Bul ásker qyzmetinde júrgende paıymdaı bastaǵan nársem edi. Mýrmansk oblysynyń Danııa, Norvegııa jaq shetinde ornalasqan Nerpıchıı Zalıv degen jer. Áskerı qurylysshylar batalony. Qyryq rý adam. Osy túrli násildiń ishinen bir top adam bizdiń kózimizge jylyushyrap kóringen. Qaratory nemese aqquba óńdi, shashtary buıralaý, muryndary qońqaqtaý, zor deneli, eńsegeı boıly kavkazdyqtar.
Biraq barlyǵynyń tili qazaq tiline uqsas. Alǵashynda Qazaqstanda turatyn, qazaq tilin jaqsy meńgergen taýlyqtar dep oılaǵanbyz. Artynan surasa kele, jerles sanap júrgen taýlyqtarymyz Soltústik Kavkaz, Daǵystannnan kelgen qarashaı, balqar, qumyq halyqtarynyń ókilderi bolyp shyqty. Narynqoldyq Asqar degen bir jigit bar edi, sol:
– Olaı bolsa qazaq tilin qaıdan bilesińder? – dep suraǵanda taýlyq dostarymyz túsinbeı qalǵan.
– Biz óz tilimizde sóılep otyrmyz, – degen shamdanyp.
Soltústik Kavkaz ben Daǵystanda turatyn Ázerbaıjannan basqa barlyq derlik túrki halyqtary noǵaı tili dep atalatyn bir tildiń kózge kóriner-kórinbes aıyrmalary bar dıalektilerinde sóıleıtinin biz keıin bildik. Al noǵaıdyń qazaqpen bir ret aıyrylysyp, Noǵaı ordasy kúıregennen keıin qaıtyp kelip qazaqqa qosylǵan kádimgi qazaqtyń rýlary ekenin de keıin bildik. Bul týrasynda qazaqta keń taraǵan «El aıyrylǵan», «Noǵaı-qazaq aıyrylǵan», «Noǵaı-qazaqtyń zary» degen kúıler de bar.
Alaıda sol sátte, munyń bárinen beıhabar biz úshin kavkazdyqtar men daǵystandyqtardyń bizdiń qazaǵymyzdyń tilinde sóıleýi tańǵajaıyp qubylys edi.
Keı-keıde ashanadan úlken bir pyshaq aldyryp, sony aýzyna tistep, etigin sheship shulyqshań bir qarashaı ıa balqar, ıa qumyq ortaǵa bıleýge shyǵady. Basqa bireýi aıaǵynyń arasyna oryndyqty qysyp alyp baraban qusatyp uryp otyrady. Ishinde bireýi keremet garmonshy edi. Sol jigit garmonmen adamnyń júregin eljiretetin bir keremet ádemi, ekpindi áýendi oınaıdy. Qalǵan qarashaı, balqar men qumyq qol soǵyp, ándetip bıshi jigitti qoshemettep turady.
– Teńizbaıdyń qyzdary,
Qatyryma kelgende, – dep bastalatyn uzaq án bitkenshe bıshi toqtaýsyz asyr salady.
– «Qatyryma kelgende» degen ne? – dep suraǵanymyzda Qaıyp degen balqar jigit, ol «esime túskende», degendi bildiredi, – dep jaýap berdi.
Qazaq tilindegi «qaper» de keıde «qater» dep aıtylady. O keremet, dedik te, qoıdyq. Kúnderdiń kúninde bizdiń bólimshemizge issaparmen jıyrma shopyr keldi. Jartysynan astamy qyrym tatarlary eken. Birde ózderimen ózderi áńgimelesip otyrǵandarynda jandarynan ótip bara jatyp… qazaq áýezin estidim.
– Qazaqstannan keldińder me? – dedim jandaryna baryp.
– Joq, Qyrymnanbyz, – dedi sóz bastap otyrǵan bireýi, – Sımferopol, Stavropol.
Qazaq tilin qaıdan bilesińder deı jazdap baryp, tilimdi tisteı qaldym. Keıin aralasa kele taǵy da ǵajap qaldyq.
