Jezqazǵannyń qara mysyna – 50 jyl

3146
Adyrna.kz Telegram

  Jezqazǵannyń qara mysyn alǵashqy alǵan qazaq azamattary jaıly úzik syr.

  «1973 jyly 21-aqpanda aýysym sheberi Jambyl Ybyraev pen aǵa konvertershi Sultan Elemesov alǵashqy Jezqazǵan qara mysyn berdi». Jezqazǵan mys qorytý zavodynyń jylnamasynda bul azamattar týraly osylaı altyn áriptermen jazylǵan. S.Elemesov KSRO-nyń  Qurmetti metallýrgi, «Eńbek Qyzyl Tý» ordeni jáne birneshi medaldarmen marapattalǵan. Jambyl Ybyraev ınjener-metallýrg, KSRO-nyń  Qurmetti metallýrgi, 1990 jyly alǵashqy balama saılaýda Qaz SSR-niń Joǵarǵy Keńesine depýtat bolyp saılanǵan.

Som tulǵaly Sultan Elemesov

Respýblıka tústi metallýrgııasynyń-alyby Jezqazǵan mys qorytý zavody týraly áńgimelegende, ol bastaý alǵan Qarsaqbaı mys qorytý zavody eriksiz eske oralady. 1928 jyldyń 19 qazanynda Qarsaqbaı mys qorytý zavodynda tuńǵysh mys balqymasy alyndy.

SOKP Ortalyq Komıteti men KSRO Mınıstirler Keńesiniń 1959 jyldyń qazan aıynda qabyldanǵan qaýlysynda bylaı dep atap kórsetildi: «Qaraǵandy Sovnarhozynyń Jezqazǵan ken-metallýrgııa kombınaty qurylysy eldegi mys óndirisin damytýdaǵy memlekettik mańyzdy mindet dep sanalsyn». Jezqazǵanda salynatyn zavod shıkizatty kompleksti paıdalana otyryp, mys óndirisin qazirgi zamanǵy tehnologııalyq talaptarǵa saı júrgizýge tıis bolǵandyqtan zavodty josparlaýǵa elimizdiń eń iri ǵylymı-zertteý ınstıtýttary Gıprovetmet, Promstroıproekt, Santehproekt, Gıprohım jáne basqalar, al tehnologııalyq jelilerdi taldap-josparlaýǵa VNIIvetmet, NIIhımmash, Gıdrovetmet, Qazaqstan Ǵylym akademııasynyń metallýrgııa jáne baıytý ınstıtýty qatysty.

1966 jyldyń naýryz aıynda, Jezqazǵan qalasynyń ońtústik-shyǵysyndaǵy alańǵa  tehnıkalar kelip, zavod qurylysy bastaldy. 1969 jyldyń qańtar aıynda Jezqazǵan ken-metallýrgııa kombınaty boıynsha arnaıy buıryq shyǵarylyp, zavodtyń dırekııasy quryldy. Ony basqarý jas ınjener-metallýrg Ignatıı Evgenevıch Lıge júkteldi. Jezqazǵan mys qorytý zavodyn kezeń-kezeńimen iske qosýǵa Norılsk, Pyshma, Krasnoýralsk, Almalyq, Balhash zavodtarynan tájrıbeli jumyskerler men ınjener-tehnık qyzmetkerleri arnaıy shaqyryldy. Qarsaqbaı zavodynan kóptegen jumyskerler men ınjenerler kelip iske kiristi.

Sultanbek Elemesov 1926 jyly 15 qańtarda Qaraǵandy oblysy, Jezqazǵan aýdanyndaǵy «Pıoner» kolhozynda dúnıege kelgen. On bir jasynda anasy Dildágúl dúnıe salady. Ákesi Elemes 1897 jyly Maıtóbede dúnıege kelgen. Stalındik jappaı repressııa kezinde 1937 jyly «halyq jaýy» atanyp jer aýdaryldy. Sibirde aıdaýda júrip Elemes dúnıeden ótedi, sóıtip áke súıegi máńgilikke jat jerde qalady. Qyzyl ımperııanyń qýǵyn-súrgini Elemesov Sultanbektiń ómirinde aýyr iz qaldyrdy. 1956 jyly Reseı Federaııasynyń Magadan oblysynan Elemes «halyq jaýy» degen jaladan aqtaldy degen habar keledi.

3 S. Elemesov otbasymen

Jastaıynan jetim qalǵan Sultanbek eńbekke erte aralasady. 1942 jyly Qarsaqbaı temirjolyna mashınıst bolyp jumysqa turady. 1950-1969 j.j Qarsaqbaı mys zavodynda konvertershy bolyp jumys isteıdi. Qarsaqbaı mys qorytý zavodynda aǵa konvertershi bolyp jumys istep júrgen ol balalarynyń keleshegin oılap Jezqazǵan qalasyna qonys aýdarady.

