Elımızdıŋ tarihyndaǧy HH ǧasyrdyŋ 20-50-jyldaryndaǧy qoǧamdaǧy qaişylyqtar men qasıretke toly kezeŋnıŋ tarihyn zertteude erekşe auqymdy üles qosyp kele jatqan ǧalymdardyŋ qatarynda tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Qadyr Äbıljanūly Ahmetov esımı aiyryqşa oryn alady.
Bügınde jetpıske jelkene köterılgen aǧamyzdyŋ ömırı ǧibratqa toly. Ol özınıŋ osynau saliqaly ǧūmyrynda qanşama ǧalym-şäkırtterdı tärbielep şyǧaryp, ǧylymnyŋ daŋǧyl jolyn aşuǧa yqpal ettı. Qadyr Äbıljanūly tärbiesın körıp, şapaǧatyn alǧan şäkırtterınıŋ özı bügınde älemnıŋ är tüpkırınde jemıstı eŋbek etıp, täuelsız Qazaqstannyŋ bolaşaǧyna sübelı ülesterın qosuda.
1953 jyly 31 qaŋtarda Soltüstık Qazaqstan oblysy Şal aqyn (būrynǧy Sergeev) audany, Sosial auylynda düniege kelgen Qadyr Äbıljanūly Ahmetov özınıŋ eŋbek jolyn auyldyq mektepte mūǧalım boludan bastaǧan edı.
1976 jyly S.M. Kirov atyndaǧy QazMU-dy bıtırgen soŋ QazKSR Joǧarǧy jäne orta arnauly oqu oryndary ministrlıgınıŋ joldamasymen Selinograd injenerlık-qūrylys institutynda oqytuşy, odan keiın QazMU-dyŋ aspiranturasyn aiaqtaidy. Qadyr Äbıljanūly universitet qabyrǧasynda, keiın aspiranturada oqyp jürgende elımızge belgılı ǧalymdarynan, onyŋ ışınde otandyq tarih ǧylymyn zertteude özındık ızderın qaldyrǧan U.Şälekenov, N.Dauylbaev, Ä.Orazbaev, S.Jaqypbekov, V.Iýdin, M. Hūsaiynovtardan därıs aldy. Ūstazdarynyŋ taǧylymdy därısterı, täjıribelık sabaqtary men aqyl-keŋesterı onyŋ tarihşy-ǧalym mamandyǧyn igerude erekşe röl atqardy. Boiyndaǧy ǧylymǧa degen beiımdılıgımen tanylǧan jas tarihşy QazMU-dıŋ aspiranturasyn1985 jyly aiaqtap, professorlar Ämır Qanapin, Samuil Lvovich Kovalskiilerdıŋ jetekşılıgımen 1986 jyly kandidattyq dissertasiiasyn sättı qorǧady. Ūstazdarynyŋ boiyndaǧy ziialylyq, ǧylymǧa adaldyq, adamgerşılık qasietter Qadyr Äbıljanūlynyŋ pedagog-ǧalym bolyp qalyptasuyna, ǧylymi ızdenıster baǧyttaryn aiqyndauda öz yqpalyn tigızdı.
Ol 1991-1996 jyldary Abai atyndaǧy Almaty memlekettık universitetınde dosent, 1996-2004 jyldary L.N. Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınde kafedra meŋgeruşısı, tarih fakultetınıŋ dekany bolyp, jauapty qyzmetter atqarady. Al,2004 jyldyŋ nauryzynan berı Qadyr Äbıljanūly Euraziia gumanitarlyq institutynyŋ oqu jäne ǧylymi jūmys jönındegı prorektory qyzmetın atqaryp keledı. Bügınde ol osy instituttyŋ oqu üderısınıŋ barysyn, oqu jüktemelerınıŋ josparlanuy men oryndaluyn baqylaudy jüzege asyruda. İnstituttaǧy ǧylymi-zertteu qyzmetıne basşylyq jasap, oqytuşy-professorlardyŋ, studentterdıŋ ǧylymi-zertteu jūmystaryn ūiymdastyryp, oqu-ädıstemelık konferensiialardy, ǧylymi ıs-şaralardy josparlap, olardyŋ sättı ötulerıne basşylyq jasaidy. Osyndai jauapty qyzmetterde bolyp özınıŋ öte qarapaiymdylyǧymen tanylyp, ärıptesterınıŋ arasynda bedelı artty.