Súleımen Ábýbekirov degen qyrymnyń tatary bizben áńgimelesip otyrǵanda qazaqtardyń biri:
– Án aıtshy, – dedi.
Súleımen keýdesin kere ándetip qoıa bergen.
– Taýǵa bardym tal kestim,
Tartpady tanam-aı.
Án aıtylyp bolǵannan keıin balalardyń biri «bul án ne jaıynda» dep surady. Súleımen «osylar meni aqymaq qylyp otyrǵan joq pa» degendeı betimizge kúmándana qarap sál otyrdy da túsindire bastady.
– Taýǵa bardym, otyn shaptym, sol otyndy arbaǵa tıegende tanam arbany tarta almaı qaldy, – degen sóz. Sender nemene myjyp otyrsyńdar? Meni kelemej qylǵylaryń kele me?
– Al tana degen ne? – dedi balalardyń biri.
– Tana degen qunajynnan úlken sıyrdy aıtady, – dedi Súleımen, – Biz jaqta arbaǵa sıyr jegedi.
Osy jerge kelgende kúlegesh Asqar shydaı almaı jymıǵan. Súleımen shamdanyp qaldy.
– Nemenege kúlesiń? – dedi Asqardy jaǵasynan alyp, – Bireýdiń abuıyry ashylyp qaldy ma?
Jáne osynyń bári taza qazaq tilinde aıtylyp jatyr. Tóbeleseıin dep turǵan Súleımen men Asqardy ajyratyp jiberdik.
Keıinnen men aýyryp Severomorsk qalasynyń gospıtalinde jatqanda bir qaraqalpaq ultynyń ókilimen palatalas boldym. Ol da maǵan qarap… taza qazaqsha sóılegen.
Mine, Kavkaz ben Daǵystandaǵy birneshe ulttyń, qyrym tatarlarynyń, qaraqalpaqtardyń meniń tilimde, qazaq tilinde sóıleýi men úshin úlken jumbaq, ásker qyzmetinen alyp shyqqan eń úlken jumbaq edi. 1976 jyly men Almatydaǵy Abaı atyndaǵy pedagogıka ınstıtýtynyń fılologııa fakýltetine tústim. Kóńildegi úlken túıtkildiń biri osy jerde sheshilgen.
Jazý men tildiń tarıhyn qosyp, «tarıhı grammatıka» degen pándi maıtalman ustaz Ashat Ábilqaev júrgizetin. Keremet bilimdi adam edi. Tilderdiń shyǵý tegin, ár sózdiń syryn jiliktep turyp túsindirgende kóńildegi eń shytyrman kúmándar seıiletin. Nostratıkalyq teorııanyń orasan kemshilikterin de osy Ashat aǵamyz alǵash kórsetken edi (Keıinnen bul salada, mezgilsiz kóz jumǵan ǵalym Serikbaı Qondybaı úlken eńbek etti, úndievropalyq dep atalatyn tilder júıesindegi kóptegen leksıkalyq baılyqtyń túptep kelgende eski túrik, arǵy túriktiń sózderi ekenin dáleldedi).
1979 jyldyń kúzi. Sońǵy kýrs stýdentimiz. Shamalǵannyń ar jaǵyndaǵy Qarǵaly poselkesinde pedagogıkalyq praktıkada júrmiz. Almatyǵa qaıtatyn ýaqyt taqaǵanda shaǵyn dastarqan jasap, osy praktıka kezinde tálimger bolyp júrgen Ashat aǵamyzdy qonaqqa shaqyrdyq. Stýdent dep qomsynǵan joq. Keldi.
– Sender endi, bes mınýtsyz áriptessińder ǵoı, – dep bizben konıak ishti.
Sodan soń kóńili jaılanyp uzaq-uzaq áńgime shertken. Bul onyń buryn, aýdıtorııada aıtqandarynan múldem bólek áńgime edi.
