MEKTEPTERDE HİDJAP/ORAMAL KİIý MÄSELESINE QATYSTY
Būl taqyryp bırneşe jyldar boiynda qarqyn alyp, belsendı talqylanuda. Alaida dau-damaidyŋ kulminasiiasy jylda tamyz aiyna keledı.
Aqparattyq keŋıstıktegı daudy qarap otyrsaq, azamattar ekıge jarylǧan: qoldaityndar men qoldamaityndar. Ekı taraptyŋ da aitatyny qūqyqtyq tüsındırme. «Zaiyrlylyq» qaǧidasy men normalaryn är tarap özıne qarai tartyp, özınşe interpretasiia jasaidy.
Alaida būl jerde mynadai mäselelerge nazar audarǧan jön:
1. Mektep – äleumettık institut. Onyŋ atqaratyn naqty funksiialary bar. Bılım beruden (oqytu+tärbieleu+damytu) basqa mekteptıŋ maŋyzdy funksiialarynyŋ bırı – EGALİTARLYQ FUNKSİIа.
Egalitarizasiia – teŋdestıru (uravnilovka) degendı bıldıredı. Iаǧni, mektep ärtürlı ortadan/otbasynan kelgen balalar üşın (jasandy bolsa da) bırdei äleumettık keŋıstık jasap, sol arqyly bılım aluǧa qajettı jaǧymdy psihologiialyq-pedagogikalyq atmosfera jasau mındetın de arqalanady.
Sosiologiiada «ÄLEUMETTIK STRATİFİKASİIа» degen ūǧym bar. Būl ūǧym qoǧamnyŋ äleumettık taptar men qabattarǧa jıkteluın sipattaidy.
Kez kelgen qoǧamda taptar men qabattar bar. Bızdıŋ qoǧamda da joǧarǧy, orta jäne tömengı (tıptı, andegraund) tap bar. Mektepke kelgen oquşylar osy taptardyŋ ökılderı. Olardyŋ materialdyq jaǧdaiy, eŋ aldymen, syrtqy kelbetterınen körınıs beredı. Özım de bırneşe jyl mektepte jūmys jasadym. Būl problemany ışten bılemın.
Balalardyŋ bırınıŋ qymbat kiınuı, al bırınıŋ jūpyny kiınuı bılım keŋstıgınde türlı problemalardy tuǧyzady: psihologiialyq qolaisyzdyq, jıkke bölınu, t.b. Bıryŋǧai forma mekteptegı taptyq jıktelu körınısın jasyryp, jaǧymsyz saldardardyŋ aldyn alu üşın qoldanylatyn egalitarlyq qūral. Barlyq balany äleumettık-materialdyq teŋ etu emes, teŋsızdık körınısterın jasyru qyzmetın atqarady. Sanasy endı qalyptasyp kele jatqan perıştedei jas buyn özınıŋ jäne özgelerdıŋ taptyq belgılerımen bas qatyrmai, bılım aluy kerek. Taptyq markerlersız özara teŋ qarym-qatynas jasauy kerek, özderın psihologiialyq qolaily sezınuı kerek.
Taptardan bölek qoǧamda ÄLEUMETTIK-MÄDENİ QABATTAR da jeterlık: 1) etnikalyq qabattar; 2) dıni qabattar; 3) genderlık qabattar; 4) submädeni qabattar; t.b.
Mekteptıŋ äleumettık keŋıstıgınde osyndai qabattyq şekaralardy boldyrmau da egalitarlyq funksiia aiasynda qarastyrylady. Bıryŋǧai mektep formasy qabattyq markerlerdı jasyrudyŋ qūraly.
Qazırgı hidjap/oramal mäselesın köterıp jatqan azşylyq «būl ūsynys tek mūsylmandar tarapynan ǧana aityluda, basqa dınder sūrap otyrǧan joq, sondyqtan rūqsat beru kerek» degen pıkırler aitady. Alaida jaǧdai olai emes. Bırneşe jyldar boiynda qyzmet babymen barlyq öŋırlerdı, türlı eldı mekenderdı üzdıksız aralap, «közben körıp, qolmen ūstap» jürgen adam retınde aitaiyn. Mūndai niet basqa dıni aǧymdarda da bar.
Bızde resmi tırkelgen 18 konfessiia (dıni baǧyt) bar. Tırkelmegenderı odan da köp. Hidjap/oramalǧa rūqsat beru osy aǧymdardyŋ köpşılıgınıŋ müddesın oiatady. Sebebı «zaiyrly» elde dınderdıŋ qūqyqtary teŋ!
Dıni atributtardyŋ mektepte körınıs beruı islammen ǧana bailanysty emes. Elımızdıŋ soltüstık öŋırınde pravoslav senuşısı bolyp tabylatyn mektep direktory oquşy qyzdardyŋ barlyǧyna pravoslav ülgısımen oramal taqqyzyp qoiǧan jaǧdailar bolǧan. Aralas mektepterdıŋ bırınde «satanalyq» sektaǧa kırgen joǧarǧy synyp oquşylarynyŋ «satana» obrazynda kiınıp jürgenın körgenmın bırneşe jyl būryn.
