Solaqaı saıasattyń saldarynan kezinde qyrshyn ketken mıllıondaǵan taǵdyrlar, ádiletsiz aıyptalyp, jazyqsyz japa shekken myńdaǵan jandar... Qazaq tarıhyndaǵy eń qaıǵyly, eń qasiretti kezeńniń biri. Merzimdi baspasóz betterinde jarııalanǵan sońǵy derekter boıynsha stalındik qýǵyn-súrgin qurbandarynyń sany 40 mıllıonǵa jetkeni aıtylady. Ártúrli málimetterde 1930 jyldarda 1,5 mıllıonnan 2,5 mıllıon adamǵa deıin shyǵyn bolǵandyǵy aıtylady. Endi osynaý qýǵyn-súrginge ushyraǵandardy aqtaý úrdisi ondaǵan jyldarǵa sozyldy. Degenmen, tarıhta «jylymyq kezeń» dep atalǵan shaqta barlyǵy tolyq júzege asyryldy dep aıtý qıyn. 2020 jyly Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń tapsyrmasymen Úkimet arnaıy qaýly qabyldap, memlekettik komıssııa quryldy. Maqsaty – saıası qýǵan-súrginge ushyraǵandardy tolyq aqtaý. Tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Raýshan Aıdarbaeva shyǵystaǵy zertteý jumystarymen aınalysyp júrgen ǵalymdardyń biri. Bosqyndar boıynsha altynshy toptyń múshesi. Mıssııasy - búginge deıin ashylmaǵan qupııa qorlarda jumys isteý. Qasiretti kezeńde solaqaı saıasattyń qurbany bolǵan jazyqsyz jandardyń aldyndaǵy búgingi urpaq paryzy – olardy aqtaý. Bul baǵyttaǵy jumystar áli de jalǵasa bermek. Sebebi, babalarynyń atyn aqtaýdy kútken urpaq bar. Bul ult qasiretin resmı túrde tanytý arqyly álemge tarıhı shyndyqty pash etý – zertteýshilerdiń basty maqsaty.
1916-1930 jyldary túrli zorlyq-zombylyq saıası naýqandary men asharshylyqty ótkizý barysynda memlekettiń jazalaýshy akııalary men bıliktiń saıası qýǵyn-súrginderi nátıjesinde Qazaqstannan ketýge májbúr bolǵan qazaqstandyq bosqyndardy ońaltý jóninde usynystardy zerdeleý, daıyndaý jáne engizý jónindegi jumys tobynyń múshesi, D. Serikbaev atyndaǵy Shyǵys Qazaqstan oblysy memlekettik tehnıkalyq ýnıversıtetiniń doenti, tarıh ǵylymdarynyń doktory Raýshan Aıdarbaevadan suhbat alýdyń jóni keldi.
- Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jumystary eki jyldan beri júrip jatyr, qandaı nátıjeler bar?
- Jalpy, Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý 1950-shi jyldardyń ortasynda bastaldy. Sol kezdegi Keńes basshysy 20-30 jyldary adamdarǵa kóp qııanat jasalǵanyn moıyndaǵan bolatyn. Biraq, sol kezde ártúrli sebeptermen aqtaý proesi toqtap qaldy. Keıinnen 1980-shi jyldardyń ortasynda «Qaıta qurý» kezeńinde bul proess jandandy. Alǵash «Bes Arysymyz»-dy aqtap aldyq. «Alash» partııasyna qatysy bar adamdar 50-shi jyldary aqtalmaǵan edi.
Keń kólemdegi aqtaý proesi Táýelsizdik alǵannan keıin, «jappaı saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý týraly» 1993 jylǵy 14 sáýirdegi Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańyn qabyldaý, qýdalaýǵa ushyraǵan Qazaqstannyń barlyq azamattaryna taralǵan, qýǵyn-súrgin qurbandarynyń barlyq sanattaryn tolyq (zańdy jáne saıası) aqtaý jónindegi másele ashyq kúıinde qalyp otyr. Quqyq qorǵaý jáne basqa da memlekettik organdardyń kóptegen qupııa arhıvteri tolyq ashylmaǵan jáne qoljetimdi emes, qýǵyn-súrginge ushyraǵandardyń jáne aqtalǵandardyń barlyq esimderi atalmaǵan. Keńes ókimetiniń saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń derekter bazasyn qurý jáne jańa tujyrymdamalyq tásilder negizinde Qazaqstanda aqtaý proesterin jalǵastyrý egemen Qazaqstannyń demokratııalyq memleketterdiń álemdik qoǵamdastyǵyna ıntegraııalanýy jaǵdaıynda qajet bolatyn postkeńestik keńistiktegi totalıtarlyq júıeniń eńserýdiń kórsetkishi bolady.
