-zaŋdary bolǧany barşamyzǧa aian. Ädıldık ızdep kelgen adamǧa ädıl şeşımın aityp, toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiının tauyp, erdıŋ qūnyn, nardyŋ pūlyn ekı-aq auyz sözben tarazylaǧan bi, şeşender osy zaŋdar arqyly eldıŋ nebır sodyry men tentegın toqtatyp, şekıskendı bıtıstırıp, arazdasqandy tatulastyrǧan. Qai kezde de ädıldıgın aitqan. Äsırese el arasynda «Äz Täuke» atanyp ketken Täuke hannyŋ «Jetı jarǧysyn» zertteuşıler qazaqtardyŋ būǧan deiın qoldanylyp kelgen qūqyq normalarynyŋ bır jüiege keltırılıp, tolyqtyrylǧan nūsqasy dep qabyldaidy. Şyndyǧynda, «Jetı jarǧy» turaly ne bılemız? Būl turaly tarihşy Temırǧali Arşabekovten sūrap bıldık.
«Qazaq halqynyŋ tarihynda öte qiyn zaman bolǧany şyndyq. Osyndai qiyn-qystau zamandarda qazaq handarynyŋ ışındegı zaŋdylyqtar da boldy. Ony dala zaŋdylyqtary dep ataimyz. Būl äsırese Qasym hannyŋ tūsynda şyǧarylǧan «Qasym hannyŋ qasqa joly» būdan keiın «Esım hannyŋ eskı joly» qazaq halqynyŋ, qazaq handyǧynyŋ däuırlegen kezeŋderınde boldy. Būl zaŋdardyŋ barlyǧy derlık qazaq halqynyŋ kündelıktı ömırıne, jalpy sol kezeŋdegı otbasylyq qūndylyqtaryna, handyqtyŋ negızgı saqtalu därejesıne bailanysty ülken mäselelerdı kötergen edı. Mıne, osy zaŋdarǧa süiengen qazaq bilerı de el ışındegı dau-janjaldar men saiasi maŋyzy bar mäselelerdı şeşu üşın osy zaŋdardy qabyldaǧan bolatyn. Sondyqtan da Täuke hannyŋ tūsynda jaŋa zaŋ jüiesı ene bastady. Ol «Jetı jarǧy» dep atalǧan edı.
«Jetı jarǧy» boiynşa, jazataiym kısı öltıru, äieldı zorlau, soqqyǧa jyǧu, ūrlyq ısteu syndy qylmystardyŋ barlyǧy kınälı dep sanalyp, kınälılerdıŋ ärqaisysyna özınıŋ kınäsı moiyndaryna taǧylyp otyrdy. Osy kezeŋde biler sotynyŋ ekı jaqty kelısuı boiynşa jazany qūn töleumen almastyruǧa bolǧan edı.
«Jetı jarǧyda» otbasy jäne neke zaŋy, jerdauy, jesır dauy, qylmys pen qūn dauyna, ūrlyq-qarlyq, tonauşylyqqa jäne kuälık etumen ant beru räsımderıne orai qalyptasyp, tūjyrymdalǧan halqymyzdyŋ ūlttyq ädep-ǧūryp zaŋdary körınıs tapqan. «Jetı jarǧy» zaŋdar jinaǧy memlekettıŋ ışkı jäne syrtqy jaǧdaiyn küşeituge baǧyttaldy. Būl zaŋ qazaqtyŋ ru basylaryn jylyna bır ret jinaluǧa mındettedı. Būl jiyndarda memlekettıŋ syrtqy jäne ışkı jaǧdaiyna bailanysty mäseleler dauys beru negızınde şeşıldı. Būl zaŋ jüiesı qazaq halqynyŋ ömırlık mäselelerın barlyq jaǧynan qamtydy. «Jetı jarǧydan» keiın arnaiy atauly zaŋ jüiesı jasalmaǧandyqtan jäne «Jetı jarǧynyŋ» özı talap-tılektı qanaǧattandyrarlyq deŋgeide bolǧandyqtan, onyŋ köptegen jol-jobalary men qaǧidalary HH ǧasyrdyŋ basyna deiın qoldanylyp keldı», - dedı tarihşy.
«QARA HALYQ PEN HANDYQ BİLIKTIŊ ARASYN JAQYNDATTY»
Sondai-aq Temırǧali Arşabekov «Jetı jarǧy» zaŋynda auyr qylmystar ölım jazasyna tartylǧanyn aita kettı.
«Eldıŋ tırlıgı men bırlıgın saqtau maqsatynda būl kezeŋde köterılıs, bülık şyǧarǧan kısılerge ölım jazasy būiyryldy. Būdan keiıngı ülken jazanyŋ bırı – el müddesın satyp opasyzdyqjasaǧan adamdarǧa ölım jazasy būiyryldy. Otbasylyq qūndylyqty saqtau üşın özge bıreudıŋ äielımen zinaqorlyq jasap qoisa da, ölım jazasyna kesıldı. Tūsauly atty nemese jylqyny ūrlaǧan kısıge de osyndai qataŋ jazalar qoldanǧany belgılı edı.