– Aǵa, mynandaı nárseni bilgimiz keledi, – dedi balalardyń biri. – Túrik halyqtary aýyzeki sóıleskende bir-birin op-ońaı túsinedi. Al biraq bir-biriniń jazýyn oqı almaıdy. Bunyń sebebi nede?
Men de áskerı qyzmet kezinde dámdes bolǵan balqar, qarashaı, qumyq aǵaıyndardy eske túsirip, biraz áńgime aıtyp berdim.
– Suraqtaryń oryndy, – dedi Ashat aǵa.
– Sonan soń nedáýir ýaqyt oılanyp baryp, ár sózin eksheı sóılegen.
Balalar, meniń bul aıtqandarymdy bir jerde qaıtalap, arandap, páleketke ushyrap júrmeńder. Bilińder, biraq ishterińe saqtańdar. Bilgenimshe aıtyp bereıin. Keıbir sózderim jańsaq ta bolýy múmkin. Tek meniń sózimdi prınıpinde durys dep qabyldańdar. Keıin zaman ózgergende, shyndyq ashylǵanda meniń bul aıtqandarymdy ózderiń tolyqtyryp alarsyńdar.
Qysqasy, bylaı bolǵan. Revolıýııadan keıin Qyrymda Ismaıylbek Ǵaspyraly, qazaqta Ahmet Baıtursynov, Álıhan Bókeıhanov, Jahansha Dosmuhamedov sııaqty alash azamattary túrikshildiktiń uranyn kóterdi. Keıinnen bul uranǵa Túrkııanyń alǵashqy prezıdenti Kemal Atatúrik qosyldy. Barlyq túrki halyqtaryna ortaq latyn álipbıi osy kezde qabyldanǵan. Keıinnen, shet jaǵasyn ózderiń de bilesińder, Alash qozǵalysy da, Qyrymdaǵy túrikshilder qozǵalysy – barlyǵy talqandaldy. Kóp uzamaı biryńǵaı álipbı joıylyp, barlyq túrki halyqtary kırıllıa dep atalatyn osy qazir ózimiz paıdalanyp júrgen álipbıge kóshirildi. Stalınniń janynda otyrǵan «kemeńger» orys fılologtary ár halyqqa ártúrli ulttyq álipbılerdi «jasap» berdi. Maqsat – túrik qana emes, jalpy baýyrlas, qandas barlyq halyqtardy bir-birimen túsinise almaıtyn qylý, qoldan kelgenshe aralaryn alshaqtatý. Qumyq, qarashaı, balqar, Moldovada otyrǵan gagaýz, noǵaı men qazaq, qyrym tatarlary bir-birimen aýyzeki tilde qınalmaı sóılese tura, bir-biriniń tasqa basylǵan jazýyn tanı almaýy osydan kelip shyǵady. Mine, meniń biletinim osy, qaraqtarym. Taǵy da qaıtalap aıtam, meniń bul aıtqandarymdy qaıtalap keregi joq. Ózderiń úshin. Men jasym jetken adammyn. Al senderdiń bolashaqtaryń áli alda…
Arada biraz jyl ótkende aıaýly ustaz kóz jumdy. Dúnıe taǵy bir tóńkerilgende Keńes odaǵy ydyrap, ımperııanyń quramyndaǵy qanshama halyq egemendik alyp shyqty. Osy Reseıdiń, odan soń Keńes odaǵynyń temir buǵaýynan qutylyp azattyqqa jetken jurttardyń bel ortasynda biz kele jatyrmyz. Egemendi Qazaqstan Respýblıkasy.
Egemendik alǵannan keıin bir jylǵa jetkizbeı-aq barlyǵyn anyqtadyq. Ashat aǵamyz azdaǵan detaldardan qate jibergeni bolmasa, shyndyǵynda da prınıpinde dóp túsipti. Biraz nárseni estigen, anyqtaǵan, biraz nárseni ózi boljap tapqan. Endi oqyrmannyń ózi de burynnan biletin jaıttardy ústirtin bolsa da jańǵyrtyp óteıik.
