Qytaıdyń Grýzııadaǵy yqpaly artýda. Foto: Young Diplomats.
Barǵan saıyn arta túsken Qytaıdyń saıası, ekonomıkalyq yqpalyna eń aldymen Ortalyq Azııa elderi tap boldy. Sebebi, Qytaıdyń shyǵys jáne ońtústik-shyǵysyndaǵy memleketterdiń ekonomıkalyq salmaǵy post-keńestik Orta Azııa elderimen salystyrǵanda basym boldy. Japonııa, Koreıa, Taıvan, Indonezııa, Malaızııa, Fılıppın, Taıland, Vetnam, Sıngapýr qatarly elder Qytaı yqpalynyń shyǵysqa jáne ońtústik shyǵys, ońtústik baǵytta ulǵaıýyna tabıǵı bóget retinde ról atqardy. Sondaı-aq, Ońtústik Shyǵys Azııa elderin Qytaı yqpalyna qarsy AQSh pen Aýstralııa (Avstralııa) qoldaý kórsetti. Bul tabıǵı túrde Qytaıdyń shyǵystaǵy jolyn tosyp, yqpalynyń batysqa qaraı bet alýyna ıtermeledi.
Al, qazir Qytaı yqpaly Ortalyq Azııa elderinen keıin post-keńestik elderge qaraı damyýda. Batys sarapshylary burynǵy keńestik respýblıkalardyń orta jáne bastaýysh mektepterinde qytaı tili orys tilimen básekelese bastaǵanyn aıtady. Aıtalyq, Grýzııa Bilim mınıstrligi osy aptada jańa oqý maýsymynan bastap Grýzııanyń orta-bastaýysh mektepterinde qytaı tili mindetti ekinshi shet tili retinde ótiletinin málimdedi. Qazirge deıin Grýzııada aǵylshyn tili birinshi shet tili retinde, bastaýysh 1 synyptan bastap ótilip kelse, orys tili ekinshi shet tili jáne taldaý páni retinde 5 synyptan bastap ótilip kelgen. Keıbir mektepterde orys tilinen keıin ıtalıan, franýz jáne nemis tilderin úıretedi.
Grýzııadaǵy qytaı tili oqytýshysy. Foto: VOA
Grýzııadaǵy orys-qytaı tiliniń básekesi jáne Qytaı qoldaýy
Buǵan deıin Grýzııada, ózge post-keńestik respýblıkalarǵa uqsas, ata-analar ekinshi shet tiline eýropalyq tilderdiń birin tańdaý basym bolǵan. Alaıda, sońǵy jyldary qytaı tilin tańdap oqytý úrdiske aınalyp bara jatqanyn jergilikti BAQ aıtyp otyr. Grýzııa aqparat quraldarynyń aıtýynsha qazir ekinshi shet tili retinde orys-qytaı tilderi arasyndaǵy báseke kezeńi bastalǵan.
Grýzııa Bilim mınıstrliginiń resmı málimdemesinde, qytaı tiliniń mindetti ekinshi shet tili páni retinde enýi kóptegen ata-analardyń talabyna saı jasalǵanyn, bul orys tilin shekteý degendi bildirmeıtinin alǵa tartqan. Jaqynda Grýzııa bilim mınıstri Mıhaıl Batıashvılı men Qytaıdyń Grýzııadaǵy bas elshisimen memorandýmǵa qol qoıdy. Onda Grýzııada qytaı tilin oqytý jáne damytý úshin Qytaı taraby Grýzııa Bilim mınıstrligine kómek beretini, aıtalyq, Grýzııa úshin qytaı tili muǵalimderin daıyndap beretinin týraly kelisimder bar.
Onsyz da Qytaı úkimeti álem elderine taraǵan Konfýıı ortalyqtary arqyly qytaı tili men mádenıetin nasıhattaýǵa jylyna qyrýar qarjy jumsaıdy. Ońtústik, Ońtústik Shyǵys, Ortalyq Azııa, Kavkaz, Shyǵys Eýropany bylaı qoıǵanda, Batys Eýropa men Amerıkada da bul ortalyqtar júıeli túrde jumys jasap keledi.
