Ǵylym bizdiń jerde áýel bastan bolǵan. Ál-Farabı dáýirinde Arıstotel ilimin Orta Azııada jalǵastyrýshy, jańǵyrtýshy jańa lek qalyptassa, Altyn Orda kezinde sonyń kóbi hatqa túsip, kitap bolyp qattaldy. Negizi ǵylym-bilim damyǵan jerde ulttyń sanasy ósip, memlekettiń áleýeti kúsheıip, irgesi bekigenine tarıh kýá.
Odan bertin Shoqan, Ybyraı, Abaı salǵan ǵylym joly qazaq rýhanııatyna álemdik órkenıet jetistikterin sińirip, jańa standartpen damýǵa ún qosyp, dem berdi. Urpaq sabaqtastyǵy degen uǵym odan keıingi kezeńde qazaq ǵylymynyń renessansy ispetti eńbek sińirgen Alash arystarynyń eńbegine tikeleı qatysty der edim.
XIX ǵasyrdyń sońy men XX ǵasyrdyń birinshi jartysynda Orta Azııadaǵy eń kóp ult bolǵan 6 mln-nan astam qazaq azamattarynyń ishinen alys jáne jaqyn shet elden joǵary bilim alyp, Shákárim Qudaıberdiuly sııaqty ǵylym izdep Stambýl kitaphanasyna deıin barǵan myqty, ózekti, jalyndy jańa lek ósip shyqty.
Alashtanýshy Ushqyn Sáıdirahman, Eldos Toqtarbaıdyń búginge deıingi anyqtaǵan deregi boıynsha repressııa kezinde 25 000 oqyǵan azamat atylsa, sońǵy 30 jylda olardyń tek 3000-nyń aty-jóni anyqtalǵan. Olardyń ishinde zań aspıranty, shyǵystaný magıstrleri sııaqty ǵylymı dáreje alǵan qazaq oqyǵandary bar.
Al osy anyqtalǵan azamattardyń qazaq tilinde matematıka, geografııa, astronomııa, pedagogıka, psıhologııa, lıngvıstıka, tarıh jáne taǵy basqa irgeli salalar boıynsha jazǵan kitaptarynyń ishinen buryn-sońdy jarııalanbaǵan 100 oqýlyqtyń tizimin anyqtap otyr. Sol 100 oqýlyqta qazaq tilindegi salalyq termınderden bastap qanshama qundy derekter bar.
Al qazirgi qazaq ǵylymy qarqyndy damyp jatyr dep aıta almaımyn. Keshegi Sátpaevtar salyp bergen sara jol qazir bir jeri ábden tozyp, al kelesi bir jerin jyltyratyp, jańartyp qoıǵan soqpaqqa kóbirek uqsaıtyn sııaqty. Árıne, eski júıede qalyp qoıǵan, sol toz-tozy shyqqan erejeleri aqshamen qorǵata salýǵa jol ashyp otyrǵan kórshi elderge qaraǵanda salystyrmaly túrde kósh ilgerimiz deýge negiz bar.
Degenmen de ǵylymǵa shynaıy, koneptýaldy, konstrýktıvti qoldaýdy seziný qıyn bolyp tur. Bir jaǵynan álemdik talapqa saı, zaman kóshinen qalmaıtyn halyqaralyq standarttar jasalyp jatyr. Ekinshi jaǵynan daıyndyqsyz, ústirtin qabyldanǵan sheshimder “otchet” úshin jan pıda ımıtaııasyn týǵyzyp keledi.
Máselen, bizde Bolon proesi syndy jańa standarttardyń tártibi boıynsha, doktoranttarǵa halyqaralyq ǵylymı bazalarǵa maqala shyǵarý talaby qoıylady. Negizgi maqsaty — ár ǵylym salamyz óz sorpasynda qaınaı bermeı, halyqaralyq ǵalymdarǵa da túsinikti bolyp, ádil básekelestikke, jańa ǵylymı jańalyq ashýǵa jol salý, soǵan baǵyttaýǵa ıtermeleý.
Alaıda, qazaqtyń jas zertteýshileri túgili aldyńǵy býyn ǵalymdarynyń basym kópshiligi aǵylshyn tilin ǵylymı dárejede meńgergen be? Ol standartta (APA, IMRAD, t.s.s.) ǵylymı maqala jazýǵa daıyndyq jumystary júrgizildi me? Joq. Sosyn onyń jolyn, kózin, tilin bilmeıtin biraq táp-táýir áleýeti bar qazaq ǵalymdary aqshaǵa qunyqqan “jyrtqysh” jýrnaldarǵa jem bolyp, myńdaǵan dollaryn solarǵa berip, qorǵaýyn kútýge májbúr. Osy bylyqty rettemeıinshe “halyqaralyq jýrnaldar bizdiń ǵalymdardyń jumysyn baǵalap jatyr” degen jalǵan túsinik týǵyzýdyń bolashaǵy baıansyz bolary anyq.
Qazaq ǵylymynyń búgingi órisin keńeıtip, tynysyn ashatyn tyń serpilisti sol muramyzdy túgendep, halyqqa nasıhattaýdan bastaý kerek dep sanaımyn. Sonda ǵana ulttyq tamyrǵa nár baryp, zamanaýı ǵylymnyń “dánin alyp, qaýyzyn tastaýǵa” ımmýnıtet qalyptasyp, motıvaııa paıda bolyp, nıet kúsheıeri sózsiz.
Alma SAILAÝQYZY,
alashtanýshy ǵalym
