Osy qyrkúıek aıynyń jetinshi juldyzynda Qazybek bı jáne D. Qonaev kósheleriniń qıylysynda turǵan ǵımaratqa qazaqtyń teatrynyń negizin qalaýshy Jumat Shanınge arnalǵan eskertkish taqta ornatyldy. Bul jıynda belgili tulǵalar Asanáli Áshimuly, Dýlat Isabekuly taǵy basqalar sóz sóıledi.
Jumat Shanınniń tikeleı urpaǵy Janat Qasymhanqyzy Shanına qýanyshty jańalyǵymen bóliskenine rıza bolyp eskertkish taqtanyń ashylýyna bardym. Sol jerde qazaqtyń uly tulǵasy týraly oılandym."Mát aǵa" atanǵan qazaqtyń birtýar uly týraly ne bilemin degen suraqqa jaýap izdedim.
Shanın kim bolǵan degen suraqqa bir sózben jaýap berý óte qıyn. Ákem ǵalym Ásilhan Ospanuly, balalyq shaǵymda teatrǵa ertip baryp júrgen kezderinen biletin, osy esim ıesi týraly meniń de biletinim az edi. Bir kúni jazýshy Muhtar Áýezulynyń «Qarash-Qarash oqıǵasy» atty shyǵarmasynyń jelisi boıynsha qyrǵyz baýyrlarymyz túsirgen, basty keıipkerin ataqty Súımenqul Choqmor somdaǵan fılmdi tamashaladyq. Sonda ákem tilmashty oınaǵan artıs týraly: «Halyq jaýy dep jala jabylyp atylǵan Jumat Shanınniń inisi» degeni esimde myqty saqtalyp qaldy. Keıin bildim, kınodaǵy sol artıs Qasymhan Shanın Shymkent teatrynda istegen Qazaq SSR-niń eńbek sińirgen artısi Aqysh Shanınniń uly eken. Q.Shanın de Shymkent teatrynyń rejısseri bolypty.
Jumat Shanındeı bir aıaýly azamat týraly ár kezde keıbir basylymdarda úzik-úzik málimet kezdestirip júrgenim bolmasa mardymdy, tolyqqandy dúnıeler kezdese qoımady. Árıne, elimizdiń egemendigin jaqyndatyp osyndaı ultjandyǵy úshin atylyp ketken kesek tulǵalar umyt bolmas úshin nasıhat jumysyn úzbeı júrgizip otyrýy tikeleı mindeti sanalatyn «OQO saıası qýǵyn-súrgin qurbandary mýzeıiniń» dırektory ǵalym bolmasa da óleń, estelikter jazyp júrgendikten ózi, nemese sonyń qol astyndaǵy ǵylymı qyzmetkerleri Jumat Shanın týraly jazsa bolar edi.
Sonymen Jumat Shanın týraly ne bilesiz? «Ol – qazaqtyń drama, opera artısteriniń alǵashqy býynynyń ustazy, akter, teatr synshysy, mýzykant, dramatýrg» dep belgili ǵalym, professor Rymǵalı Nurǵalı aǵam óte durys jazǵan.
Jumat Shanın 1822 jyly kindik qany tamǵan jer Jeltaý degen taýdyń baýyryndaǵy Qaratal qystaýynda ataqty Baıanaýyl óńirinde. Aǵasy Tolybaı, qaryndastary Toqbala, Jámılá jáne Shana ákeleri Qojamberdiden qalǵan malmen kúneltedi. «Dúnıe kózdiń qurty» degen ǵoı, Tolybaı minezi jýas inisi Shanany shettetipti. Sodan ol uzaq ýaqyt januıa qura almaı maldyń sońynda júripti. Sonymen Tolybaı – Shana arasyndaǵy aǵaıyn tartys biraz jerge barǵan uqsaıdy.
