Arman Äubäkır: Moldalar ūlttyq qūndylyq turaly aita bermeidı

• “Adyrnanyŋ” terıs dıni aǧymdarmen küresı qalai bastaldy?
• “Adyrna” ūlttyq-etnografiialyq bırlestıgı alǧaş ret universitettık klub retınde aşyldy. Joǧary oqu ornyn jurnalist mamandyǧy boiynşa aiaqtadym. Keiın “Ana tılı” gazetınde tılşı, Qazaq ūlttyq agrarlyq universitettıŋ gazetın şyǧaruşy qyzmetın atqardym. Sol kezde ärtürlı dıni aǧymnyŋ qyrküiek aiynan bastap oqu oryndarynda jastardy öz qataryna qosuǧa qyzmet etetın jüiesınıŋ baryn bıldım. Olar jataqhanalarda studentterge arnap Oraza ait, Qūrban ait, auyzaşar siiaqty dıni merekelerde dastarhan jaiyp, uaǧyz aitady. Sondai şaraǧa qatysqan studentterdıŋ köbı dın jolyna tüsıp, namaz oqyp, oqularyn tastap ta ketıp jatty. Universitettegı qyzmette jürıp terıs dıni aǧymdardyŋ jastardyŋ senımınen, köŋılınen şyǧu ädısterın anyq baiqai bastadym. Söitıp, olarǧa qarsy “Adyrna” klubynyŋ atynan äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq jäne Qazaq ūlttyq agrarlyq universitetterınde salt-dästür, tarih, mädenietımızdı aitatyn mamandarmen aptasyna ekı ret kezdesu ūiymdastyra bastadyq.
• Jastardyŋ imandylyqty dıni fanatizmge ūlastyryp alatyny neden?
• Tüngı klub, ışımdık ışu, esırtkı siiaqty ädetterden qaşamyz dep jat mädeniettıŋ jetegıne erıp bara jatyrmyz. Orysqūldyq, äsıre batysşyldyq dūrys emes. Bıraq bız sodan qaşamyz dep arabqūldyqqa bas ūryp jatyrmyz ǧoi. Ekı ortada özımızdıŋ töl tarihymyz ben mädenietımız qaida qaldy? Ärıge barmai, jastarǧa Alaş arystarynyŋ salyp ketken sara jolymen jüruımız kerek ekenın tüsındıru maqsatynda ötken jyly Almaty qalasy Dın ısterı jönındegı basqarmasymen bırlese otyryp “Alaş Orda”: ūlttyq ideia jäne dın mäselelerı” atty respublikalyq ǧylymi-täjıribelık konferensiia ötkızdık. Konferensiiaǧa tıptı Qazaqstannyŋ şet oblystarynan, Astanadan ǧalymdar keldı. Onda Alaş arystarynyŋ ūltşyl bolǧanyn, dıni aǧymdarǧa, sektalarǧa sol zamannyŋ özınde qarsy bolǧanyn, orysşyldyqty ǧana emes, arabşyldyqty da qoldamaǧanyn, qazaqylyǧymyzdy saqtaudy maqsat etkenın zerttep, barynşa däleldeuge tyrystyq. Osy basqarmanyŋ qoldauymen Alaş avtonomiiasynyŋ 100 jyldyǧyna orai “Alaş arystary, ūlttyq dästür jäne dın” atty derektı film tüsırdık. Filmnıŋ şynaiy, senımdı boluy üşın köptegen ǧalymnyŋ pıkırın bıldık. Filmdı tüsıru barysynda Qazaqstannyŋ köptegen aimaqtaryn aralap şyqtyq. Film jastarǧa tereŋ oi salǧany sonşalyq, jat aǧymǧa kırıp ketken keibır jastardy raiynan qaitarǧan da jaiy bar. Biyl da Almaty qalasy Dın ısterı jönındegı basqarmasynyŋ qoldauymen “Dın men dästür” atty jobany qolǧa aldyq. Joba şeŋberınde tıptı dästürlı muzykalyq konsert ötkızemız. Sol arqyly ūlttyq mädenietımızdı tanytyp, qazaq halqynyŋ erekşelıgın, ūlttyq