Jezqazǵan mys qorytý zavody týraly qandaı da bir áńgime qozǵalǵanda Sultan aǵaǵa soqpaı ketý múmkin emes. Jezqazǵan mys qorytý zavodynyń tarıhynda Sultanbek Elemesov esimi altyn árippen jazylýy oryndy. Sol bir jyldardaǵy S.Elemesovtyń  osy zavodqa alǵash ret jumysqa turýǵa kelgende bolǵan bir oqıǵa el ishinde keıinde ázil-shyny aralas «Tulǵany tulǵa ǵana tanıdy» dep ádemi áńgimege ózek bolǵan edi. Ol áńgimeniń uzyn-yrǵasy bylaı bastalatyn.

Jańadan salynyp jatqan Jezqazǵan mys zavodynyń dırektorynyń qabyldaýyna kelgen Sultanbek Elemesov eki ótinishti birden usynady. Aryzyn qolyna alyp qarap shyqqan dırektor «altynshy razrıadty konvertershi etip qabyldaı almaımyn, óıtkeni, salynyp jatqan konvertorlardyń qýaty Qarsaqbaıdikinen on ese úlken jáne tehnologııasy jańa, sen ony ıgere almaısyń, sondyqtan besinshi razrıadqa rıza bol» - dep ótinishtiń buryshyna «jumysqa besinshi razrıadpen qabyldansyn»-dep qol qoıady. Ekinshi ótinishine «kottedj suraısyń, al men sen túgili arnaıy shaqyrtylyp kelgen norılskilik mamandarǵa da kottedj bere almaı otyrmyn. Renjime, úı joq»-dep tike qaıyrady. Oǵan Sultekeń «jaraıdy» dep shyǵyp ketip, kombınattyń sol kezdegi dırektory Vıktor Gýrbanyń ózine barady. Oǵan bolǵan jaıdy aıtyp beredi. Sultanbektiń áńgimesin tyńdap bolǵan V.Gýrba aldyndaǵy qalamsabymen onyń buryshtamasyn belinen bir-aq syzyp, «mys zavodyna altynshy razrıadpen qabyldansyn» dep qol qoıady. «Ekinshi máselem» degende kómekshisin shaqyryp alyp, «salynyp jatqan kottedjderdiń jaqynda bitetini qaısy?» dep suraıdy. Anaý taq etkizip aıtyp beredi. Sonda:-ol úıdi myna Elemesovke ber,- deıdi. Áńgime osymen aıaqtaldy. Máselesi sheshildi. Sultekeń jańadan salynǵan kottedjge kirip, altynshy razrıadpen zavodqa konvertershy bolyp jumysqa qabyldandy.

Ákesi Ybyraı ásker qataryna alynyp, Uly Otan soǵysyna attanǵannan keıin eki aıdan keıin Jambyl dúnıege keledi. Arada bir jyl óter-ótpeste fashıstermen bolǵan keskilesken urysta Ybyraı erlikpen qaza tabady. Anasy Ajar úsh balamen eńbek maıdanyna aralasty. Kishkentaı Jambyldy besigimen eginjaıdyń jıegine qoıyp, tize búkpeı eńbek etti. Sóıtip júrip ósirgen Jambyly el kádesine jaraǵan azamat bolyp ósti. Ol Qarsaqbaıdaǵy №1 qazaq orta mektebin bitirisimen eńbek jolyn mys zavodynda elektromonter bolyp bastaıdy. Jezqazǵan taý-ken metallýrgııa kombınatynyń joldamasymen Almatydaǵy Qazaq poltehnıkalyq ınstıtýtyna oqýǵa túsip, ınjener-metallýrg mamandyǵyn alyp Jezqazǵanǵa oraldy. Búkilodaqtyq ekpindi qurylys atanǵan Jezqazǵan mys zavodynyń qurylysyna qatynasty. Metallýrgııa ehynyń bas korpýsyn salýǵa óz úlesin qosty.

1971 jyldyń basynda mysty elektorolızdeý jáne balqytý óndirisiniń alǵashqy kezeginiń qurylysy aıaqtaldy. Eki anod peshi, elektrolız ehynyń birinshi kezegi iske qosyldy. Sol jyldyń 23 aqpanynda, tańerteńgi saǵat 10-da aspaly kran mashınısi Klavdııa Iakýsheva master Vıktor Azanovtyń aýsymynda kezekti elektrolızshiler Aleksandr Pıankov, Harıs Zaınagýtdınov jáne Leonıd Fırsov tazartyp, daıyndaǵan katod mysynyń alǵashqy parııasy vannadan alyndy. Tuńǵysh ret jańa zavodta jańa tehnologııamen halyqaralyq standartqa saı katod mysy alyndy. Anod peshi paıdalanýǵa berilýge daıyndalyp jatty.