Saqaıyp baryp úılengen Shananyń jubaıy kóz ashqannan turmystyń aýyrtpalyǵy ne ekenin bilgen, ashtyq-toqtyqtyń ne ekenin kórip ósken Qyrmyzy es dese esi bar, kórik dese kórki bar aqyldy áıel bolypty. Ýaqyt kele kópshiliktiń kóńilinen shyǵyp jasy ulǵaıǵanda «Úlken báıbishe» atanǵan.
Shana men Qyrmyzy tatý-tátti ómir súrip Mustafa, Qurmanbaı, Turǵynbaı. Júrginbaı, Nurshekeı degen bes ul kórgen. Óse kele bul balalar birinen-biri ótken sheber, ónerli bolypty. Qurmanbaıy uzaq-uzaq halyq jyrlaryn jatqa aıtyp, sheshendik daýlardy, bıliktiń kóptegen qaltarystaryn ajyrata alatyn kókiregi oıaý, aldyna kelgenge sózin tyńdatqan sheshen bola bilipti. Jumattyń ákesi Turǵynbaı bolsa denesi berik súıekti, qaıratty, minezi tik, ádildikti jaqsy kóretin adam bolǵan. Sondyqtan da bolar, Shananyń urpaqtarynyń birinshisi bolyp Shóptikól degen jerde ashylǵan shahtaǵa osy Turǵynbaı túsipti. Belden saz, sý keship júrip bala-shaǵasyn asyraǵan ákesiniń bul hali bala Jumattyń esinde myqtap saqtalyp qalady. Qıynshylyqqa toly tirshilikten arylsaq degen bala armany osylaısha paıda bolady. Degenmen bul óte uzaq jol ekenin bala Jumat ol kezde bilgen joq.
Aýyl moldasynan hat tanyǵan Jumat ataqty Qoıandy jármeńkesine alǵash ret aparǵan atasy eken. Sodan jyl saıyn jaz shyǵyp jármeńke ashylysymen bala Jumat jármeńkege aparyńdar, dep qıǵylyq salady, nemese basqalarǵa ózi ilesip ketetin bolǵan. Qaı jerde án, qaı jerde batyr, palýan óneri, báıge – Jumatty sol jerden tabýǵa bolady eken.
Ákesi Turǵynbaı eti tiri, kósheli kis bolǵanmen án-kúıge, dombyra tartýǵa qyrsyzdaý bolypty. Esesine anasy Qalııanyń tórkini án-kúı dese ishken asyn jerge qoıatyndardan eken. Kishkene jıenine dombyra tartyp, án shyrqaýdy naǵashysy Altybaı úıretipti. Balasynyń qara jumystan kóri ónerge yńǵaıy baryn baıqaǵan ákesi Jumatty oqytsam dep baılaý jasaıdy. Ombyǵa aparyp aǵash satyp júrgenderinde orys tilin de úırenip alǵan zerek Jumat 1913 jyly ken izdeý jumysyna ornalasady. Sodan soń bilim izdep Ombyǵa keledi. «Omby kók soqqan qala. Aǵashy joq. Tuttaı jalańash. Jazda aptap ystyq tynysyńyzdy taryltyp, qumdy daýyl tursa, qysta aq tútek boran. Tabıǵaty qurdym qala» - dep Fedor Dostoevskıı sýrettegen qala bolashaq uly tulǵanyń tynysyn tarylta alǵan joq.
Belgili ánshi Ermek Serkebaıdyń ákesi Bekmuhamed aǵanyń esteligi: «Jumattyń menen úsh-tórt jas úlkendigi bar edi. Sergek, jınaqy, jumystan qoly bosasa aınaldyratyny kitap. Meniń tańqalǵanym áńgime kitap emes, oqıǵany kóbinese, pesa kitaptar bolýy edi». Bul Jumat Shanınniń óziniń ómirlik jolyn izdeýiniń bas kezeńi bolatyn. Iá, armanǵa qol jetkizer jol uzaq...