qūndylyqtaryn nasihattaimyz. “Adyrna” bırlestıgı osyǧan deiın 10-nan asa konsert ötkızdı. Bırjan sal, Aqan serı, Jaiau Mūsa, Ükılı Ybyrai, Baluan Şolaq änderınıŋ konsertterı qoiyldy. Aldaǧy uaqytta taǧy da qalalyq Dın ısterı basqarmasynyŋ qoldauymen Estai änderınen konsert ötpekşı. Söitıp, özımızdıŋ töl tūlǧalarymyz bar ekenın, jat mädenietke elıktemei, öz baǧytymyzben jürıp te, tura joldan taimauǧa bolatynyn däleldegımız keledı. Dın jolyna tüsemız dep jürgende arab mädenietı, tıptı, evreilerdıŋ mädenietı bızge kerı äserın tigıze bastaǧany jasyryn emes. “Dın men dästür” jobasy aiasynda Almatydaǧy bazarlardyŋ janyndaǧy meşıtterde nemese namazhanasynda PhD doktorant, dıntanuşy Asyltai Tasbolatpen dıni jamaǧattardyŋ kezdesuın ūiymdastyryp kelemız. Sonymen qatar, jamaǧattan bölek jeke tūlǧalarmen de oŋaşa jüzdesıp, mäselelerın tyŋdap, dūrys baǧytta dıni tüsınık beremız.
• Nege bazar aumaǧynda?
• Sebebı, köptegen ırı bazarda qysqa balaqty, ūzyn saqaldy, köpşılıktıŋ üreiın tuǧyzatyn adamdar köbeidı.  Olardy dūrys jolǧa baǧyttau maqsatynda, qazaq boludy, qazaqtyqty saqtau jönınde, qalyptasyp qalǧan jat közqarastarynan ainytu üşın namazhana, meşıtterge ızdep baramyz. Olardy kezdestırıp qalu üşın arnaiy namaz uaqytynda baryp, imamnan rūqsat alamyz. Osyǧan deiın 10-ǧa juyq bazardyŋ namazhana, meşıtınde därıs ötkızgen ekenbız. Bızdıŋ därısımızge qatysqandar sany  -şamamen 1500 adam. “Kenjehan”, “Arlan”, “Kökbazar”, “Barys-4” taǧy basqa sauda ortalyqtaryna bardyq. Köbıne salt-dästür men dınnıŋ bailanysy turaly därıster oqylady. Sebebı dästürlı emes dıni aǧym ökılderı dombyrany şirk, kelınnıŋ ata-enesıne iılıp sälem saluyn Qūdaiǧa serık qosu dep esepteidı. Sondyqtan bızdıŋ tūraqty därıskerımız Asyltai Tasbolat dıni terminder, Qūrandaǧy mysaldar arqyly olardyŋ tüsınıkterı qate ekenın däleldep beredı. “Udy u qaitarady” demekşı, äsıredınşıl adamdarmen tek dıni terminder arqyly küresu kerek. Eger bız därıs oquǧa äleumettanuşy nemese etnografty şaqyrsaq, olar keibır dıni ūǧym-tüsınıkterı mümkın, al eger, imamdy söiletsek, ol özıne üirenşıktı dıni uaǧyzyn aityp keter edı. Moldalar men imamdar köbıne dındı uaǧyzdaǧanymen ūlttyq qūndylyq, qazaq mädenietı turaly aita bermeidı. Al bızdıŋ maqsatymyz – jat aǧymnyŋ jetegınde ketkenderdı raiynan qaitaru, eŋ bastysy olardyŋ betterın dınşıldıkten qazaqtyqqa qaratu. Sebebı, olar dındı dūrys zerttemegendıkten, ūlttyq qūndylyqtar turaly bılımderı taiaz bolǧandyqtan immunitetterı de älsız keledı. Olar özderı sengen ūstazdarynan estıgenın ǧana bıledı, bärı bırdei Qūrandy aşyp oqityndary sirek. Al bızdıŋ dıntanuşylar Qūrannan naqty dälel, mysaldar keltıru arqyly olardyŋ senımıne kıredı, terıs aǧymdyq tüsınıktegı raiynan qaitady.