Osy siiaqty jaǧdailar «domino» zaŋdylyǧymen mındettı türde basqa aǧymdar arasynda da oryn alatyn bolady. İslam da bıregei emes elımızde. Säikesınşe, türlı aǧymdar ärtürlı täjıribe men ülgı äkeletını anyq.
Qazaqstanda 100-den asa etnos ökılderı tūrady. Ökınışke orai, etnikalyq markerler de körınıs berıp tūrady mektepterde.
Mäselen, bıryŋǧai täjıkter şoǧyrlanyp qonystanǧan Türkıstan oblysy Maqtaaral audanyndaǧy Firdausi auylyndaǧy mekteptı alyp qaraiyq. 2017-2018 jylǧy oqu jylyna deiın ol mektepke täjık balalary özderınıŋ ūlttyq kiımderımen keletın (internette suretterı köp, qarasaŋyzdar bolady). Qyzdar ala köilekterımen, ala şalbarlarymen (dambaldarymen) sabaqqa baratyn. Janar Sapar direktor bolǧaly ǧana jaǧdai retteldı. Sol üşın ony jergılıktı konservativtı toptar bügınge deiın jazyp, sotqa berıp, qudalap jatyr. Endı salafitter aralasyp, būl şielenıstı «oramal şielenısı» retınde körsetuge tyrysuda (jalpy, şoǧyrlanǧan etnikalyq toptardyŋ mäselelerıne salafilık toptardyŋ aralasuy öte qauıptı qūbylys).
Osy siiaqty Aqmola oblysyndaǧy jekelegen eldı mekenderde şoǧyrlanǧan şeşender qyzdaryn mektepke öz ūlttyq belgısı bar kiımdermen jıberıp otyr.
Mektepterde genderlık qabattar da körınıs bere bastady. Esterıŋızde bolsa, byltyr Astana qalasyndaǧy mektepterdıŋ bırınde syrǧa taqqan, tyrnaǧy ūzyn qyzteke oquşyny kördık. Oǧan da şuladyq.
Osy LGBT ökılderınıŋ özderınıŋ deregı boiynşa olardyŋ elımızdegı sany 1,5 mln-nan asady. Mektep formasyn alyp tastasaq, genderlık markerler de keŋınen enetını anyq. Sebebı dıni kiım elementterıne rūqsat berıp, «inkliuzivtı jüie» kontingentın keŋeitsek, genderlık teŋdık te saqtaluy kerek. Balalardyŋ qūqyǧy dep hidjap/oramaldy engızsek, genderlık, etnikalyq, t.b. qūqyqtarǧa da jol aşu kerek. Ony da qarastyrsaq qalai bolmaq?
Oquşylardyŋ arasynda submädeniet körınısterı öte köp: emo, roker, hipster, got, t.b. Mıne, osy submädeni markerler de mektepterde aragıdık körınıs berıp tūrady: şaştaryn türlı tüstı boiau, türlı kiım kiiu, türlı atributtardy paidalanu, t.b.
Qoǧamnyŋ äleumettık-mädeni sanaluandylyǧy jaǧdaiynda bıryŋǧai mektep formasy egalitarlyq qūral retınde oquşylardyŋ taptyq-qabattyq jıkteluıne jol bermei, barlyǧyna ortaq ärı teŋ mümkındıkter qalyptastyru qyzmetın atqaruda. Būl jıkteludıŋ ärqaisynyŋ arasynda äleumettık-mädeni şekara jatyr. Etnikalyq, dıni, submädeni, genderlık jäne taptyq belgılerı boiynşa jıktelgen mektepte jüretın oqu-tärbie prosesın, olarda tärbielenıp şyǧatyn tūlǧanyŋ modelın bır uaqyt köz aldaryŋyzǧa elestetıp körıŋızderşı...
2. Qalai desek te, mektepte oramal/hidjap kiiudı belsendı talap etıp jatqan top – salafitter. Olar mektepterde namazhana aşudy da talap etıp otyr.
Öŋırlerde jekelegen mektepterde oramal/hidjap kietın bırdı-ekılı oquşyǧa köz jūmyp, ünsız rūqsat berıp otyrǧan basşylardy da kördık. Olardy da tüsınuge bolady. Basynda uniforma talap etken, dınşıl ata-analarmen sottasqan. Alaida keibır prokurorlar men sudialar olardyŋ özın jazalaǧan. Joǧarydaǧy basşylar būǧan bas qatyrǧysy kelmei, mektep äkımşılıgın problemamen betpe-bet jalǧyz qaldyrǧan. «Qalai şeşseŋ, olai şeş» degen jaltaqtyq. Ärine, būl jerdegı basty problema bılımnıŋ zaiyrlylyǧyn naqty belgıleitın qūqyqtyq tetıkterdıŋ älsızdıgınde. Ol – basqa äŋgıme.
