Jaŋa ǧasyrda Şyŋǧys hanǧa qyzyǧuşylyq jaŋa deŋgeige köterıldı
Ol turaly türlı tılde jazylǧan kıtaptar men maqalalar künnen künge köbeie tüsude. Şyŋǧys han turaly tüsırılgen körkem filmder men derektı filmder de az emes. Qytai kinogerlerı tüsırgen köp bölımdı «Şyŋǧys han» teleserialy da köpşılıktıŋ köŋılın osy bır dara tūlǧaǧa taǧy bır ret audardy.
Men öz tarapymnan Şyŋǧys han turaly: «Şyŋǧys han qai jerde jerlengen?», «Şyŋǧys hannyŋ bügınge jetken ösietı», «Aleksandr Makedonskii maskünem bolǧan, al Şyŋǧys han şe?» atty maqalalar jazyp jariialadym.
Keŋes ükımetınıŋ köptegen jyldar boiy Şyŋǧys handy Reseidı jaulap alǧan jauyz retınde nasihattaǧan äreketı bügınde eskırdı. Bärın bylai qoiǧannyŋ özınde, sol Reseidıŋ tanymal baspalarynyŋ bırı «Molodaia gvardiia» özınıŋ «Tamaşa adamdar ömırı» toptamasynyŋ bırı retınde «Şyŋǧys han – älemdı moiyndatuşy» atty kıtapty şyǧardy!
Degenmen, Keŋes ükımetı kezınde basylǧan ǧylymi kıtaptardan Şyŋǧys han turaly jaǧymdy mälımetterdı de oquǧa bolatyn. Bıraq, ǧylymi kıtaptar az taralymmen şyǧatyn bolǧandyqtan, KSRO halqynyŋ būndai ädebiettı qolǧa tüsıru mümkınşılıgı şekteulı boldy. Şeneunıkterınıŋ özı 1800000-ǧa (on segız million!) jetken ülken eldı basqarǧan Kommunistık partiianyŋ ideologiialyq maşinasynyŋ jaudyrǧan mälımetterı arasynan halyqtyŋ nenıŋ dūrys, nenıŋ būrys ekenın ajyrata almauy da tüsınıktı.
Soŋǧy jyldary Şyŋǧys hannyŋ şyqqan tegı turaly, ol ana ūlttyŋ ökılı, myna ūlttyŋ ökılı degen pıkırler aityluda. Būl sūraq beker tuyndap otyrǧan joq. Sebebı, Şyŋǧys handai ūly tūlǧany öz halqynyŋ ökılı etu arqyly elınıŋ märtebesın köteruge müddelılık tanytyp otyrǧandar az emes.
Şyŋǧys hannyŋ tegı kım degen sūraqqa jauap beru oŋai emes.
Bıraq, jauap beruge bolady. Şyŋǧys han turaly bılgısı kelgen är adam, älem ǧalymdary moiyndaǧan Vasilii Vladimirovich Bartoldtıŋ şyǧarmalaryn ainalyp öte almasy anyq. Orystanyp ketken Sankt-Peterburgtık nemıs janūiasynda tuǧan V.V.Bartold arab, parsy jäne türkı tılderın jaqsy bılgen. Ol öz eŋbekterın köptegen şet elderde bolyp, baiyrǧy jazbalardyŋ tüpnūsqalaryn oqyp zertteu nätijesınde jazǧan.
Men ekınşı synypqa barǧan 1964 jyly äkem, ǧalym Äsılhan Ospanūly V.V.Bartoldtyŋ köp tomdyq şyǧarmalar jinaǧyn satyp alypty. Jinaq bükıl KSRO aumaǧyna 5400 (bes myŋ tört jüz ǧana!) danamen basylyp şyqqan eken. Jinaqtyŋ bırınşı tomy «Türkıstan aimaǧy moŋǧol şapynşylyǧy däuırınde» dep atalady. Osy kıtapty qarap otyryp bır qyzyq derek oqydym. Ǧalym Men-Hun degen kısınıŋ: «Moŋǧol degen söz Şyŋǧys han kezınde moŋǧol halqyna tıptı belgısız resmi söz bolǧan» degen pıkırın keltırıptı. Bıraq, Men Hunnyŋ kım ekenın jazbapty. Osy bır mälımet menıŋ jadymda jaqsy saqtalynyp qaldy da Şyŋǧys hannyŋ kezınde moŋǧoldar özderınıŋ moŋǧol ekenın bılmegenı qalai, degen sūraq anda-sanda esıme tüsıp jürdı.
