Qazirgi qazaq qoǵamy. Ishsem, jesem, qydyrsam

2351
Adyrna.kz Telegram

Bizdiń ishimizde jańarýdyń negizi bolatyn tirek joq. Óıtkeni, bizde sanany raıonalızaııalaý, sanany soqyr sezimniń yqpalynan tazartý bolǵan joq. Biz qazir uıqyda ómir súrip jatyrmyz. Osy sebepti kóshelerimiz las-qoqys, joldarymyz byt-shyt, qubyrlar shuryq-tesik. Ne sebepti Germanııada nemese Shveıarııada joldar oıylyp, qubyrlary tesilmeıdi? Nege olar aldymen muqııat josparlap alyp salady da, sosyn kútip ustaıdy? Biz nege birden josparsyz kirisip, sosyn tesikterdi jamaýmen bolamyz? Men qazir naqty, fızıkalyq shyndyqty aıtyp otyrmyn. Salyq qyzmeti men áskerden, repressıvti kúshtik qurylymdar men sot júıesinen bastap turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyǵy men energetıka júıelerinen deıin bizde áreń, múmkindiginiń 10 paıyzynda ǵana jumys istep tur. Sol on paıyzdyń ózi urlanyp, búlinýmen bolady. Nege? Óıtkeni, bizdiń ishimizde álem men ómirdi túsinýdiń, túsindirýdiń jáne qurýdyń raıonaldy mehanızmi joq. Syrtymyzdan órkenıetti kóringenimizben, bizdiń ishimiz - tabıǵatta nemese tabıǵat pen mádenıettiń túıisinde ómir súrip jatqan kóshpendiler men terimshiler. Bul tipti bizdiń jep júrgen tamaǵymyzdan da kórinip tur. Biz tamaǵymyzdy tym qarapaıym, turpaıy óńdep, daıyndaımyz, qosatyn dámdeýishter de tym az. Nege? Óıtkeni, suranys sondaı. Mysaly, bıik talǵamǵa arnalǵan franýz kýhnıasyn alaıyq. Bizdikimen salystyrǵanda ol áldeqaıda kúrdeli. Al tamaq – óte mańyzdy kórsetkish, ol – adam men jabaıy tabıǵattyń arasyn bildiredi. Shıki tamaq pen daıyn tamaq. Tamaq daıyndaý isi qanshalyqty kúrdeli bolsa, adam men halyqtyń sanasy da soǵurlym kúrdeli. Bul bárimiz franýz tamaǵyna kóshýimiz kerek degen sóz emes. Bul tek kórsetkish.
Mysaly, tek et jeıtin, kókónis ataýlyny paıdalanbaıtyn halyqtar bar. Olarmen salystyrǵanda bizdiń kýhnıa kúrdeli. Soǵan sáıkes biz de kúrdelirekpiz.
Qazirgi qazaq ol – beshbarmaq, toı-tomalaq, qudaıy tamaq, ártúrli otyrystar. Onyń búkil ómiri bir otyrys pen kelesi otyrystyń arasynda ótip jatyr. Iaǵnı, ol jınalyp tamaq iship, eshbir tártipke, bıik ıdealdarǵa baǵynbaıtyn bos, beıbereket áńgime-dúken kezinde ǵana naǵyz ómir súrip jatqandaı bolady. Osynyń bári halyqtyń mádenı kodyn kórsetedi.
Biz ózimizdiń jáne sózimizdi arnap otyrǵan adamdardyń dúnıeni qabyldaýyn júıelegimiz keledi. Osy iste kómek jasasaq deımiz. Aınalaǵa qazirgideı alaqarańǵy orman arasynan emes, durys tor arqyly qaraı bilýge kómekteskimiz keledi. Tordy múldem alyp tastaýǵa bolmaıdy (onda ańǵa aınalamyz), tek ony qurylymdaý kerek.