Qadyr Äbıljanūlynyŋ ǧylymi qyzyǧuşylyqtary HH ǧasyrdyŋ 20-30 jyldaryndaǧy Qazaqstandaǧy mädeniet jäne bılımnıŋ damuy, ūlt ziialylarynyŋ taǧdyry, olardy zertteudegı teoriialyq-metodologiialyq negızder men ūstanymdar, ūlttyq ideia men elitanyŋ, tūlǧatanudyŋ özektı mäselelerın zertteuge arnaldy. QR Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ akademigı, Otan tarihyn zerdelep, konsepsiiasyn qalyptastyruda özınıŋ bükıl ömırın arnaǧan Manaş Qozybaev onyŋ alǧaşqy ǧylymi zertteu jūmysynyŋ keŋesşısı boldy.Ökınıştısı sol, dissertasiialyq zertteudı aiaqtau kezeŋınde akademik M.Qozybaev kenetten qaitys bolyp, Ş.Uälihanov atyndaǧy tarih jäne etnografiia institutynyŋ «Qazaqstannyŋ keŋes däuırındegı tarihy» bölımınıŋ meŋgeruşısı, QR Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ korrespondent-müşesı, t.ǧ.d., professor Keŋes Nūrpeiıs ǧylymi keŋesşı bolyp taǧaiyndaldy. Belgılı tarihşy-ǧalym Keŋes Nūrpeiıs aǧanyŋ basşylyǧymen 2003 jyly Qadyr Äbıljanūly «HH ǧasyrdyŋ 20-30 jyldaryndaǧy Qazaqstan mädenietı («mädeni revoliusiianyŋ» konsepsiiasy, ideologiiasy jüzege asyryluy)» atty taqyryptaǧy doktorlyq dissertasiiasyn ülken jetıstıkpen qorǧap, 2006 jyly professor ataǧyn aldy.
Qadyrjan Äbıljanūly osy ūly ūstazdardyŋ aldyn körıp, olardyŋ bılımınıŋ närımen susyndap, jaqsy tälım-täjıribe alǧanyn asqan maqtanyşpen eske alyp: « ...men ömırımde ärqaşan jaqsy ūstazdardan tälım-tärbie aldym, olar maǧan bılım, ǧylym jolynda kömek berdı. Ǧylymi keŋesşılerım bolǧan akademikter Manaş Qozybaev pen Keŋes Nūrpeiıs ärqaisysy özınıŋ ǧylymi mektebın qalyptastyrǧan naǧyz ǧalym, qoǧam qairatkerlerı edı. Olar jastarǧa qamqorlyq jasady, aqyl-keŋesterın berıp, bolaşaqqa jol sıltedı. Manaş jäne Keŋes aǧailarmen ömırlerınıŋ soŋyna deiın jaqsy qatynasta boldym. Ziialy tūlǧalar retınde aitqan äŋgımelerı, qazaq tarihynyŋ kelelı mäselelerı turaly pıkırlerı jan-jaqty,tereŋ mazmūndy bolatyn. Keŋes Nūrpeiısūly jūmystyŋ baǧyt-baǧdaryna bailanysty özınıŋ eskertpelerın bere otyryp, dissertasiiany aiaqtau kezeŋınde ǧylymi keŋesşı boldy. Ol Alaş ziialylarynyŋ qyzmetı, jalpy Alaş qozǧalysy turaly alǧaşqy sübelı monografiia jazǧan ǧalym edı. Ǧylymi ortada M.Qozybaev pen K.Nūrpeiıstıŋ bedelı joǧary boldy, ǧalym-tarihşylar, zertteuşıler ärqaşan olardyŋ pıkırımen sanasatyn» deidı.Osyndai ǧylymi orta tälımın körgen Q.