• Jat aǧymǧa erıp ketkender oŋaşa kezdesuge qalai kelısedı?
• Olarǧa jai ǧana qoǧamdyq ūiymnan keldık desek, söilespeidı. Senımıne kıru üşın qūqyq qorǧau organynan nemese äkımşılıkten keldım dep ötırık aituǧa tura keledı. Ökılettı organnan kelgenge ūqsap söilessek, az bolsa da äŋgımelesuge kelısım beredı. Söitıp aqyryn-aqyryn qaba saqal qoiudyŋ dūrys emes ekenın, onyŋ jan-jaǧyna qorqynyş, ürei tuǧyzatynyn aityp, taǧy basqa türlı-türlı ädıs-täsıl arqyly sanasyn özgertuge äreket etemız. Abai, Şäkärım siiaqty ǧūlamalarymyzdyŋ dın turaly aitqan sözderıne süiene otyryp söileudı ädetke ainaldyrdyq. Olarǧa tolyqtai dındı qoi dep aita almaimyz. Olardyŋ sanasynda qalyptasqan qaǧidalary, ūstanymdary turaly sūrap, onyŋ dästürlı dınge qaişy keletının aityp, tüsındıremız.
• Raiynan qaitqandar boldy ma?
• Boldy. “Alaş Orda”: ūlttyq ideia jäne dın mäselelerı” atty konferensiiadan keiın Ä. esımdı student jıgıt jat aǧym jetegıne erıp bara jatqanyn tüsınıp, öz-özıne keldı. Keiın ol bızdıŋ bırlestıkte erıktı bolyp jūmys ıstedı. Ata-anasynyŋ aituynşa, ūldarynyŋ soŋǧy uaqyttaǧy ıs-äreketterı, aitqan äŋgımelerı ürei tuǧyzǧan. Jıgıt te soŋǧy kezde “nege?” degen sūraqtary köbeiıp, tıptı, basqa elge ketpekşı de bolǧanyn jasyrmady. Keiın jıgıttıŋ ata-anasy üilerıne qonaqqa şaqyryp, alǧysyn aitty. Ol jaqsy jaqqa özgerıp, ūltşyl, patriot bola bastaǧan. Bärı adamnyŋ özınıŋ küş-jıgerıne bailanysty. Şäkärımnıŋ sözı bar: “Dın asylyn oi tabar” degen. Sız oilansaŋyz, kei närselerdı özdıgıŋızden tüsınuıŋız mümkın. Kei jaǧdailarda kezdesuden keiın adamnyŋ belgılı bır därejede sanasy, közqarasy özgeredı. Adamnyŋ öz-özıne keluı üşın 1-2 kezdesu jetkılıksız. Bırınşı kezdesude oŋaşa söilesken adam turaly bılu üşın sol jerge ekınşı ret baramyz. Ekınşısınde būryn bız söilesken adamnyŋ kei tüsınıkterı özgere bastaǧanyn aŋǧaramyz. Oŋaşa tıldeskennıŋ äserı tez bolady. Dıni aǧymǧa kırıp ketken adamdardyŋ köbı nazarǧa, köŋılge mūqtaj jandar. Materialdyq jaǧdaiy da naşar boluy mümkın. Olar tez synady. Sondyqtan bızdıŋ oǧan köŋıl böluımız, jaǧdaiyn sūrap tūruymyz olardyŋ köŋılıne senım ūialatyp, özın qoǧamǧa qajet tūlǧa retınde sezıne bastaidy.

• Därıskerlerdı qalai taŋdaidy?