1914 jyly Reseı men Avstro-Vengrııa jáne Germanııanyń arasynda bastalǵan soǵys aqyrynda shıelenise kele birinshi dúnıejúzilik soǵysqa ulasady. Osy kezde german armııasynyń Bas shtaby Reseı ımperııasyn ishten iritý maqsatynda Shveıarııada emıgraııada júrgen orys revolıýıonerlerin Lenındi basshy etip, Fınlıandııa arqyly aınalma jolmen Petrogradqa jetkizedi. Ar jaǵy belgili. Kún kósem sharýalarǵa «Eger ımperııany qulatsaq jerdiń barlyǵyn krestıandarǵa úlestirip beremiz. Máńgige», dep jumysshylarǵa «zaýyt-fabrıkany úlestirip beremiz. Máńgige» dep ýáde etedi. Soıalızm kezinde memleket degen joıylady dep taǵy da «baqyt úlestiredi». Osy qarabaıyr urandar tańǵajaıyp nátıje bergen.
Reseıdiń pálenbaı mıllıondyq armııasy sharýalardan quralǵan. Lenınniń ýádesine senip qalǵan soldattar maıdandy tastap, tezirek jer bólisýge asyǵyp selolaryna qashqan. Árıne, qoldaryndaǵy vıntovkalaryn tastamaǵan, qashqan áskerdi toqtatpaq bolǵan ofıerlerdi shtykpen shanshyp, atyp óltirip kete bergen. Osylaısha Batys maıdan kúırep, joıylyp, nemis armııasy eshqandaı qarsylyq kórmeı Reseıdiń jerin op-ońaı jaýlap ala salǵan. Nemister Lenınge «Reseı ımperııasyn taratyp joq qylasyń, osyny oryndasań orystyń búkil baılyǵyn tonaýǵa ruqsat beremiz, senderge eshkim syrttan kelip tıise almaıdy, sebebi, biz senderdi qorǵap turamyz» dep qatań tapsyrma beredi. Lenın óziniń qojaıyndarynyń aıtqanyn eki etpeıdi, revolıýııa jeńiske jetkennen keıin «Reseı ımperııasy joıyldy, endi eldiń barlyǵy bos, tarańdar» dep jar salady.
Osy jan-jaqqa «taraǵan» halyqtardyń ishinde Reseıdiń burynǵy otary Fınlıandııa ǵana shyn bostandyq alyp, egemendikke jetipti. Al qalǵan elder, ulystar, halyqtar qaıtadan qanǵa batyryp, qaıtadan biriktirilgen. Onyń sebebi mynada edi.
1918 jyldyń kúzinde birikken odaqtastardyń kúshine tótep bere almaǵan Germanııa kúıredi, masqara kelissózderdiń kezinde, Amerıka men Anglııanyń nebir qorlyq sharttaryna kónip, egemendiginen aıyryldy. Ózin taqqa otyrǵyzǵan qojaıyny Germanııadan qutylǵan Lenın endi múldem basqa adamǵa aınaldy, «Soıalızm kezinde memleket ataýly joıylady!» degen burynǵy urandy umytyp, endi Reseı ımperııasyn burynǵy shekarasynda qalypqa keltirý ıdeıasyn ýaǵyzdaı bastady. Aqyrynda Aq gvardııany jeńip, ary asyryp tastaǵannan keıin, ımperııanyń burynǵy otarlaryn qaıyra otarlady. Mine, alashshyl-túrikshil qozǵalys osy 1917 jylǵy qazan tóńkerisi men 1918 jyly Germanııanyń kúıreýi aralyǵynda dúnıege kelgen uly eldiktiń elesi edi.
