Reseı Qazaqstandy AES salýǵa kóndire ala ma?

Qazaqstanda 1990 jyldardyń sońynan beri daýdan arylmaǵan atom elektr stanııasyn (AES) salý máselesi qaıta kóterildi. Bul joly joba jyldam júzege asatyn sııaqty. Prezıdent Vladımır Pýtın Qazaqstannyń jańa prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevpen sáýirdiń 3-inde Máskeýde kezdesken kezde AES salýǵa kómektesý nıetin jarııa etti.

Bir kúnnen soń Qazaqstannyń energetıka vıe-mınıstri Maǵzým Myrzaǵalıev elde AES salý týraly naqty sheshim qabyldanbaǵanyn aıtty. Onyń aıtýynsha, elde atom elektr stanııasyna (AES) arnalǵan aýmaq retinde Shyǵys Qazaqstan oblysyndaǵy Kýrchatov qalasy men Almaty oblysyndaǵy Úlken aýyly tańdalǵan.

Reseı men Qazaqstan atom qýatyn beıbit maqsat úshin óndirýge qatysty kóptegen eldermen kelisim-sharttar jasaǵan. Biraq dál osy máselege qatysty eki el bir-birimen mámile qyla almaı kelgen.

Máskeý buǵan deıin de Nur-Sultanǵa AES salyp berý týraly usynys aıtyp kelgen. Pýtınniń bul máseleni prezıdent qyzmetine endi ǵana kirisip, alǵashqy resmı saparyn Reseıden bastaǵan Toqaevtyń aldynda kótergeni - nazar aýdaratyn jaıt.

Qazaqstannyń óz ishinde de bul másele uzaq ýaqyt boıy talqylanyp kele jatyr. Álem boıynsha terrıtorııasynda eń kóp atom synaǵy jasalǵan eldi mundaı saýdaǵa kóndirý qıyn. 1949 ben 1989 jyldary sovettik Qazaqstandaǵy Semeı polıgonynda Máskeý 340 ret jer astynda jáne 116 márte áýede atom bombasyn synap kórgen. Eldiń soltústik-shyǵysyndaǵy aımaq turǵyndary bul synaqtan túrli keselge shaldyǵyp, áli túgel aıyǵyp bolmaǵan.

Qazaqstannyń energetıka mınıstrligi sáýirdiń 4-inde arnaıy habarlama jarııalap, AES salý aldynda úkimettiń halyqpen keńesetinin eskertti.

ROSATOM

Sáýirdiń 3-inde reseılik BAQ-ta "Pýtın Toqaevqa reseılik tehnologııany paıdalanyp Qazaqstanda AES salýdy usyndy" degen taqyryptar jıi kózge tústi. Maqalalarda Pýtınniń eki eldi jańasha yntymaqtasýǵa shaqyrǵany týraly sózi keltirilgen. "Reseılik tehnologııa" degen sóz eldiń atom qýatyna jaýapty memlekettik bas mekemesi Rosatomdy meńzese kerek.

Qytaı "Bir beldeý - bir jol" bastamasyn ǵalamdyq saýda jobasyna aınaldyryp, damýshy elderge nesıe berý arqyly bıznes kompanııalaryn tórt tarapqa taratyp otyr. Nesıe aqsha alǵan jáne óndiris oryndaryn ustap turý úshin qytaılyq tehnologııa men mamandar qoldanyp jatqan mundaı elder Qytaıǵa ondaǵan jyldar boıy táýeldi bolmaq. Osylaısha Beıjińniń álemge yqpal etý aıasy keńip barady.

Rosatom da osyndaı strategııa qoldanyp keledi. Kompanııa vebsaıtynda qarjy aınalymy 100 mıllıard dollar ekenin maqtanyshpen habarlaıdy. Reseılik atom qýatyn óndirý mekemesi álemniń 12 eline atom reaktoryn ornatqan. Klıentteriniń ishinde Bangladesh, Egıpet, Úndistan, Belarýs, Iran, Túrkııa men Qytaı bar. Kompanııa álem boıynsha AES salý tenderlerine belsendi túrde qatysady. Rosatom atom qýatyn óndirý týraly Ońtústik Amerıka, Afrıka, Azııa men Eýropa elderimen kelisim-shart jasasqan.

Rosatomnyń bir ǵana VVER reaktory bar AES salý quny 8 mıllıard AQSh dollarynan bastalady. Byltyr qazanda Pýtın Úndistanǵa barǵanda Rosatom osy elde alty VVER reaktorly AES salý týraly kelisim-shart jasasty. Kompanııa Úndistandaǵy Kýdankýlým degen jerde buǵan deıin tórt reaktorly stanııa salýǵa kirisip, ekeýin iske qosqan.
Reseıdiń qarjy mekemeleri AES saldyratyn elderge nesıe bere qoıady, al TVEL kompanııasy otyn jetkizip turady.