Azdy-kópti bilim alǵan Jumat 1916 jyly qara tizimge ilinip maıdanǵa barady: «Osy ofıerler tarapynan men jemegen taıaq joq. Aptalar boıy zyndandaı qulazyǵan sýyq karerde japadan-jalǵyz azap shektim. Densaýlyǵym sonda qurydy». Bul J.Shanınniń 1928 jyly jazǵan ómirbaıanynan úzindi. Uly adamdardyń basynan nebir tirlikter ótedi. Maıdannan oralǵan Jumat jumys izdep «Saryarqa» gazetine mynadaı habarlandyrý beripti: «Oryn izdeımin: schetovod (býhgalter). Kerek qylǵan saýda kontoryna baramyn. Qazaq tilimen de esep kitap júrgize alamyn. Jol shyǵyny aldyrýshy esebinen. Jalaqymdy kerek qylǵan kisi, qansha beretinin aıtyp jazsyn». Bul habarlandyrý gazettiń
1917 jylǵy 5 kúngi sanynda jaryq kóredi. Kezdeısoq pa, Táńirdiń qudyreti me kim bilsin, osy gazette dál sol kúni qazaqtyń taǵy bir bolashaq nartulǵasy Muhtar Áýezulynyń «Adam negizi - áıel» atty maqalasy jaryq kóripti.
Sodan J.Shanın Qarqaraly qalasyna kelip qyzmetke ornalasady. Osynda keıin qazaq teatr óneriniń tuńǵysh artısteriniń biri bolǵan, adal jary, nebir aýyrtpalyqty birge kóterisken batyr júrekti qosaǵy – Janbıkeni tabady. Iá, nebir aýyrtpalyq demekshi... Elýbaı Ómirzaqtyń myna esteligi kimdi bolsa da beı-jaı qaldyrmasy anyq: «1927 jyly qysqa qaraı bizdi Moskvaǵa konertke shaqyrdy. Osy saparda Janbıke men Jumattyń jasaǵan azamattyq bir iriligin aıtpaı ketýge bolmaıdy. Janbıkeniń emshektegi alty aılyq balasy jolda naýqastanyp, Moskvaǵa jetpeı qaıtys boldy. Jumekeńe bul qaza qatty batty. Biraq syr bildirgen joq. Kýpesine baryp bárimiz kóńil aıttyq. Janbıke eńirep jylap otyr... Jumekeń er kóńildi adam edi. Jeke basynyń qaıǵysyna berilip ketpeı, bara jatqan sharýamyzdyń taǵdyryna kesel tımeý jaǵyn oılap otyr.
- Myna balanyń jolda qaıtqanyn sezse, Moskvaǵa jibermeıdi. Dál jibergenniń
ózinde de qansha ýaqyt ustaıdy. Al, konertti keıinge qaldyrýǵa taǵy bolmaıdy. Bul konert jeke basymyzdyń ǵana emes, halqymyzdyń abyroıy úshin kerek. Ne isteımiz? – dep bizben aqyldasty. «Atqa jeńil» degendeı Qurmanbek (Q.Jandarbekuly – Shymkentte Ǵanı Muratbaıulynyń eskertkishine qarajat jınaý úshin 100 án oryndaımyn dep konert bergen ánshi, artıst – B.O.) ekeýmiz barmyz.
- Qurmash ekeýmiz balamen bir stanııada qalyp qoıyp, keıin baraıyq, - dedim
men.
- Joq bolmaıdy.
Jumekeń Qazaqstannyń Moskvadaǵy Turaqty ókiline telegramma bergen eken, qarsy aldy. Táýekelge bel baılap, degenmen balanyń súıegin Moskvaǵa jetkizgenbiz, jolda kómýge qımaı.
Janbıke, Jumat, Qurmanbek, men bárimiz Qazpredke keldik (Qazaqstan ókildigi – B.O.). Kelgesin, balany arýlap, salqyn jerge qoıdyq. Ertemen ókil mashınasyn jiberdi. «Osynda tatar zıraty bar, shofer biledi», - degen. Soǵan baryp, kúzetshimen sóılesip, daıyn qabirdi jaldap, sábıdi kómdik-aý. Biraq kóp keshiktik. Úlken bolsyn, bala bolsyn, adamnyń ólýi ońaı, jerleýi qıyn ǵoı...