Qurmetti oqyrman, siz jańylys oqyp otyrǵan joqsyz. Bul shynynda da uly eldiktiń, Uly Túrik qaǵanatynyń elesi edi. Kartaǵa qarańyz. Egerde Aqtaýdan tik tartsańyz Kaspıı teńiziniń (bizshe Hazar teńizi, nemese Kók darııa, nemese Ábeskún teńizi) arǵy jaǵasynda Maqashqala – Daǵystannyń astanasynan shyǵasyz. Daǵystanda qumyq, qarashaı, balqar otyr. Solǵa qaraı, ıaǵnı Iranǵa qaraı sál qıystaý tartsańyz – Bakýden, Ázerbaıjannyń astanasynan shyǵasyz. Al Ázerbaıjannyń ózi baıaǵy Iran men Reseı soǵysy kezinde paıda bolǵan el. Soǵysta jeńilgen Iran qolastyndaǵy ázerbaıjandy (túrik násilin) ortasynan qaq bólip Reseıge bergen. Iaǵnı jarty ázerbaıjan óziniń jerimen, sýymen, nýymen qazirgi Irannyń quramynda otyr. Ázerbaıjannyń ar jaǵy Nahıchevan. Al Nahıchevannyń arǵy jaǵy uly Túrkııa. Ystambuldan shyǵyp Qara teńizdi qaq jarsańyz taǵy bir túrik násili jaılap otyrǵan Qyrymnan shyǵasyz.
Qazaqstannyń soltústik batysynda Edil boıy túrikteri – tatarlar, bashqurttar, marıler otyr. Sibirde altaılyqtar, tóleńgitter, haqastar, tývalar, barabyn tatarlary, ıakýttar, onyń ar jaǵynda týngýstanyp ketken taǵy da tolyp jatqan túrik halyqtary. Osynyń bári bir álipbıdi paıdalansa, kúnderdiń kúninde jaqyndasa kele «ekinshi shaǵataı tili» paıda bolar edi. Árıne, Lenın bundaı salmaǵynan jer jarylǵan eldikten shoshyǵan, qaıtken kúnde boldyrmaýdyń áreketine kirisken. Onyń adal shákirti Stalın de bul «ıgilikti» isti ary qaraı túbegeıli júrgizip, aqyrynda uly túrik ıdeıasyn kúıretip tynǵan. Ar jaǵy oqýlyqtardan belgili. Jer-jerdegi túrik násilinen shyqqan qaıratkerler lek-legimen atylǵan, asylǵan, túrik sanasy endi qalypqa kelmesteı etilip óshirilgen. Biz Keńes odaǵynyń terrıtorııasynda turatyn túrki halyqtarynyń sanyn áli kúnge deıin tolyq bilmeımiz. Statıstıkalyq málimetter sovet zamanynda da, qazir de jasyrylady. Áıteýir kóp ekenimizdi bilemiz. Biraq, qansha? Belgisiz.
Jazýdyń aýysýynyń saldary qandaı? Mysalǵa bizdiń ózimizdiń tól jazýymyz bolǵan. Kóne túrik jazýy dep atalady. Bizde shýmertaný (shýmerologııa) ǵylymy joq. Áıtpese, kókirekte, sol shýmer mádenıetinde, shýmer álipbıinde, jazba murasynda bizdiń úlesimiz joq pa eken degen kúmán de bar. Oljas Súleımenov óziniń «Qysh kitabynda» osyǵan meńzeıdi.
Eýrazııa dalasynda ústemdik quryp, bılik ornatqan qondyger qańly (skıf) násiliniń de tól jazýy bolýy múmkin. Sebebi, kóne túrik jazýynyń tabıǵatynan myńdaǵan jyldyq damýdyń belgisi tanylyp turady.
Qurmetti oqyrman, álipbıdiń aýysýynyń qasireti – burynǵy muranyń umytylyp otyrýynda. Álipbı aýysady, sol álipbıde jazylǵan tekster joıylady. Mysalǵa, qazir qarapaıym halyq kóne túrik nemese sary uıǵyr jazýyndaǵy jádigerlerdi oqı almaıdy. Bul tekster endi ǵalymdardyń ǵana enshisinde. (Osy oraıda Ashat Ábilqaev aǵamyz «Qazaqstanda bir ǵana kóne túrik bar – ol professor Tomanov!» dep qaljyńdaıtyny eske túsedi). Bizdiń baıyrǵy, kóne túrik tilindegi jazba muramyz batystyń, orystyń ǵalymdarynyń «menshigi». Solar oqıdy, solar taldaıdy, solar pikir aıtyp úkim kesedi. (Olarmen daýlasa kórmeńiz, Qudaı saqtasyn!). Endi túrik áýleti Orhon-Enıseı boıynan qonys aýdaryp, qazirgi Qazaqstan, Ózbekstan, Tájikstan, batysta Hazar teńiziniń eki jaǵasyn, Kavkaz ben Shyǵys Eýropany aldy. Bul kezde endi ýrbanızaııaǵa ushyraǵan túrik násili arab jazýyna kóshti. Iaǵnı, tastaǵy jazýlar Orhon men Enıseı, Selengi men Kerýlenniń jaǵasynda túsiniksiz bir órkenıettiń belgisi bolyp qala berdi.