• Bızge qazaq mädenietın müdırmei bıletın, ūlttyq qūndylyqtardy nasihattaityn dıntanuşy mamandar qajet. İdeologiia, jurnalistika salasynda jürgendıkten kımnıŋ qandai baǧyt ūstanatynyn jatqa bılemın, ol jaǧynan qatelesuım mümkın emes. Solardyŋ ışınde eşqandai dıni aǧymǧa kırmegen, qazaqtyŋ mädenietı, tarihy turaly sauatty söilei alatyn dıntanuşylardy şaqyramyz.
• Destruktiv dıni aǧym ökılderı adam senımıne qalai kıredı?
• Jat aǧymdardyŋ adam şaqyrudaǧy basty ädısı – jaqyny qaitys bolǧan adamdardyŋ köŋılın aulau. Qiyndyqqa tap bolǧanda kömektesedı, jalǧyz qalǧandarǧa serık bolady. Qazırgı bızdıŋ qoǧamda adamdardyŋ jalǧyz qaluy, otbasynda bolatyn kikıljıŋder köbeimese azaimady. Adam ruhani älsırep, köŋıl böludı, basqalardyŋ jarylqauyn qalap tūrady. Mıne, sondai kezde terıs niettegı dıni aǧymdar äreket ete bastaidy. “Bauyrym” dep jaqyn tartyp, “bız bärımız ärtürlı ūlt bolsaq ta, bır mūsylmanbyz, bır-bırımızge üilene beruge bolady, jetı ata saqtamasaq ta bolady” dep, senımıne kırıp, kerı tüsınıkterdı üirete bastaidy. Qazaqta “jetı atasyn bılmegen jetesız” deidı. Al endı nege “mūsylman bauyrlar” ūǧymyna balama retınde “qazaqtyq bauyrlastyq” ūǧymyn qalyptastyrmasqa?! Bız qazaqpyz, bärımız bır-bırımızge bauyr bolaiyq, jetı atamyzdy jattaiyq, dästürımızdı, qūndylyqtarymyzdy saqtaiyq!
• Saqal qoiu qazaqtyŋ saltynda müldem joq dei alamyz ba?
• Qazaq dästürınde mūrtty alyp tastap, saqal qoiu degen joq. Ejelgı tarihi eskertkıştıŋ bärınde qazaqtar mūrtty bolyp keledı. Saqal qoiǧanda da jalbyratyp emes, yqşamdap, ädemı etıp qysqartyp qoiǧan. Saqal abyzdyqtyŋ, ülken aqsaqaldyqtyŋ belgısı bolǧan. Mūrtqa bailanysty “mūrty qiiaqtai”, “mūrty edıreigen” degen söz tırkesterı de dälel. Ol kezde mūrtty jıgıtter qoiatyn bolǧan. Parsylar, saudager sarttar būrynǧy zamannan berı mūrtyn alyp tastaǧan. Al qazırgı mūrtyn alyp tastap, saqal qoiǧan qazaq jastary sol parsylardan kelgen jat mädenietke aldanyp jür. Qazaqtyŋ tarihynda, bolmysynda bolmaǧan mädeniettı qazaqqa sıŋırıp, töl dünietanym erekşelıkterın özgertıp jatyr. Men köne türkı eskertkışterın zertteimın. Sondaǧy balbaltastarda er azamattardyŋ bärınde mūrt bar. Tek abyzdardyŋ, ülken qariialardyŋ eskertkışterınde saqaldylar kezdesedı. Al qazır jap-jas jıgıtter äkesı tırı bolsa da saqal qoiady. Qazaqta äkesı tırı adam eşqaşan saqal qoimaǧan, bas ūstamaǧan. Äkesı bolmasa ǧana äulettıŋ basy bolyp, maldyŋ bassüiegın ūstaǧan. Äkesı bar bolsa, äulettıŋ basy da sol äkesı degen söz. Balasynyŋ orny tömendei tüsedı. Mıne, osyndai dästürlerımız joiylyp bara jatyr. Nadandyqtyŋ, jalǧan dınşıldıktıŋ kesırınen qazaqqa ūqsamai baramyz. Jetı ata arqyly bızdıŋ qanşama