Ǧylym bızdıŋ jerde äuel bastan bolǧan. Äl-Farabi däuırınde Aristotel ılımın Orta Aziiada jalǧastyruşy, jaŋǧyrtuşy jaŋa lek qalyptassa, Altyn Orda kezınde sonyŋ köbı hatqa tüsıp, kıtap bolyp qattaldy. Negızı ǧylym-bılım damyǧan jerde ūlttyŋ sanasy ösıp, memlekettıŋ äleuetı küşeiıp, ırgesı bekıgenıne tarih kuä.
Odan bertın Şoqan, Ybyrai, Abai salǧan ǧylym joly qazaq ruhaniiatyna älemdık örkeniet jetıstıkterın sıŋırıp, jaŋa standartpen damuǧa ün qosyp, dem berdı. Ūrpaq sabaqtastyǧy degen ūǧym odan keiıngı kezeŋde qazaq ǧylymynyŋ renessansy ıspettı eŋbek sıŋırgen Alaş arystarynyŋ eŋbegıne tıkelei qatysty der edım.
XIX ǧasyrdyŋ soŋy men XX ǧasyrdyŋ bırınşı jartysynda Orta Aziiadaǧy eŋ köp ūlt bolǧan 6 mln-nan astam qazaq azamattarynyŋ ışınen alys jäne jaqyn şet elden joǧary bılım alyp, Şäkärım Qūdaiberdıūly siiaqty ǧylym ızdep Stambul kıtaphanasyna deiın barǧan myqty, özektı, jalyndy jaŋa lek ösıp şyqty.
Alaştanuşy Ūşqyn Säidırahman, Eldos Toqtarbaidyŋ bügınge deiıngı anyqtaǧan deregı boiynşa repressiia kezınde 25 000 oqyǧan azamat atylsa, soŋǧy 30 jylda olardyŋ tek 3000-nyŋ aty-jönı anyqtalǧan. Olardyŋ ışınde zaŋ aspiranty, şyǧystanu magistrlerı siiaqty ǧylymi däreje alǧan qazaq oqyǧandary bar.
Al osy anyqtalǧan azamattardyŋ qazaq tılınde matematika, geografiia, astronomiia, pedagogika, psihologiia, lingvistika, tarih jäne taǧy basqa ırgelı salalar boiynşa jazǧan kıtaptarynyŋ ışınen būryn-soŋdy jariialanbaǧan 100 oqulyqtyŋ tızımın anyqtap otyr. Sol 100 oqulyqta qazaq tılındegı salalyq terminderden bastap qanşama qūndy derekter bar.
Al qazırgı qazaq ǧylymy qarqyndy damyp jatyr dep aita almaimyn. Keşegı Sätpaevtar salyp bergen sara jol qazır bır jerı äbden tozyp, al kelesı bır jerın jyltyratyp, jaŋartyp qoiǧan soqpaqqa köbırek ūqsaityn siiaqty. Ärine, eskı jüiede qalyp qoiǧan, sol toz-tozy şyqqan erejelerı aqşamen qorǧata saluǧa jol aşyp otyrǧan körşı elderge qaraǧanda salystyrmaly türde köş ılgerımız deuge negız bar.
Degenmen de ǧylymǧa şynaiy, konseptualdy, konstruktivtı qoldaudy sezınu qiyn bolyp tūr. Bır jaǧynan älemdık talapqa sai, zaman köşınen qalmaityn halyqaralyq standarttar jasalyp jatyr. Ekınşı jaǧynan daiyndyqsyz, üstırtın qabyldanǧan şeşımder “otchet” üşın jan pida imitasiiasyn tuǧyzyp keledı.
Mäselen, bızde Bolon prosesı syndy jaŋa standarttardyŋ tärtıbı boiynşa, doktoranttarǧa halyqaralyq ǧylymi bazalarǧa maqala şyǧaru talaby qoiylady. Negızgı maqsaty — är ǧylym salamyz öz sorpasynda qainai bermei, halyqaralyq ǧalymdarǧa da tüsınıktı bolyp, ädıl bäsekelestıkke, jaŋa ǧylymi jaŋalyq aşuǧa jol salu, soǧan baǧyttauǧa itermeleu.
Alaida, qazaqtyŋ jas zertteuşılerı tügılı aldyŋǧy buyn ǧalymdarynyŋ basym köpşılıgı aǧylşyn tılın ǧylymi därejede meŋgergen be? Ol standartta (APA, IMRAD, t.s.s.) ǧylymi maqala jazuǧa daiyndyq jūmystary jürgızıldı me? Joq. Sosyn onyŋ jolyn, közın, tılın bılmeitın bıraq täp-täuır äleuetı bar qazaq ǧalymdary aqşaǧa qūnyqqan “jyrtqyş” jurnaldarǧa jem bolyp, myŋdaǧan dollaryn solarǧa berıp, qorǧauyn kütuge mäjbür. Osy bylyqty rettemeiınşe “halyqaralyq jurnaldar bızdıŋ ǧalymdardyŋ jūmysyn baǧalap jatyr” degen jalǧan tüsınık tuǧyzudyŋ bolaşaǧy baiansyz bolary anyq.
Qazaq ǧylymynyŋ bügıngı örısın keŋeitıp, tynysyn aşatyn tyŋ serpılıstı sol mūramyzdy tügendep, halyqqa nasihattaudan bastau kerek dep sanaimyn. Sonda ǧana ūlttyq tamyrǧa när baryp, zamanaui ǧylymnyŋ “dänın alyp, qauyzyn tastauǧa” immunitet qalyptasyp, motivasiia paida bolyp, niet küşeierı sözsız.
Alma SAILAUQYZY,
alaştanuşy ǧalym