1971 jyldyń 24 aqpanynda anod peshi qyzdyrylǵannan keıin master S.Jeldibaevtyń aýysymynda aǵa balqytýshy V.Nagornov peshke Qarsaqbaıdyń qara mysyn saldy, 01 naýryzda tańerteńgi saǵat 10-da alǵashqy anod mysy alyndy.

Alǵashqy katod mysyn alǵannan keıin, týra eki jyl ótkende, 1973 jyldyń 21 aqpanynda №1-shi elektr peshi iske qosylyp, Káriboz Saıranovtyń aýysymynda aǵa balqytýshy A.Kıchalıýk  birinshi ret shteın  aldy.

Zavod, eh basshylary konverterde alǵashqy qara mysty alý proessin  basqa zavodttardan arnaıy shaqyrylǵan mamandarǵa tapsyrdy, osy qalaı degen kil myqtylar qara mysty balqytyp alýdyń naqty tetigin taba almaı qınalady. Sol sátte ınjener- metallýrg Jambyl Ybyraev basshylyq jasaıtyn aýysym jumysqa kirisedi. Aǵa konvertershi Sultanbek Elemesov aýysym sheberi Jambylǵa qarap: «Mynalar qoldarynan kelgenin istep baqty, biraq proesti júrgize almady. Endi biz ózimizdiń tásilimizdi qoldanaıyq» dep, Qarsaqbaıda birge istegen áriptesimen ekeýi iske kirisedi. Dırektor bastaǵan bir top adam «Shynymen osy ekeýi biz bilmegendi, biz ala almaǵandy alaıyn dep tur ma?» dep tańdanystaryn jasyra almaıdy. E.Sultanbek jáne qasyndaǵy joldasy ekeýi konverter proesin tolyǵymen júrgizip sapaly qara mystyń balqymasyn alady. Qazaqtyń qarapaıym eki ulynyń myna kúrdeli tehnologııany eshqandaı arnaıy oqý bitirmeı-aq meńgerip alǵandaryna abyroı-ataqtary dardaı bolǵan norılskilik jáne basqa zavodtardan arnaıy shaqyrylǵan mamandar tańdaı qaǵýdan basqa eshteńe deı almaıdy. Sonda zavod dırektory qýanǵanynan E.Sultanbektiń qolyn alyp:

- Sulteke, raqmet sizge kezinde men qatelesken ekenmin, eńbegińizge tántimin- dep oǵan óziniń rızashylyǵyn bildiredi.

Bul osydan jarty ǵasyr buryn bolǵan áńgime edi desek te, mys zavodyndaǵy metallýrgterdiń esinde áli saqtaýly. Mundaǵy nebir maıtalman metallýrgter «Sultanbek Elemesov bizdiń jáne bizden burynǵylardyń da maqtan tutatyn ustazy bolǵan» degendi shynaıy kóńilden aıtady. Bir kezderi osy mys qorytý zavodynda resmı túrde tirkelmese de «S.Elemesov mektebi»  degen tájrıbe taratý ortalyǵy bolǵanyn metallýrgter áli kúnge deıin aıtyp keledi.

JMZ dırektory I.E.Lı, balqytý eh bastyǵy I.F.Ovchınnıkov

Maıtalman metallýrg Jambyl Ybyraev 1989 jyly SOKP-niń Bas hatshysy M.S.Gorbachevtiń Máskeýde ótkizgen búkilodaqtyq orta býyndy óndiris basshylarynyń jınalysyna Jezqazǵan oblysynan delegat bolyp qatynasty. Ol 1990 jyly Qazaq SSR Joǵarǵy Keńesine depýtat bolyp saılandy. Átteń sum ajal júrek talmasynan arda azamatty ortasynan erte alyp ketti. Ol týraly sonaý bir jyldardaǵy Respýblıkalyq «Soıalıstik Qazaqstan» gazetinde «1990 jyldyń qarasha aıynyń 29-juldyzynda 49 jasqa qaraǵan shaǵynda Qazaq SSR halyq depýtaty, Respýblıka Joǵarǵy keńesiniń ekologııa jáne tabıǵı resýrstardy utymdy paıdalaný máseleleri jónindegi komıtetiniń basqa jumystardan bosatylǵan múshesi Jambyl Ybyraev kenetten qaıtys boldy» degen qazanama jarııalandy. Mine, sodan beri Jambyl esimi ótken shaqpen eske túsip turady. Ómirden ózi ótse de, artynda onyń atqarǵan isi qaldy. Árıne, onyń atqaram degen isteri, alsam degen asýlary kóp bolatyn. Atqarǵan jumystary da az emes-tin. Áıtse de, naǵyz kemeline kelip, sharyqtaǵan shaǵynda júregi qurǵyr syr berdi. Kilt toqtady. Ómir úzildi. Biraq onyń isi toqtaǵan joq. Táýelsiz eldiń kók Týy kókten jelbiredi.