tektılıgımız, tazalyǧymyz saqtalǧan. Özbek, äzırbaijan, türık, türkımen, arab, parsylarda tuysqan, bauyrlar bır-bırıne üilene beredı. Sebebı ol halyqtardyŋ qanyna dın sıŋıp ketken. “Bır emşekten embese boldy” deidı özbekter. «Jaqsny jatqa jıbermeimız» deitını de sol. Jetı atany saqtaǧan halyqtyŋ qany taza, auru-syrqaudan ada, sūlu da, kelbettı bolady. Terıs niettegı dıni aǧymdardyŋ saldarynan bauyr men bauyrdyŋ bır-bırımen arazdasyp jatqanyn köp kezdestıremız. Şyǧysta Korei tübegınen, batysta Balqan tübegıne deiıngı aumaqta bızdıŋ ata-babalarymyz mekendegen. Solardyŋ bärı türlı dınge, ūltqa bölınıp, azaiyp, qazır qazaq qana qaldy. Alaş arystary kezınde de başqūrt, noǧai, qaraqalpaq, qyrǧyz, tatarlar “bız bırge boluymyz kerek, bır memleket boluymyz kerek” dep bırıkkısı keldı. Sebebı, olar qypşaqtar atalyp Altyn Orda däuırınde bırge ömır sürgen. Al qazır uaqyt ötken saiyn bölşektenıp jatyrmyz. Resei, Qytai imperiialary küşeiıp jatyr, al äsıredınşıldık bızdıŋ tübımızge jetpekşı.
• İslam elderınıŋ dıni ekspansiiasy küştı deisız ǧoi?
• Dındı sanaly közben qarasaŋyz – tūnǧan saiasat. Sebebı, islam memleketterı dın arqyly sauda-sattyqty, ekonomikasyn damytyp otyr. Auyzaşar dep qūrma, namaz oqimyn dep jainamaz, dınge bet būryp, täsbih satyp alamyz. Bız eşteŋenı baiqamaimyz. Qazır arab şaiy degen de şyqty, misuak – tıs tazalaǧyş şetkalar siiaqty dıni atributtardy qoldanamyz, qajylyqqa barǧan adam kemınde 3 myŋ dollar qarjy jūmsaidy. Bıraq qyzmet körsetu sapasy naşar. Aşulansaŋ, “sabyr, sabyr, Qūdai jolynda aşulanuǧa bolmaidy» dep aldap qoiady. Kördıŋız be, mūnyŋ bärı – saiasat. Dın – adamdardy basqaruǧa arnalǧan saiasi qūral. Bız ony sanaly azamat retınde tüsınuımız kerek. Al dünietanymdy bır adam oilap tappaidy jäne ol jan-jaqqa sekta retınde taramaidy. Dünietanym – halyqtyŋ ülken mädenietı, ǧasyrlar boiy qalyptasqan halyqtyq bılımı. Töl mädeniet arqyly ūlttyq erekşelık saqtalady. Zaiyrly memlekette dın bölek qarastyrylady, oǧan qarjy bölınbeidı. Dın özınşe damuy kerek. Tiısınşe, memleket dınge zalal keltırmeidı, saiasatyna aralaspaidy. Bıraq baqylauda ūstaidy. Bızde baqylaudan tys, şekten şyqqan jaǧdai köp kezdesedı. Eger baqylau bolmasa, islam memleketterındegı siiaqty äielderdıŋ bärın qūldyq deŋgeige tüser edı. Onda äielderdı eşkım adam qūrly sanamaidy, olarmen eşkım sanaspaidy, pıkırı joq, jūmys ıstemeidı, küieulerı asyraidy, mal siiaqty toǧytyp, bırneşe äiel ala beredı. Äielder bılımı, özındık közqarasy joq bolǧandyqtan qarsy kele almaidy. «Dınşıldık azǧyndyqty joiady» degen – qate tüsınık. İslam memleketterınde de jezökşelıktıŋ kökesı bar. Onda gomoseksualizm qatty damyp ketken. Erkekter