Jolshybaı sonshama aýyr qazaǵa ushyrap, sonshama qasiret shegip, qabyrǵamyzdyń qaıysqanyna qaramastan konertke janymyzdy saldyq. Sol joly ásirese, Jumat pen Janbıkege rıza bolmaǵan, erligine súısinip kózderine jas almaǵan adam joq».
Bul elim dep ómir súrgen Jumat Shanınniń ómir kitabynyń bir ǵana beti. Osyndaı aptal azamatqa zamandastary ózderiniń baǵasyn da bergen eken. Uly ǵalym Qanysh Imantaıuly Sátbaı «Qazaqstannyń ult teatry týraly» maqalasynda: «Qazirde ult trýppasynyń basynda Jumat sııaqty teatr jumysyn shyn súıetin, qalam ónerine de sheber, qajyrly azamatymyz otyr. Bul da ult teatrynyń keleshekte túzý jolmen júrip, tez órkendeýine senim bolýǵa jaraıdy» - dep jazǵan.
Qaz-qaz basqan qazaq teatrynyń tarıhynda búgingi artısteriniń ózderi sene qoımaıtyn jaǵdaılardyń bolǵanyn kópshilik bile bermeýi múmkin.
Elýbaı Ómirzaqtyń taǵy bir esteligi: «Qaragózdi» kórgen halyq eńirep jylap otyrýshy edi. Júrektiń tereń tamyrynan, rejısserdiń qolynan, sonyń usta kóriginen ótip, sonyń júrek otynda sýarylǵannan soń jurttyń ne janyn qaldyrsyn. Spektakl tún ortasynan aýa aıaqtalsa da kórgen halyq: «Biz jyladyq, Jumeke, endi sizden ótinish, jylatqan ózińiz, kóńil kótereıik, Ámire men Isany sahnaǵa shyǵaryńyzshy,» - dep tapjylmaı otyryp alatyny sodan bolar. Jumekeń júgirip bizge keledi.
- Oıbaı-aı, ne qylam? «Qaragózdiń» artynan qandaı konert berýge bolady? –
dep abyrjyp júrgeni.
- Qaıtesiń, jurttyń kóńilin qaldyrma. Shyǵar Saryaýyzben Tazshany! – deıtin
Qallekı (Qalıbek Qýanyshbaıuly – B.O.). Spektakldi kórgen halyq sóıtip taǵy bir jarym-eki saǵat konert tyńdaıtyn. Ol kezde osy kúngi keıbir trýppalardaı: «Shartymyzda konert kórsetilmegen, qosymsha tólemeseńder óleń de aıtpaımyz, dombyra da tartpaımyz, jumys saǵatymyz bitip qaldy», - dep ketý joq».
Jumat Shanın shynynda da keremet jan bolǵan. Sondyqtan da bul kisini kópshilik syılaıtyn. Qazaqtyń taǵy bir daryndy uly Qapan Badyr: «Biz ony «Jumeke» demeı «Mátaǵa» dep ataıtuǵynbyz. Ómiri eshkimge kóńil qaldyryp sóılemeıtin, sabyrly da salmaqty, Shymkeaqyly darııa aǵany syılamaıtyn kisi joqtaı kórinetin».
Jumat Turǵynbaıuly óte eńbekqor jan bolǵan. Qazaq tetar ónetin qalyptastyrýdaǵy onyń eńbegin joqtan bar jasaǵan dep baǵalaýǵa ábden laıyq. Uıymdastyrý jumysy, daıyndyq jasaý, bárin bylaı qoıǵannyń ózinde Jumat Shannınniń jazýshylyq ónerine ýaqyt taba bilgeni tańqaldyrady. Ol kisi jazǵan pesalar: «Aıdarbek», «Arqalyq batyr», «Jandy sýret», «Qara qulyn», «Qozy Kórpesh – Baıan sulý», «Shahta». Dramatýrg J. Shanınniń qalamynan shyqqan pesalardyń úzdigi «Arqalyq batyr» qazaq tetarynyń balań shaǵynda qoıylǵan iri spektaklderdiń biri boldy. «Arqalyq batyr» sol jydary úsh júzge jýyq ret qoıylǵan.