Arab jazýynda túriktiń násildik, mılláttik ǵylymy men mádenıeti órkendedi, túrik oıynyń eń kórnekti, eń asqaq úlgileri arab tilinde tańbalandy. Sodan soń jazý taǵy ózgerdi… taǵy ózgerdi… jáne ózgerdi. Al ózgergen saıyn, joǵaryda ózimiz aıtqandaı burynǵy mura tarıh enshisine aınalyp otyrdy.
Jazý-syzýdy, tildi ýnıfıkaııalaýdyń, biryńǵaı qylýdyń eń úlken áreketi Altyn Ordanyń kezinde bolypty. Shaǵataı tili – Altyn Orda fılologtarynyń eń uly jetistigi. Adam aıtsa nanbaıtyn nárse, biraq shaǵataı mánerinde hat jazý daǵdysy qazaqta ótken ǵasyrdyń 70-jyldaryna deıin kelipti. (Shaǵataı mánerinde jazylǵan hatty oqyǵanda, ondaǵy, adresatqa degen qurmet pen izetten júregiń eljirep, kózińe jas keledi. Qazaq bundaı ınabattan, bir-birine degen bundaı qurmet pen izetten aırylǵaly qashan. Biz sovettik stılde, sovettik jarlyqtar stılinde hat jazyp úırendik. Dik-dik, dúrs-dúrs bundaı hattarda málimetten basqa eshteńe de joq).
Qazan tóńkerisiniń aldynda, odan biraz keıin bizde «tóte jazý» degen boldy. Qazaq sózi arab árpimen jazylady. Ony da qazir arnaıy sol máselemen aınalysatyn fılologtar, áýesqoı zertteýshiler ǵana biledi, oqı alady. Sodan soń latyn árpine kóshtik. Bul azǵantaı dáýrennen keıin kırıllıaǵa kóshtik.
Mine, kórip otyrǵanymyzdaı, jazý-syzý, álipbı aýysqan saıyn atamura joıylyp otyrady. Jer betinen joıylady desek astamshylyq bolar, biraq urpaq jadynan óshetini, maman fılologtardyń enshisine ǵana aınalatyny anyq. Osy oraıda mynadaı bir, kitaptan oqyǵan hıkaıa eske oralady. Aǵylshynnyń Indııadaǵy otarlyq armııasynyń joǵary shendi ofıeri, mason áýletinen shyqqan belgili ǵalym Dj. Cherchvard birde sahabalardyń qolyndaǵy kóne jazba muralar qoımasyn aralap kele jatyp, buryshqa qaraı kúrelip tastalǵan, taý bolyp jatqan qysh kitaptarǵa kózi túsedi. Ózin ertip jol kórsetip kele jatqan sahabadan «Bul ne, nege buryshqa úıip tastaǵansyńdar?» dep suraıdy. «Ábden eskirgen, jazýy túsiniksiz dúnıeler.