otyrǧan bölmege äielderdı kırgızbeitındıkten 13-14 jastaǧy ūldardy qyz siiaqty kiındırıp, biletedı. Gomoseksualdardy qazaqta “pätşaǧar” degen. Būl turaly Şoqan Uälihanov Qaşqariiaǧa jasaǧan saparynda jazǧan. Dınşıl bolyp keletın taranşylar qonaqtarǧa uaqytşa äielderın, qyzdaryn nekelestırıp, qalyŋ mal alyp paida tabady. Zaŋdastyrylǧan jezökşelık tärızdı. Qonaq ketıp bara jatqanda talaq aityp ajyrasyp ketedı. Ol turaly tarihi eskertkışter de bar. Arab, parsy elderınde de erte zamannyŋ özınde bolǧan, iaǧni, gomoseksualdardyŋ negızgı tarihy islam memleketterınen bastalady. Europadan şyqqan dep qatelesıp jürmız. Äielderdı bölmesıne qamap, qūl etkennen keiın onyŋ ornyna erkekterdı kiındırıp, biletetın bolǧan. Bızdıŋ tarihymyzda Tomiris, Zarina siiaqty batyr, patşaiym analar bolǧan. Tıptı, Marko Polonyŋ jazbalarynan oqyp qaldym. Onda  Qūlaǧudyŋ Aijaryq degen qyzy bolǧany, ol äkesıne özın jekpe-jekte jeŋgen jıgıtke ǧana tūrmysqa şyǧamyn dep talap qoiǧany jönınde jazylǧan. Söitıp Aijaryqty eşkım jeŋe almaǧan. Oǧan teŋ keletın jıgıt tabylmaǧan soŋ qolbasşysyna qosuǧa mäjbür bolady, özı de keiın köndıkken. Salt-dästür qatty saqtalyp, dındı qalypty ūstanǧan uaqyttyŋ özınde qyz balanyŋ aitqanyn ıstep, qūqyǧyn qorǧaǧanyn baiqauǧa bolady. Qazaqta qyzdy alyp qaşqanda da qyzdyŋ qūqyǧy qarastyrylǧan. Qyz ben jıgıt kelısıp alyp bırge qaşady. Keiın islam dını arqyly jaza türlerı küşeidı. Bızde jazanyŋ eŋ auyry betıne küie jaǧyp, esekke, ögızge terıs otyrǧyzyp, auyldan, äuletten, rudan quyp jıberu bolatyn. Keiın XIX ǧasyrda dın küşeigen kezde taspen atyp öltıru degen paida boldy. Oǧan “Abai joly” romanyndaǧy Qūnanbaidyŋ Qamqa men Qodardy şariǧat boiynşa asyp öltıruı dälel. Qūnanbai özı dınşıl adam bolǧan.
• Almatydaǧy dıni ahual qandai?
• Jalpy Qazaqstanda äsıredıni aǧymdar kün sanap küşeiıp bara jatyr. Olardyŋ üzdıksız jūmys ıstep tūrǧan bırneşe saity bar. Blogerlerı de köp. İä, jat dıni aǧymdarǧa qarsy tolassyz jūmystar ıstelıp jatyr, bıraq bıreuınıŋ közın qūrtsa, ekınşısı paida bolady. Dıni aǧymdar jüielı jūmys jürgızıp jatyr. Mysaly, ülken marketingtık jüieler “1 adam tartsaŋ, 100 dollar, 10 adam tartsaŋ, 1000 dollar” degen jūmystar ūsynady. Bızdegı basty mäsele – kımnıŋ kım ekenı aiqyn belgılı emes. Kımge senerıŋdı bılmeisıŋ. Dıni aǧymdarmen küresıp jatyr degen kısımız sol aǧymdardyŋ belsendı müşesı emestıgıne kım kepıl? Degenmen salystyrmaly türde qarasaq, Almatyda destruktiv dıni aǧymdarmen küres jaqsy deŋgeide jürgızılıp jatyr dep esepteimın. Aidar Esenbekov basqaryp otyrǧan Almaty qalalyqDın ısterı jönındegı basqarma jüielı türde jūmys jürgızıp keledı.

Sūhbattasqan Meiırım Baqytjanova