Tramp AQSh bıligine kelgennen keıin, Ortalyq barlaý agenttiginiń sol kezdegi jetekshisi Maık Pompeo (qazirgi memlekettik hatshy) Qytaı úkimeti qarjylandyrǵan Konfýıı ortalyqtarynan AQSh-tyń ultty múddelerine belgili dárejede qater tóngenin málimdegen. Sonymen birge, bul ortalyqtarmen kelisimderdi qaıta qaraý jáne birqatar shtattardaǵy Konfýıı ortalyqtaryn jabatynyn málimdegen.
Orta Azııadan alqyp shyqqan Qytaı yqpaly
Ortalyq Azııa Qytaıdyń energııa tasymaldaý jobasyndaǵy mańyzdy aımaq. Al, qazirgi kezde «Qytaı tábeti» Ortalyq Azııadan Kaspıı teńiziniń arǵy jaǵasyna qaraı keńeıdi. Oǵan osy aýmaqtaǵy energetıka qaınarlary birinshi sebep bolatyny sózsiz. Budan soń Qytaı taýarlarynyń Batystyń alyp bazaryna qaraı ótetin mańyzdy jelisi.
Grýzııalyq saıasattanýshylardyń aıtýynsha, Qytaı taýarlary qazir Ortalyq Azııany basyp, Kaspıı teńizinen asyp, Qara teńizdegi Grýzııanyń portyna jetedi. Nemese Grýzııa arqyly Túrkııaǵa, sodan ary qaraı Eýropaǵa ketedi. Bul Qytaıdyń Grýzııaǵa, ıaǵnı Kavkazdyń ońtústigine degen qyzyǵýshylyǵyn arttyra tústi. Soǵan ilese Qytaıdyń jergilikti jerdegi yqpaly da keńeımek.
Árıne, Qytaı Grýzııaǵa egemendik pen aýmaqtyq tutastyǵyn qorǵaý syndy kepildikterdi de berip otyr. Reseı-Qytaı arasyndaǵy ustanymdar men kózqarastar, qarym-qatynastar da Grýzııaǵa bolǵan Qytaı yqpalyna áser etpeıtini kórine bastady. Onyń ústine Grýzııa Qytaıdyń «Bir beldeý, bir jol» baǵdarlamasyna qoldaý bildirgen elderdiń biri. Qytaıdan shyqqan tasymal poıyzynyń Ortalyq Azııa men Kaspııden ótip Grýzııaǵa jetý syndy jobasy júzege asyp ta úlgerdi.
Qytaıdan Batys Eýropaǵa deıingi jeli. Foto: Young Diplomats7
Grýzııa shaǵyn el bolǵanymen, tutas Kavkaz óńiri jóninen ózindik róli bar. Byltyr ǵana Qytaı men Grýzııa kólemdi saýda kelisimine qol qoıdy. Ortalyq Azııa elderine qaraǵanda Grýzııadaǵy Reseı yqpaly barǵan saıyn álsirep keledi. Onyń ústine Tbılısı Ýkraınaǵa uqsas Reseıdi agressor retinde synap keledi jáne terrıtorııalyq jan-jaly da tolyq bitpegen. 2008 jylǵy qaqtyǵystan keıin eki el arasynda dıplomatııalyq daǵdarys ornady. Jaqynda Adam quqyqtary jónindegi Eýropa soty sheshim shyǵaryp, Reseıden 2006 jyly Reseıden shyǵarylǵan 1500 grýzın azamaty úshin 10 mln eýro tólem tóleýdi talap etti.
Grýzııadaǵy 2004 jylǵy jappaı demonstraııa arqyly ornaǵan bılikten keıin elde saıası reformalar jasaldy. Ásirese, sybaılas jemqorlyqqa qarsy nátıjeli kúres júrgizildi. Nátıjesinde Grýzııanyń keden jáne polıııa salasy eń adal memlekettik organdarǵa aınalǵan. Alaıda, Saakashvılıdiń Batysqa basymdyq berýi Reseımen qarym-qatynasyn alystatty. Qazir Grýzııa Qurama Shtattyń mańyzdy odaqtasy jáne Ýkraınaǵa uqsas NATO-ǵa múshe bolýǵa talpynýda. Bunyń ózi basymdyqtaǵy Reseı yqpalyn álsiretip, óńirde Qytaı yqpalynyń jańa qyrynan paıda bolýyna múmkindik berip otyr.
Estaı Bojan
“The Qazaq Times”