Bul kitaptardy eshkim oqı almaıdy, sebebi bul jazýdy eshkim bilmeıdi. Baıaǵyda umytylǵan álipbı. Sondyqtan, keregi bolmaǵandyqtan syryp tastaǵan edik» dep jaýap beredi sahaba. Dj. Cherchvard «Olaı bolsa bul kitaptardy maǵan bere salsańyzdar qaıtedi?» deıdi. «Ala berińiz» depti sahaba. Dj. Cherchvard kóne jazýlardyń, álipbılerdiń maıtalman bilgiri, atalǵan kitaptardy alyp oqyp, tekstiń syryna jetipti. Osydan júz myń jyldan astam buryn, Atlantıdadan áldeqaıda erte paıda bolǵan Altyn Imperııanyń ortalyǵy, qazirgi Avstralııanyń jerinde órkendegen Mý kontınenti jaıyndaǵy, zamany kelgende Altyn Imperııadan egemendik alyp Uıǵyr qaǵanatynyń bólinip shyqqandyǵy jaıyndaǵy sensaııalyq málimet osylaı jarııa bolǵan eken.
Kezinde Qubylaı han, Qytaıdyń jazýǵa ıkemsiz ıeroglıftik álipbıin kádimgi dybystyq álipbıge aýystyrý jaıynda sheshim qabyldaıdy. Sonda qytaıdyń on segiz myń ǵalymy bul sheshimge qarsy bolypty, qaharly hanǵa qasqaıyp qarsy turypty. Qubylaı ashýǵa minip, ǵalymdardy saraıǵa aldyryp aldaryna eki shart qoıypty. Birinshisi, reformaǵa kóný, jańa jazýdy qabyldaý, osylaısha aman qalý. Ekinshisi, eski jazýda qalý, ólý. Osylaısha on segiz myń ǵalymnyń basy shabylyp, Qytaı óziniń eski jazýyn saqtap qalypty dep jazady eski jádigerler. Kim biledi, gıperbolaǵa beıim qytaı tarıhshylary ósirip aıtqan shyǵar, on segiz myń ǵalym emes – on segiz ǵalym ólim jazasyna kesilgen shyǵar.
Biraq solaı bolǵan kúnniń ózinde qytaı jurtynyń ata jolyna berik ekeni, dástúrdi saqtaý úshin, kerek bolsa ólimge de bara alatyny osy ǵaqlııa áńgimeden aına-qatesiz kórinip tur. Árıne, mońǵoldan shyqqan Qubylaı han men qytaı ǵalymdarynyń arasyndaǵy bul konflıktiniń tamyry tereńde jatyr. Keıin reti kelgende buny da áńgime etermiz. Bul jerde bizdiń aıtpaǵymyz basqa. Biz eki túrli el – uly túrik násili men uly qytaı násiliniń jazý mádenıetin, álipbıleriniń tarıhy men taǵdyryn salystyryp otyrmyz bul jerde. Árıne, Qytaıdyń joǵaltqany da az emes. Mádenı revolıýııa kezinde de kitap órteý, ata murany joıý degen sumdyqtar bolypty. Alaıda Qytaıdyń saqtap qalǵan mádenıeti ushan-teńiz. Jazýy qyryq ret ózgerip ketken biz, ıaǵnı, túrik násili qytaımen shendespek túgili, olardyń mańaıyna bara almaımyz.
1989 jyly konservatorııanyń rektory Dúısen Qaseıinovtiń arnaıy shaqyrtýymen vetnamdyq ǵalym Van Nam Almatyǵa kelip bir aıdaı lekııa oqydy. Alǵashynda biz ony Vetnamnan kelgen adam dep oılaǵanbyz. Olaı emes eken. Van Nam Daǵystandaǵy Qabardy-Balqar elinen kelgen eken. Keıin aralasa kele ómir tarıhyn aıtyp berdi. Vetnamnan kelip Moskvada oqyǵan, orystyń qyzyna úılenip, aqyry joldamamen Qabardy-Balqardyń astanasy Nalchık qalasyna attanady. Lekııadan keıin bizdiń folklor kabınetimizge kelip, shaı iship otyryp uzaq áńgimelesetin.