Mūnyŋ düniege keluıne, onyŋ ıske asuyna, qazaqtyŋ ūly bilerınıŋ atqarǧan eŋbegı ülken. Ūly jüzdegı Töle bi, Orta jüzdegı Qazybek bi, qaraqalpaqtarda Sasyq bi, qyrǧyzdarda Qaraşbige arqa süiegen edı. Osy jarǧy boiynşa, bilerdıŋ qoǧamdyq ömırde alatyn funksiiasy oryndaldy. Olar jüz, taipa, ru bileuşılerı boldy. Ekınşıden, han ornyna talasqan sūltandardyŋ talasyn joiu üşın de qajet boldy.
«Jetı jarǧy» kezınde Täuke han eldıŋ auyzbırlışıgın arttyryp, handyq bilıktı nyǧaituǧa küş saldy. Ärı osy tūsta qazaq qoǧamy myqty bilık pen bırlıktı qamtamasyz ete aldy. Būl qazaq halqynyŋ arasynda handyq bilıktıŋ funksiialary odan ärı tereŋdei tüskenın körsettı. Qara halyq pen handyq bilıktıŋ arasyn jaqyndatty», - dedı Temırǧali Arşabekov.
Kez kelgen zaiyrly eldıŋ damu baǧyttaryn belgıleitın basty qūjaty – Ata zaŋy. Osydan bırneşe jyl būryn bükıl halyqtyq referendumda keŋ baitaq Qazaqstannyŋ köp ūltty halqy özınıŋ egemendık qūqyǧyn barşa älemge paş etıp, köptegen eldermen terezesı teŋ, ırgetasy myqty demokratiialyq jolmen damyp kele jatqan memleket ekendıgın tanytty. Söitıp, 1995 jyldyŋ 30 tamyzynda Qazaqstan Respublikasynyŋ Ata zaŋy ömırge keldı. Ärine, tarihyn ūmytpaityn qazaq «Jetı jarǧy» men Ata zaŋnyŋ özındık ūqsastyqtaryn baiqaidy. Ol qandai?
«Jetı jarǧy» men Ata zaŋymyzdyŋ ūqsastyǧy – eŋ maŋyzdysy, elımızdıŋ, qazaq halyq tatulyǧy, bırlıgı. Ärine, 17 ǧasyrda jazylǧan «Jetı jarǧy» men bügıngı Ata zaŋnyŋ aiyrmaşylyqtary öte köp. Arasynda 3-4 ǧasyr öttı. Är zaŋ öz zamanyna sai. Eŋ bastysy, ekı zaŋ üşın de eldıŋ bırlıgı maŋyzdy. Ekeuıne de otbasy qūndylyǧy basty qaǧida bolady. «Jetı jarǧyda» körsetılgen ūrlyq-qarlyq, otbasy qūndylyǧy Ata zaŋymyzda da bar.
Sondai-aq «Jetı jarǧyda» törelıgın aitatyn biler – qazırgı kezdegı sot. Zaŋ organdaryn ötken zamandaǧy qazaq bilerımen salystyruǧa bolady», - dedı tarihşy.
Odan bölek, tarihşy bügıngı kündegı maŋyzdy mäselege toqtala öttı. Aituynşa, jastar arasynda zaŋ būzuşylyq köbeigen.
«Jetı jarǧyda» kötergen ülken mäsele – otbasylyq qūndylyq. Otbasyǧa ülken män berılgen bolatyn. Ökınışke qarai, qazır elımızde qarttar üiı köbeiıp kele jatyr. Sondai-aq terıs piǧyldy dıni aǧymdar jastar arasynda keŋ taraluda. Mūndai jolǧa kımder tüsude? Ärine, bos jürgen jūmyssyz jastar. Olar zaŋǧa baǧynbaidy, zaŋdy bılmeidı. Ekınşı, otbasynda bala tärbiesıne män berılmegenın köruge bolady. Jetı jarǧyda «Äkesıne qol jūmsaǧan ūl balany qara siyrǧa terıs otyrǧyzyp masqaralaǧan, ata-anasyna dausyn kötergen qyz balanyŋ jazasyn şeşesı şeşken» delıngen. Alaida qazır zaman basqa. Är qylmystyŋ öteuı zaŋmen şeşıledı.
Sondyqtan jastarǧa aitarym: «Bız – Qazaqstannyŋ azamatymyz! Ärbır azamat aldymen, memleketşıl boluy tiıs. Soǧan qyzmet jasauy kerek. Zaŋǧa baǧynu qajet», dep sözın qorytyndylady tarihşy Temırǧali Arşabekov.
«Adyrna» ūlttyq portaly