Äbıljanūlynyŋ zertteuşılık ızdenısterı mädeniet, bılım men ǧylym, qazaq ziialylarynyŋ 1920-1930 jj. mädeni saladaǧy qyzmetınıŋ tarihy men tarihnamasynyŋ kelelı mäselelerıne arnaldy. Onyŋ qalamynan şyqqan 100-den astam ǧylymi jäne ǧylymi-köpşılık zertteuler, monografiialyq eŋbekter men aǧartuşylyq baǧytyndaǧy oqu qūraldary Otan tarihy salasyndaǧy ǧylymi ızdenıster barysynda teoriialyq jäne täjıribelık tūrǧydan zertteuşılerge zor kömegın berude. Q. Äbıljanūly özınıŋ ǧylymi eŋbekterınde Alaş ziialylarynyŋ mūralaryna erekşe män berıp, ideologiialyq tartys kezeŋındegı ūlttyq mädeniettıŋ negızgı ūstanymdaryn saqtap qaluǧa tyrysqan ūlt ziialylarynyŋ qyzmetıne erekşe nazar audarady. Ūlt-azattyq qozǧalystardyŋ kösemderınıŋ erlıkterı, avtordyŋ ǧylymi eŋbekterınde tarih jäne tūlǧa, ǧylym jäne tūlǧa degen aidarmen arnaiy zerttelude.Onyŋ eŋbekterındegı Qazaqstan mädenietınıŋ qily taǧdyryna qatysty negızgı tūjyrymdary men qorytyndylary täuelsız elımızdıŋ ötken däuırdegı tarihyn zertteuge yqpaly bolary sözsız. Qazaqstan täuelsızdık alǧannan berı Otandyq tarih ǧylymyn qaita zerdeleuge mümkındık tudy. Ūlttyq intelligensiiaǧa qatysty kürdelı mäseleler qaita qaralyp, tyŋ derekter negızınde jaŋa tūjyrymdar jasaluda. Qadyr Äbıljanūlynyŋ är jyldary jaryq körgen ǧylymi maqalalary toptastyrylyp, keŋes ökımetı tūsyndaǧy saiasattyŋ mädenietke äserı, ūlttyq bolmysty qorǧaudaǧy Alaş qairatkerlerınıŋ mädeni saladaǧy qyzmetterındegı qym-qiǧaş tartystary, «ideialyq küres» jaǧdaiyndaǧy ūstanymdary, ūlttyq qūndylyqtar, memlekettık müdde t.b. mäselelerge nazar audarylady. Ǧalymnyŋ qandai da bolsa zertteu eŋbekterı tarih ǧylymyndaǧy jaŋa ızdenısterdıŋ baǧyttaryna jol aşatyny anyq. Qalamy qarymdy ǧalym aǧamyzdyŋ eŋbegı janyp QR BǦM-nyŋ «QR bılım beru ısınıŋ qūrmettı qyzmetkerı», «Qazaqstan Respublikasynyŋ ǧylymyn damytuǧa sıŋırgen eŋbegı üşın» tösbelgılerımen, «10 jyl Astana», «Qazaqstan Respublikasynyŋ Täuelsızdıgıne 20 jyl», «Qazaqstan Täuelsızdıgıne 30 jyl», «Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı» medalderımen marapattaldy. Bügınde 70 jasqa tolǧan Qadyr Äbıljanūlynyŋ ömırden toqyǧany mol, keŋ oilap, qamqor qolyn ūsynyp jüretın aǧamyz. Onyŋ özı taŋdaǧan salany damytuǧa sıŋırgen belsendı qyzmetı, ozyq oilaityn kemel qabıletı jūrtty täntı etpei qoimaidy. Jastarǧa ūlaǧatty ūstaz, önege bolyp tabylady. Aǧamyzdyŋ būl rettegı igılıktı ısterın ärıptesterı ärqaşan da joǧary baǧalaidy. Bız, Qadyr Äbıljanūlynyŋ jetken jetıstıkterıne tıleules, tılektes bola otyryp, jetpıs jasqa tolǧan mereitoiyŋyz qūtty bolsyn dep, Sızge ūzaq ömır, zor densaulyq, qajymas qairat, otbasyŋyzǧa baiandy baqyt, jaŋa şyǧarmaşylyq tabystar tıleimız!
Qanat Öskembaev,
tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty, professor