Jaqynda «Chingisiana» degen kıtap qolyma tüstı. Osy kıtaptaǧy Şyŋǧys han turaly jazylǧan Raşid ad-Dinnıŋ şejıresınıŋ törtınşı bölımı «Baiyrǧy zamanda moŋǧol atanǧan türkı taipalary turaly...» dep atalady. Türkı taipalarynyŋ keibırı moŋǧol atanǧany kımge de bolsa qyzyq körınerı anyq.
Būl maǧan Men Hunnyŋ «Moŋǧol degen söz Şyŋǧys han kezınde moŋǧol halqyna tıptı belgısız resmi söz bolǧan» degenın taǧy da bır ret esıme saldy. Sodan Men Hunnyŋ kım ekenın bılgım kelıp bıraz ädebietterdı aqtardym. Sūraǧymnyŋ jauabyn A.G.Olovinsevtıŋ orys tılınde jaryq körgen «Türkıler älde moŋǧoldar?» atty kıtabynan taptym. Men Hun 1219 jyly Batys Qytaiǧa qarsy äskeri joryq jasau turaly kelıssöz jürgızu üşın Şyŋǧys hannyŋ ordasyna barǧan Oŋtüstık Qytai ükımetınıŋ elşısı. Şyŋǧys hannyŋ jeke qabyldauynda bırneşe ret bolǧan ol köbınese hannyŋ Qytaidaǧy bas qolbasşysy Mūhalimen tyǧyz qarym-qatynas jasaǧan. Men Hunnyŋ jazuy boiynşa Muhali özın moŋǧolmyn dep aitpaǧan. Elşınıŋ Qytaidyŋ äskeri qūjattarynyŋ arasynan on toǧyzynşy ǧasyrdyŋ orta şenınde tabylǧan «Men-da, bei-lu» atty 1221 jyly jazylǧan eŋbegı arqyly Şyŋǧys han jäne onyŋ zamany turaly köptegen mälımetter bügıngı künge jettı.
«Moŋǧol degen söz Şyŋǧys han kezınde moŋǧol halqyna tıptı belgısız resmi söz bolǧan» dep jazbastan būryn, lauazymy joǧary qytai şeneunıgı Şyŋǧys han elınde bolǧan kezınde, «moŋǧol» dep atalatyn taipanyŋ ökılderın tabu üşın köp küş jūmsapty. Täjıribelı elşı Men Hun ızdeu jūmystaryn toqtatpai aqyry erjürek moŋǧoldardy tapqan eken. Bıraq, Şyŋǧys hannyŋ qūrǧan memleketı Men Hun aityp otyrǧan jerden bırneşe myŋ li (li – qytai ölşemı = 497,7 metr – B.O.) qaşyqtyqta eken. Būl maşina men ūşaqtar bar bügıngı kezge jaqyn bolǧanymen, on üşınşı ǧasyrdyŋ basynda öte ūzaq qaşyqtyq.
Men Hunnyŋ jazbasynan joǧarydaǧy derektı keltırgen ǧalym öz kıtabynda: «...tarihşy-ǧalymdar älı künge deiın moŋǧol atty taipany Moŋǧoliiadan ızdeude» dep jazady. Moŋǧoliiadan älı künge deiın moŋǧol degen taipanyŋ tabylmauy da köp närsenı aŋǧartady emes pe? V.V.Bartold ta öz eŋbegınde Soltüstık Qytaida üstemdık jürgızgen Szin äuletı on ekınşı ǧasyrdyŋ ortasynda Myngu – dada (nemese – Mengu) degen taipamen soǧysqanyn aita kelıp olardy moŋǧol dep ataidy. Al, taipanyŋ halyq emes ekenı kımge de bolsa tüsınıktı ǧoi. Turasyn aitqanda ol kezde qazırgı Moŋǧoliia jerı segızınşı ǧasyrdaǧy Türkı qaǧanatynyŋ aumaǧynyŋ jerı bolǧanyn baiyrǧy türkı alfavitımen jazylǧan tas ūstyn eskertkışterdıŋ tabyluymen däleldengen.