Trıada

Birinshiden, bári trıadaǵa bólingen. Oılaý, tanym, aqıqat, logıka, ǵylym, matematıka, fılosofııa – bular myqty teorııa jáne bar nárseni túsinýdiń quraly retindegi fýndament bolyp báriniń negizinde tur. Adamǵa sanasyn beısana, ırraıonal, mıfologııalyq parazıtterdiń yqpalynan tazartýǵa kómektesý kerek. Óıtkeni, sanasyn adam ózi basqarmaıdy. Al raıonaldyq degenimiz – ol eń aldymen oılaýdyń avtonomdyǵy, táýelsizdigi. Ádette adamdy beısana, dástúrli, avtorıtet formalar bıleıdi. Mamardashvılı bulardy «óńi aınalǵan formalar» dep ataıdy.
Ár adamǵa berilgen formalar bar. Olar – tikeleı sezim arqyly alynatyn tájirıbe, logıka, sebep-saldarlyq baılanys túrindegi raıonaldy fýnkııa, tabıǵı es. Bularǵa maqal-mátel, ertegi, ańyz-áfsana, tárbıeniń teris jaǵy, jalpylaı qabyldanǵan áleýmettik rolder sııaqty artyq maǵyna júkteledi. Frensıs Bekon bulardy «tek, úńgir, teatr jáne alań puttary» dep atady. Álem týraly naǵyz shyndyqty bilýge kedergi bolyp turǵan ıllıýzııalardy Bekonnan jaqsy túsindirgen eshkim joq. Al álemniń negizindegi tártiptiń keremettigi sonshalyq, ol matematıkalyq jáne geometrııalyq formýlalar men teoremalardyń kómegimen sıpattaýǵa keletin bolyp shyqty. Biraq biz nege ony solaı kóre almaımyz? Óıtkeni, bizde tek, úńgir, teatr jáne alań puttary bar. Basqasha aıtar bolsaq, ózimizdiń tabıǵı kemistikterimiz, otbasy men tárbıeniń, mádenıet men ıdeologııanyń yqpaly. Osylaısha adam aınalanyń shyndyǵyn tikeleı qabyldaı almaıdy, adam men oǵan Qudaı nemese tabıǵat bergen formalardyń arasynda kedergi paıda bolady. Salystyrmaly túrde aıtsaq, bul kedergilerdi, ıaǵnı mádenıeti, dástúri, ádet-ǵurpy taǵy basqalardy onyń qulaǵyna qoıylǵan jastyq, kózine taqqan kózildirik dep qaraýǵa bolady. Árkimde óz jastyǵy men óz kózildirigi. Ol álemdi osy kirlegen kózildirikten kórip, daýysyn ishine ne toltyrylǵany belgisiz osy jastyq arqyly estigisi keledi. Adamdardyń osyny sanamen sezinip, moıyndaýyna kómektesýimiz kerek. Bul – adamǵa tabıǵattan berilgen bastapqy negiz jáne qural.
Osydan kelip ekinshi deńgeı – qundylyqtar júıesi týyndaıdy. Bul bir qatpar sııaqty. Moraldyq-etıkalyq júıe adamnyń ishinde bolǵanda da tereń tuńǵıyǵynda jatyr. Ol – ishki dúnıe, ol – adamnyń ózi. Syrtqy dúnıemen – adamdarmen, qoǵammen, tabıǵatpen qatynasqa túsý úshin adamda qundylyqtar júıesi, moraldyq-etıkalyq júıesi bolýy kerek. Bul adamǵa ne isteý kerektigin, ne isteýge bolmaıtynyn, neniń jaman, neniń jaqsy, neniń qaıyrymdylyq, neniń zulymdyq, neniń uıat, neniń uıat emes ekenin aıtady. Bul júıe de raıonal bolýy, onyń óz formasy bolýy tıis. Ony da artyq mazmunnan tazartý kerek. Aınalamyzǵa qarasaq, kóretinimiz – adamdar arasyndaǵy daý-damaı, janjal, túsinispeýshilik, azǵyndyq. Munyń bárine sebep – moraldyq-etıkalyq júıeniń raıonal bolmaýy. Dálirek aıtsaq, júıeniń ózi raıonal, tek ol raıonal emes artyq nárselermen toltyrylǵan.
Endi osy moraldyq-etıkalyq júıeden tájirıbe (praktıka) men saıasat shyǵady. Bul – adamnyń qalaı júrip-turatyny, jumys isteıtini, saýda jasaıtyny, úılenetini, ajyrasatyny, dostasatyny, jaýlasatyny t.b.; osyndaı is-áreketti jeke tulǵa retinde, qoǵamdyq-ujymdyq saıasat, odan ári halyqaralyq qarym-qatynas deńgeıinde qalaı júzege asyratyny.
Men sóz basynda aıtqan trıada – tanym teorııasy, qundylyqtar teorııasy jáne praktıka – mine, osy.

 

Turarbek Qusaıynov

"Demos" QB tóraǵasy

Pikirler