QAZATOMPROM

Qazaqstannyń ýran qory da baı, ıadrolyq otyn óndirý múmkindigi de bar. Qazatompromnyń mamandary tek Reseıde emes, Japonııa, Franııa men ózge de shet elderde biliktilik jetildirgen.

ATOM QÝATYN BIRLESE ÓNDIRÝ

Reseı Qazaqstanda ýran óndirýge burynnan qatysyp keledi. Pýtın "alty birlesken kásiporynnyń ýran óndirip jáne baıytyp jatqanyn" aıtyp qaldy.

"Qazatomprom" 2018 jyly 15 290 tonnaǵa jýyq ýran eksporttaǵan. Onyń 17 paıyzy Reseıge jóneltilgen.

Eki el 2017 jyly Angarskide Halyqaralyq ýran baıytý ortalyǵyn ashqan. Az baıytylǵan ýran óndiretin kásiporyndy halyqaralyq uıymdar beıbit óndirisi úshin maqtap keledi.

MAGATE men Qazaqstan úkimeti Óskemendegi Úlbi metallýrgııa zaýytynda da az baıytylǵan ýran óndirý ortalyǵyn ashqan. Munda jeńil reaktorlarǵa otyn bolatyn 90 tonnaǵa deıin az baıytylǵan ýran saqtalady. MAGATE men Reseı shıkizat ýrandy Óskemenge jetkizý boıynsha bólek kelisim jasaǵan.

Sáýirdiń 4-i kúngi málimdemesinde Qazaqstannyń energetıka mınıstrligi bes eldiń AES salý tájirıbesin zerttep jatqanyn habarlady. Tizimge Rosatom da kirgen. Mınıstrlik qarastyryp jatqan jobalardyń ishinde gaz otyndy, sýdan qýat óndiretin jáne kómir qoldanatyn elektr stanııalary da bar.
Reseılik "Interfaks" aqparat agenttiginiń habarlaýynsha, osy eldiń Qazaqstandaǵy elshisi Alekseı Borodavkın aqpan aıynda "AES salý týraly sheshim jýyrda qabyldanady jáne ony Rosatom salady dep úmittenemiz" degen.

QAZAQSTANNYŃ AES-TI QAÝIP KÓRÝI

1990 jyldardyń sońyna qaraı AES salý týraly ıdeıa talqylanǵanda qurylys Balqash kóliniń jaǵasyna túsedi degen sybys taraǵan. Bul jospar júzege aspaı qalyp, sol aýmaqqa Ońtústik Koreıanyń Samsung C&T Corp kompanııasy 1320 megavat qýatty, kómir jaǵatyn jylý elektr stanııasyn salǵan.

2006 jyly Kaspıı teńizi jaǵasyndaǵy Aqtaý qalasynyń túbinde AES salý týraly jáne bir bastama kóterilgen. Eldegi eń iri munaı men gaz kenishteri ornalassa da, bul aımaqta elektr qýaty tapshy. Bul jospar da oryndalmaǵan. Biraq 2009 jyly Reseıdiń kómegimen Semeı mańyndaǵy Kýrchatov qalasyna AES salý sóz bolǵan. 2014 jylǵy mamyrda Reseı men Qazaqstan Kýrchatovta AES salý týraly memorandýmǵa qol qoıǵan.

Al bul joly bılik ókilderiniń nege Almaty oblysyndaǵy Úlken aýylyn tańdap alǵandary túsiniksiz. Almaty qazir Qazaqstannyń astanasy bolmasa da, eń halqy kóp qalasy. Burynǵy prezıdent Nursultan Nazarbaev astanany soltústikke kóshirgen kezde Almatyda jer silkiný qaýpi zor ekeni ýáj bolǵan.

Ázirshe Qazaqstannyń AES salýǵa kirisetini belgisiz. Mundaı jospardy jarııalaýdyń ózi kezinde elde túrli narazylyq týdyrǵan. Biraq Pýtınniń usynysynan keıin birden AES salý yqtımaldyǵy týraly aıta bastaýy qazaqstandyq úkimettiń bul ıdeıany qazir shynaıy qarastyra bastaǵanyn baıqatady. Al Reseı elshisiniń aqpanda aıtqan sózi bul jobanyń eki el ókilderiniń arasynda pysyqtala bastaǵanyna dálel bolatyndaı.

"Azattyq" radıosy