2020 jyly Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń tapsyrmasymen Úkimet arnaıy qaýly qabyldap, memlekettik komıssııa quryldy. Prezıentimiz Saıası qýǵyn súrgin qurbandaryn aqtaý proesiniń sońǵy kezeńine aıaq bastyq deıdi. Iaǵnı, osy komıssııa aqtaý jumystaryn aıaǵyna jetkizip, núktesin qoıamyz dep oılaımyn.
Memlekettik komıssııa on bir baǵytta óz jumysyn bastady. Keńes úkimeti zerttelmegen saıasattaryn bizdiń jerimizde júrgizdi. Qazaq halqy asharshylyqtan ǵana qyrylǵan joq, sol kezde elimizdiń túkpir-túkpirinde 300-deı kóterilister boldy. Qazaqtyń qanyn Qyzyl ásker sýdaı aǵyzdy. Ol kóp jerde aıtyla bermeıdi.
- Saıası qýǵyn-súrginderi nátıjesinde Qazaqstannan ketýge májbúr bolǵan qazaqstandyq bosqyndar týraly aıtsańyz?
- Negizinde, bosqyndardy burynnan halyq ishinde satqyndar degen túsinik qalyptasqan. Bul az ǵana qazaqtyń arasyna jik salý maqsatynda sanasy tómen adamdardyń áńgimesi, olardyń bári baı emes, orta jaǵdaıly, kedeıler de bolǵan. Qytaı, Aýǵanstan, Iran, Túrkııa asyp, elin, jerin tastap ketýge májbúr boldy. Jolda qanshama adam qyryldy. Basqa elder de olardy qushaq jaıa qarsy alǵan joq. Qanshama uryp-soǵý, tonaý, óltirý boldy. Men jaqynda ǵana Altaı ólkesiniń arhıvinde bolyp qaıttym. Sibirde qazaqtar sany kúrt ósip ketken.
Búginde sol memleketterden qandastarymyzdy áli kúnge qaıtara alamaı otyrmyz. Olar kezinde «basqa jaqqa jaltaqtadyńyzdar, endi, táýelsizdikke jetken kezde bizdi qaıtaryńyzdar degen ótinishter túsýde.
Olardyń ketken sebebi – jandaryn saqtap qalý úshin. Bosqyndar eki topqa bólinedi. Syrtqy jáne ishki. Syrtqy degenimiz basqa elderge ketkender bolsa, ishki, maldaryn tartyp alǵan soń basqa ólkelerge jer aýdarǵandar. Ol kezde de qazaqtar bir-birin jaqsy qarsy almaǵan. Asharshylyq kezinde eshkim-eshkimdi aıamaǵan. Adam etin jeý. Adam sengisiz oqıǵalar. Adamdy sondaı dárejege jetkizgen, ony elestetýdiń ózi aýyr.
29-33 jyldary dúnıege kelgen balalardyń sany óte az bolǵan. Kóbisi qyrylyp qalǵan. Buny «Demografııalyq daǵdarys» deıdi. Mysaly, 40 jyldary jumys kúshi jetpeı qaldy. Al, 60-80 jyldary áskerge baratyn tabylmaı qaldy. Men sekseninshi jyldary JOO orynda oqyp júrgende, stýdentterdi áskerge shaqyra bastady.
Ol kezderi aýyldyq jerlerde on, on eki baladan boldy ár otbasynda. Sondyqtan sol kezdegi analarymyzdyń eren eńbegin aıta ketýimiz kerek.
Eger de sol kezdegi asharshylyq bolmaǵanda, qyrǵyn saıası qurbandar bolmaǵanda, bizdiń sanymyz búginde 50 mıllıonǵa jeter edi. Ǵasyrdyń basynda Reseıde Túrki halyqtarynda ishinde birinshi orynda turǵanbyz. Ózbekter altynshy orynda bolǵan. Qazir kerisinshe biz túsip qaldyq.
Ekinshi Dúnıejúzilik soǵysty Germanııa bastady, sol Germanııa óz halqynyń on eki paıyzyn mobılızaııalaǵan. Qazaq jerinde soǵys bolǵan joq, biraq, qazaqtardyń jıyrma paıyzy soǵysqa mobılızaııalanǵan. Onyń ishinde eńbek maıdanyn qosatyn bolsaq, árbir tórtinshi, jıyrma bes paıyz qazaq maıdanǵa attandy. Soǵystan alty júz myńy kelmeı qalǵan. Mysaly, Tarbaǵataı aýdanynan ketken adamdarynyń seksen paıyzy kelmeı qalǵan.
«Nege osy saıasat kerek? Aqtaý kerek pe?» dep suraǵan jandarǵa joǵardy aıtylǵan aqparattan aq tujyrym jasaýǵa bolady dep oılaımyn.
- Komıssııa jumysynan qandaı nátıjeler kútiledi?