Al endi ol kisi jazǵan maqalalar bolsa da bir tóbe: «Alpys – altyǵa teń», «Ánshi Ámire qaıtys boldy», «Darıǵa», «Qazaqtyń memlekettik teatry», «Qazaq ult tetary artısteri jol ústinde», «Qazaqstan memlekettik teatrynyń jumysy týraly», «Qazaqstan ult teatrynyń jazǵy saıahaty», «Memleket teatry jumysshylar arasynda», «Teatrdyń qysqasha tarıhy», «Tekspen jumys isteý kerek», «Teatr maıdanynda» Qazirgi teatr qyzmetkerleriniń qulaǵyna altyn syrǵa, búginde bundaı jankeshtilik tanytatyn adamdar joq dese de bolady.
1938 jyly qaza halqynyń qaımaqtarynyń barlyǵyn KSRO basshylyǵy atqanda, bul qara tizimge Jumat Shanınde ilikti. Onyń kózin kórgender Jumat Shanın naqaqatan-naqaq atylda, dep aıtýǵa batyly jetpedi. Degenmen ol týraly estelikter jazyp qaldyrdy. Jumat Shanın týraly bilgisi kelgender, ásirese osy dara tulǵanyń esimin ıelengen shymkenttegi oblystyq drama teatrynyń artısterine Jumat Shanınniń ómirbaıanyn bilý eń birinishi paryz.
«Qurmetti dos, keleshekte urpaǵyńyz sizdi áńgime etpeı qoımaıdy. Siz, senińiz maǵan, ózińiz týraly halqyńyz áńgime etip, aýzynan tastamaıtyndaı tamasha mura qaldyrdyńyz. Qoǵamdyq ómirdegi alǵan baǵytynda bútin bir halyq úshin pıoner (alǵashqy – B.O.) bolý árkimniń qolynan kele bermeıdi. Demek, sizden sońǵylardyń ondaı múmkindigi joq. Olar tek siz bastaǵan isti damytyp alǵa aparýshylardyń qatarynda qalady». Bul qazaqtyń ór tulǵaly óner ıesi Jumat Turǵynbaıuly Shanın týraly teatr óneriniń búkil álem moıyndaǵan sahna qaıratkeri Konstantın Stanıslavskııdiń pikiri.
«Qalaýyn tapsa qar janady» degen dana halqymyz, taǵdyry Qazaqstan teatrynyń tarıhymen, Shymkent qalasymen ajyramastaı bolǵan J.Shanınniń ómir jolyn tanytyp, nasıhattaý jumysy durys jolǵa qoıylyp, osy bir aıaýly azamat týraly qanshama zertteý jumystary jazylsa da azdyq etpeıdi.
Osy jerde taǵy bir nárse aıtqym keledi. 2006 jyly qańtardyń 5 kúni akter Asanáli Áshimuly óziniń kúndeligide «Shanın Bolat útip otyr eken. Jumat Shanınge kóshe surap, Imanǵalıǵa hat jazypty. Soǵan qol qoıdym» dep jazypty. Jumat Shanındeı azamattyń atyna kóshe surap ákimge hat jazǵyzyp qoıǵan ómir-aı deseńshi...
Jyldar, jyldar.... Mine, endi eskertkish taqtanyń ashylý saltanatyna da qatystym. Osy bir qazaq zııalysy týraly kópshilik bilip, esinen shyǵarmaı júrse degen tilek.
Berdaly OSPAN.
"ADYRNA" ulttyq portaly.