Birde:
– Qyzyq, sizder týra balqar tilinde sóıleıtin sııaqtysyzdar, – dedi Van Nam. – Balqarlar ózderi o basta bir halyq bolǵan eken. Eki taıpanyń bireýin sherkesterge qosyp bir respýblıka, ekinshisin qabardylarǵa qosyp bir respýblıka etipti. Men turyp jatqan qalanyń aty Nalchık emes – Inalshyq eken. Bir túrkitanýshy ǵalym maǵan «Inalshyq» degen eski túrik tilinde «Han», «Ámirshi» degendi bildiredi, qazirgi astana Nalchık o basta «Inalshyq», ıaǵnı «Hannyń aýyly», «Hannyń qystaǵy» degen ǵana bolǵan, qazir úlkeıip qalaǵa aınalyp ketken dep túsindirip edi.
– Shyńǵyshan óltirgen Otyrardyń hany Inalshy Qadyrhan degen bolǵan, – dedim men.
– Interesno, – dedi Van Nam basyn shaıqap, – Qyzyq eken.
– Nesi qyzyq? – dedim men, – Olardyń barlyǵy Altyn Ordanyń kezinde Kavkazǵa deıin shashyraı qonǵan qazaqtyń, túriktiń rýlary…
Iá, solaı bolǵan, qurmetti oqyrman. Altyn Ordanyń kezinde Kavkazǵa ınalshy-ákim bolyp barǵan, Kavkazdyń qyryq rý halyqtaryn baǵyndyryp ustap turǵan áýlet, zamananyń jeli túrik násiline qarsy soqqanda Reseıdiń tabanynyń astyna túsken, ımperııanyń neshe ǵasyrlyq tepkisinen súıegi saýdyrap, azyp, aqyr sońynda sheshen men ıngýshtan, armıan men grýzınnen nesibesi men abyroıy tómen, ekinshi qatardaǵy halyq dárejesine túsirilgen.
Eýropany dúr silkindirgen, Reseıdiń ózin áldeneshe ret shapqan, Rech Pospolıtany (polıak pen Baltyq halyqtarynyń birikken patshalyǵy) qaltyratyp otyrǵan Qyrym jurty da osyndaı kepke túsirilgen. Aldymen egemendiginen aıyrǵan, sodan soń 1941-1942 jyldary qyrym tatarlary dep atalatyn halyqty tolaıymen Qazaqstanǵa kóshirgen. Árıne, bul shaǵyn maqalada Reseı ımperııasynyń jáne sonyń murageri sovettik totalıtarlyq ımperııanyń barlyq qylmystaryn jipke tizip shyǵý múmkin emes.
Sózdiń reti kelgennen keıin aıttyq. Endi, mine, búgin, ishki-syrtqy saıasatta asa baıypty, saq, aqyryn júrip anyq basatyn Elbasymyz erekshe iske bel býyp otyr. Endi álipbıimiz ózgeredi. Álipbı ózgeredi, osylaısha biz tórt tarap, jeti yqylymǵa tarap ketken baýyrlas aǵaıynmen, túrik dep atalatyn násil men qaıyra baýyrlasamyz, ortaq mádenıetke qadam basamyz. Bul baıaǵy Ahmet, Álıhan, Mustafa, Jahansha, Maǵjan, Mirjaqyp syndy aıaýly aǵalarymyzdyń, Ismaıylbek Ǵaspyraly bastaǵan Qyrym ultshyldarynyń, taǵy da, biz atyn bile bermeıtin túrik násili qaıratkerleriniń asyl armany edi. Olar jete almady. Mine, biz búgin osy isti ary qaraı jalǵastyramyz.
Árıne, álipbıdiń ózgerýi óte qıyn sharýa. Áli talaı qateler bolady, programmalar ózgergen sebepti kompıýterler «qalqyp» qalatyn bolady, kırıllıada jasalǵan jazba murany jańa jazýǵa aýdarý kezinde talaı súriný de bolady. Bári de bolady. Biraq sonyń bári de ótedi. Ótedi de ketedi. Dinı kitapta aıtylǵandaı, «Jańa aspanǵa jetkende, ótip ketken aspandy esińe de almaısyń, ol týraly ókinbeısiń de».
Jańa álipbı qut-berekege jetkizsin, aǵaıyn.
Talasbek ÁSEMQULOV, 2013 jyl
"Egemen Qazaqstan" gazeti