Mıne, osy oramal/hidjapqa ünsız rūqsat bergen mektepterde endı basqa problemalar körınıs bergen. Oramal/hidjap kigen oquşylardyŋ ata-analary mektep keŋıstıgınde öz balalaryna qolaily jaǧdailar qalyptastyruǧa kırısken. Muzyka, dene şynyqtyru, körkem suret pänderıne qatysudan bas tartqan. Än aitudy (sonyŋ ışınde änūran oryndaudy da), bi bileudı «haram» dep, mekteptıŋ qoǧamdyq ömırınen alşaqtaǧan. Jaratylystanu, tarih pänderınen özderınıŋ dıni dogmattaryna sai kelmeitın taqyryptardy alyp tastaudy talap etken. Ashanalardy tekserıp, «halal» meniu talap etken. Taǧysyn taǧylar.
Säikesınşe, problema oramal/hidjappen ǧana şektelmeidı. Onymen bırge mektep keŋıstıkterıne keşendı problema enedı degen söz.
Däl qazırgı jaǧdaida dıni atribut retındegı «oramaldyŋ» mektepterge enuı, eŋ aldymen, salafilık ideologiianyŋ enuıne mümkındık beredı. Sondyqtan salafizmge zaŋmen tyiym salmaiynşa, būl mäselenı qarastyruǧa bolmaidy.
3. Oramal/hidjaptyŋ töŋıregındegı dau-damai elımızde «dästürlı mūsylmandyqty» ornyqtyru jäne damytu kerektıgın taǧy bır märte däleldeidı. Bızde älı künge deiın «dästürlı mūsylmandyqtyŋ» teologiialyq jäne ǧylymi negızdelgen tūjyrymdamasy joq.
Dästürlılıktıŋ türlı belgılerı bar. Solardyŋ bırı – dınnıŋ qoǧamdaǧy basqa da äleumettık instituttarmen (otbasy, bılım, medisina, zaŋ, bilık jüiesı, t.b.) qaişylyqqa tüspei, qalypty qarym-qatynas ornatuy.
Ärine, dästürlı mūsylmandardyŋ arasynda da oramalǧa sūranys artyp keledı. Alaida dästürlı mūsylmandar baiyptylyq tanytyp otyr, agressiia körsetıp otyrǧan joq jat aǧymdar siiaqty.
Desek te, hanafilık toptardyŋ ışınde de konservativtı, radikaldy ūstanymdaǧy buyn qalyptasuda. Olar salafilık jamaǧattarmen jekelegen mäselelerde (mäselen, osy hidjapqa qatysty) ortaq müdde qalyptastyruda. Osylaişa, dästürlı mūsylmandar men dästürlı emes jamaǧattyŋ mädeni şekaralary şaiylyp, «MİKS » JAMAǦATTAR da boi köterıp keledı.
Būl oraida, Müftiiat (dästürlı mūsylmandyqty ılgerıletuşı operator retınde) ūlttyq qūndylyqtar men zaŋnama aiasynda mäselenıŋ oŋ şeşıluıne yqpal etuı kerek. Dästürlı jamaǧat arasyndaǧy radikalizmnıŋ, konservatizmnıŋ aldyn aluy, qoǧamdaǧy basqa da äleumettık instituttarmen (eŋ aldymen, zaŋ jäne bilık instituttarymen) qalypty qarym-qatynas algoritmın jetıldıruı jäne öz jamaǧatyn soǧan tärbieleuı qajet.
«Dästürlı mūsylmandyq» konsepsiiasyn qabyldau qajet. Sonyŋ aiasynda dästürlı mūsylman äielderdıŋ kiım ülgısın de qabyldau kerek. Bızdıŋ qoǧam hidjaptan qoryqpaidy. «Hidjaptyŋ ışınde qandai aǧymnyŋ ökılı tūr?» degen küdıkpen saqtana qaraidy. Ūlttyq naqyşta anyqtalǧan dıni kiım bolsa, jaǧdai bırşama oŋ özgeretın edı.
Salafilık, t.b. radikaldy jamaǧattarmen küresudıŋ qūqyqtyq negızderı ornyqqanda, dästürlı mūsylmandyqtyŋ bolmysy men mazmūny naqty aiqyndalǧanda mektep formasyna qatysty äŋgımege oraluǧa bolady dep oilaimyn. Äzırge būl öte qauıptı ürdıs.
Ökınışke qarai, bügıngı «ORAMAL/HİDJAP» MÄSELESINE QATYSTY POLEMİKADA MEMLEKETTIK ORGANDAR ŪTYLYP JATYR. Sebebı memlekettıŋ ūstanymy solqyldaq, mınezı "jūmsaq" bolyp tūr.
Talǧat JAQİIаNOV,
"Adyrna" ūlttyq portaly