Ol kezde memlekettık tıl türkı tılı bolǧan.
Ǧalymdardyŋ aituynşa baiyrǧy türkı tılıne eŋ jaqyny qazaq tılı. Paida bolǧanyna 2500 (ekı myŋ bes jüz!) jyldan asatyn türkı (türık emes – B.O.) alfavitımen qaşalyp jazylǧan Bılge-qaǧan, Kültegın jäne basqa tas ūstyndardyŋ qazırgı Moŋǧoliia dep atalatyn el aimaǧynda köptep boluy osynyŋ dälelı. Orhon-Enisei jazuy dep atalatyn osy jädıgerlerdı oqyǧan bügıngı qai qazaq bolsa da tüsıne alatyny belgılı. Osy jerde bükıl türkı tektes halyqtarǧa ortaq Kültegın tas ūstynynyŋ köşırmesı köptegen qarjyǧa jasalyp Astana qalasyndaǧy Euraziia universitetıne ornatylǧanyn aita ketu kerek.
Tün ūiyqtamadym. Kündız otyrmadym.
Qara terımdı töktım.
Qyp-qyzyl qanymdy jügırttım.
Türkı elı üşın. – dep sonau segızınşı ǧasyrda ömır sürgen babalarymyzdyŋ bügıngı ūrpaǧyna joldaǧan otanşyldyq bas erejesı universitet qabyrǧalaryna ülken ärıptermen jazyldy. Şyŋǧys hannyŋ bilık qūrǧan kezınde qoldanylǧan jazu da türkı (türık emes – B.O.) jazuy. 1818 jyly tabylǧan Şyŋǧys hannyŋ jazuy jazylǧan tas ūstyny qazır Sankt-Peterburg qalasyndaǧy Ermitajda tūr. Osy ūstynnyŋ mätını ǧalymdardyŋ «eskımoŋǧol» dep ataityn jazuy bız bıletın baiyrǧy türkı jazuymen jazylǧan.
Sol kezgı däuır turaly oqyǧan kım de bolsa Şyŋǧys hannyŋ halqyn qūraǧan taipalar jalaiyr, qoŋyrat, kereiıt, naimandar bolǧanyn bıledı. Olar qazırgı Moŋǧoliia jerınen nege kettı? Būǧan tarihi ädebietterde anyq jauap berılgen. Ǧalymdardyŋ keltırgen derekterı boiynşa, 1218 jyly Şyŋǧys hanmen bırge Horezmnıŋ şahyn baǧyndyru üşın 10 tümen joryqqa attanǧan. 1235 jyly Resei men Şyǧys Europany baǧyndyru üşın Batu bastaǧan ekı tümendei äsker; 1252 jyly İrandy basyp alu üşın Hulagu bastaǧan 7 tümennen astam äsker jıberılgenı mälım. Būl qaruly qoldarmen bırge olardyŋ janūialary da ketkenın eskeru kerek.
Är tümende on myŋ sarbaz, olardyŋ ata-analary, bauyrlary, äielderı men bala-şaǧasy bolǧanyn eskersek Şyŋǧys han memleketınıŋ qanşa halqy otyrǧan mekenın tastap şyqqanyn şamalauǧa bolady.
«Şyŋǧys han – älemdı moiyndatuşy» atty kıtaptyŋ avtory, fransuz Rene Grusse: «Şyŋǧys han özınıŋ eŋ jaqsy küşterın basqa elderge alyp kettı de, olar sol jaqta bırjolata sıŋıp, ornyǧyp qaldy» dep jazady. Rene Grusse Şyŋǧys hannyŋ Täŋırge syiynǧany jönınde de jazǧan. Täŋırge tek türkı tektes halyqtardyŋ syiynatyny baiaǧydan belgılı. Qazaqtar «Täŋır» degen sözdı keşe de, bügınde de «Alla», «Qūdai» degen sözdermen qatar qoldanǧan, älı de solai qoldanyp jür. Būǧan ūly qazaq aqyny Maǧjan Jūmabaiūlynyŋ «Täŋır» atty öleŋı dälel. Qazaqta Täŋırberdı, Täŋırbegen siiaqty adam esımderı qazırde de köptep sanalady.