Jezqazǵan mys qorytý zavodynda, konverter bólimshesinde eren eńbekterimen este qalǵan, óz isteriniń  maıtalmandaryn aıta ketýdi jón kórdim, olar: kezinde bólimshe bastyǵy bolǵan Muhanbetqalı (Bóken) Sultanbaev, aǵa sheber Vladımır Denısov, aýysym sheberleri Borıs Demenko, Oraz Bekbaýov, Izbasar Sadyqov, Vadım Plýshkov, Salaýat Býltashev,  aǵa konvertershiler Orazaly Meıramov, Vladımır Dolgov, Aıtmaǵanbet Bıtenov, Serik Qonarbaev, Baızaq Naýanov, Meıirman Igibaev, konvertershiler Kósherbaı Bekmaǵanbetov, Náýpik Omarov, Nurpan Jakýpov, Jalǵas Úngitbaev, Qulataı Qordashev, Muhanbet Aıtenov, aspaly kran mashınısteri J.Dıýmqulov, T. Ábilqaıyrov, A. Bektasov, V Bolshakov. Eńbek ótiliminiń 40 jyldan asa ýaqytyn balqytý ehynda ár deńgeıde qyzmet atqarǵan, sonyń ishinde 30 jyl konverter bólimshesin basqarǵan KSSRO-nyń Qurmetti metallýrgi, «Eren eńbegi úshin» medaliniń ıegeri, «Qazaqmys Korporaııasynyń Qurmetti eńbek ardageri» taǵy basqa da marapattar ıesi Tolqynbek Aımaǵanbetuly Nurmaǵanbetov. Esimderi atalǵan abzal jandardyń kópshiligi búginderi ortamyzda joq, qaırymsyz ajal olardy aramyzdan erte alyp ketkeni ókinishti-aq. Olarǵa:– «máńgilik oryndaryńyz jaıly bolǵaı, Jaratýshy Alla jumaqtan oryn bersin, urpaqtaryńyz ǵumyrly bolsyn»-deımiz.

Injener-metallýrg Jambyl Ybyraev jáne aǵa konvertershi Sultanbek Elemesovter  bastaýynda turǵan Jezqazǵan mys zavody sary altyndaı sary mysty sapyryp jatyr. Olardyń tálim-tárbıesin alǵan jastar jańa bıikterdi baǵyndyrýda. «Jaqsynyń artynda jaqsy iz qalady» degen emes pe ?! Maıtalman metallýrgterdiń «eńbegim elime bolsyn, tókken terim jerime tamsyn» deıtin sózderi búgingi jastardyń únimen úndese túskendeı. Júıtkigen júırikteı áli talaı jyldar óter, ómirge talaı jas metallýrgter keler, biraq Jezqazǵan mys qorytý zavodynyń tarıhynda 21 aqpan 1973 jyl altyn áriptermen jazylyp qalatyny anyq.

2017 jyly sonaý jyldaǵy kezdesýdegi derekterdiń negizinde jazýshy-dramatýrg Tóken Áljantegi alty kórinisten turatyn «Ǵumyrǵa teń bir kún» atty pesasy jazyldy. Bul dramadaǵy basty keıipkerler Jezqazǵan mys qorytý zavodynda alǵashqy qara mysty alǵan -Sultanbek Elemesov, aýysym sheberi Jambyl Ybraev.

S.Qojamqulov atyndaǵy Jezqazǵan teatry pesany sahnaǵa shyǵarýǵa daıyn ekndigin málimdedi, biraq oǵan shamaly qarajat kerek ekendigin alǵa tartýda. Bul pesa ólke tarıhy, korporaııa tarıhy ekenine kúmán joq, sondyqtan «Qazaqmys Korporaııasy» JShS-niń basshylary qarjylaı qoldaıdy dep úmittenemin.

Tólegen Búkirov, t.ǵ.k, Jezqazǵan qalasynyń jáne
Qaraǵandy oblysynyń Qurmetti azamaty,
Qazaqstannyń Qurmetti metallýrgi

 

"Adyrna" ulttyq portaly 

Pikirler