Şyŋǧys hannyŋ tuǧan kezde berılgen esımnıŋ maǧynasy nenı bıldıredı
Şyŋǧys hannyŋ tuǧan kezde berılgen esımın Temudjin dep bıletınder būl esımnıŋ ne maǧyna beretınıne köŋıl audara bermeidı. Temudjin Temırşı degen sözdıŋ basqa tıldı halyqtardyŋ aituymen tarap ketken nūsqasy. Mysaly: aǧylşynşa – stens, orysşa – stansiia, qazaqşa – stansa bolyp özgergenı siiaqty. Şyŋǧys – öte biık, Aspannyŋ ūiǧarymymen berlıgen bilık iesı, degendı bıldıredı. 2004 jyly Ämırhan Balqybek «Astarlap aitylǧan aqiqat qandai edı?» maqalasynda Oljas Süleimenovtıŋ: «...han bolǧanda alǧan aty da, sırä türkı älıpbiınen alynǧan boluy kerek: Şyŋǧys – han (Şyŋǧys – Qan) menıŋşe qazaq tılınde saqtalǧan şyǧys, künşyǧys – (şyŋǧys) sözımen törkındes. Osy jerde moŋǧoltanuşylardan qalqalanyp kelgen qūpiia aşylatyn siiaqty. Ūly hannyŋ şendı esımınde «sailauşylardyŋ ösietın bileuşınıŋ ömırlık baǧdarlamasy astarly türde berılgen: Şyǧys-Qan – Şyǧys (elderınıŋ) bileuşısı (monǧolşa: «şyǧys» – dormot, nege Dormot han emes?, «künşyǧys» – mandah)» degen pıkırın keltırdı. Köp närsenı aŋǧartatyn būl tūjyrym zamanymyzdyŋ bılımı öte tereŋ tūlǧalarynyŋ bırı Oljas Omarūly Süleimennıŋ pıkırı!
Şyŋǧys hannyŋ tegı turaly jazǧan ülken ǧalymdardyŋ bırı, Reseidıŋ ükımetınıŋ «şet elge ketpeseŋ – atylasyŋ» dep qoiǧan talabynan soŋ otanymen qoştasuǧa mäjbür bolǧan kniaz Nikolai Trubeskoi. Ǧūlama ǧalym «Şyŋǧys hannyŋ mūrasy» atty eŋbegınde han turaly «tūrandyq tūlǧa» dep jazǧan. Bır kezderı dünie jüzınde türkılerdı «tūrandyqtar», tūrǧan elın «Tūran» dep ataǧan. Ataqty Firdousidıŋ «Şah-name» jyrynda İran men Tūran arasynda bolǧan oqiǧalar jazylǧan.
Şyŋǧys han qazaq ūltyna qatysy bar tūlǧa
Qai tarihşy bolsa da naqty derekkke jügınuı tiıs. Būl ǧylymnyŋ būljymas erejesı. Şyŋǧys hannyŋ özımen söilesken Men Hunnyŋ jazuyna süiensek Şyŋǧys hanǧa deiın moŋǧol degen halyq bolmaǧan. Būl ortaq atty öz qolastyndaǧy taipalar men rularǧa bergen Şyŋǧys han. Demek Şyŋǧys han 1206 jyly bolǧan qūryltaida özınıŋ elıne moŋǧol atyn bergende jaŋa halyqty qalyptastyrudy közdegenı anyq.
Qazaqtyŋ eŋ ūly ǧalymdarynyŋ bırı Älkei Marǧūlan öz eŋbekterınde «türkı-moŋǧoldar» degen söz tırkesın qoldanuy da beker emes. Moŋǧoldardyŋ basqa türkı tektes halyqtarmen tuystyǧy tıl ūqsastyǧymen de däleldenedı. Mysaly: Qūda – qūda, baja – baja, jıgen – jien, būta – būta, būlaq – būlaq, sagadak – sadaq, t.b. Sonymen menıŋ boljamym boiynşa, Şyŋǧys han baiyrǧy Saq, Ǧūn, Türkı qaǧanaty atty memlekettıŋ mūragerlerı bolyp tabylatyn taipalardyŋ bırınen şyqqan. Demek, älemnıŋ eŋ ülken memleketterınıŋ bırın qūrǧan Şyŋǧys han, barlyq türkı tektes halyqtarǧa, onyŋ ışınde qazaq halqyna da ortaq ūly tūlǧa.
Berdaly OSPAN.
Mädeniettanuşy.