- Repressııa qurbandaryn aqtaý jumysyna tarıhshy ǵalymdar, qoǵam qaıratkerleri kirdi. Arhıvtegi jumys, qıyn, aýqymdy jumys. Osy kúnge deıin bizdiń arhıvterde qupııa qorlar bar. Keńes Odaǵynyń murageri biz emespiz. KSRO taraǵan kezde onyń murageri bolyp Reseı tanylǵan bolatyn. Murageri bolmaǵandyqtan, onyń qupııalaryn jasyrýǵa esh negiz joq. Ol qupııa qorlar kimge paıdaly, nege olar áli bar? Degen suraqtarǵa, biz sol qupııa qorlarda jumys isteýge ruqsat aldyq. Bizdiń maqsatymyz sol qujattarmen tanysyp, elimizdiń táýelsizdigine nuqsan keltirmeıtin aqparatty jarııa etemiz. Shyndyǵyn aıtý kerek, bul proess kishkene saıabyrlap júrip jatyr.
Men ózime keletin bolsam, eki jyl buryn jumys bastalǵan kezde, Shyǵys Qazaqstan Memlekettik arhıvinde 7 isti taptym. Onyń ishinde júzdegen famılııalar bar. Ony áli eshkim bilmeıdi. Ony tarıhshylar da, halyq ta bilmeıdi. Bilse de, olar «satqyn», «bandıt» bolǵan dep tanıdy. Al, qarap otyrsaq, olardyń kóbinde qylmystyq is joq.
Biz, tarıhshylar, qujattardy qaraǵanda salqynqandy bolýǵa týra keledi. Mysaly, sol jyldary aýyldarda «Úshtik» degen bolǵan. Durys emes is árketter jasaǵandardy jazalap otyrǵan. Qylmystyq isterdi qarap otyrsaq kóp ádiletsizdikter bolǵan. Kedeı adamdarǵa aıaýshylyq tanytsa keı jaǵdaılarda, bilimdi nemese aýqatty adamdardyń balalaryn atý jazasyna kesip otyrǵan. Qujattardaǵy aktterde onyń qalaı júzege asyrylǵany týraly jazylǵan. Mysaly, Osyndaı kúni, túngi 2.15-te kóldiń mańynda atylǵan, sol jerge jerlengen dep jazylady. Qazaqtyń dalasynda qanshama adamnyń súıegi shashylyp jatqany bir Allaǵa aıan. Biz dáleldep, urpaqtaryna shynaıy aqparatty jetkizemiz. Qýǵyndaýdan qashý úshin, keıbiri óz tegin ózgertip jibergen. Mine, sol urpaqtar óz shyndyǵyn biletin bolady.
Ár aýylda óz basqarýshy uıymdary bolǵan. Sol uıymdar qazaq qyrylyp jatyr, bizdiń qolymyzdan eshteńe kelmeıdi, bılikke qarsy shyǵa almaı otyrmyz. Halyqty aman alyp qalýdyń bir aq joly - shekara asý. Sóıtip, aýyl, aýylmen kóshirip jibergen. Bundaı uıymdar Qatonqaraǵaı, Kúrshim, Zaısan aýdandarynda da bolǵan.
Almatyda Komıssııanyń óziniń jobalyq keńsesi bar. Sol keńse basqaryp otyr barlyq jumysymyzdy. Sol keńseniń arnaıy bastamasymen saıt qurylyp jatyr. Qurbandarǵa arnalǵan Respýblıkalyq baza bolady. On bir baǵyt boıynsha tizim jasap, bazaǵa beremiz. Ár azamat saıtqa kirip, óz ata-babasyn tabýǵa, qandaı jaǵdaıda bolǵandyǵy týraly bile alatyn bolady.
máselesi búgingi kúni Qazaqstanda ashyq kúıinde qalyp otyr. 1950-shi jyldardan bastap jáne 1990-shy jyldary birneshe kezeńde júrgizilgen aqtaý isindegi úlken jumysqa, onyń ishinde Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Keńesi janyndaǵy saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý jónindegi komıssııanyń qyzmetine qaramastan,
Memlekettik komıssııanyń negizgi mindeti keńestik kezeńdegi saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń barlyq sanattaryn zańdyq jáne saıası aqtaý bolyp tabylady. Komıssııa qyzmetin ádisnamalyq qamtamasyz etý, qýǵyn-súrginge ushyraǵandardyń ártúrli sanattaryn aqtaý ereksheligin aıqyndaý, komıssııa qyzmetin jandandyrý úshin ádisnama jónindegi komıssııa jáne 11 jumys toby, jobalaý keńsesi quryldy. Halyqaralyq tásilder men standarttar negizinde materıaldardy jan – jaqty zerdeleý júrgizilgennen keıin qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq zańdyq, al jekelegen sanattarǵa qatysty saıası aqtaýdy júzege asyrý josparlanýda. Ǵylymı-tehnıkalyq baǵdarlamany iske asyrýǵa elimizdiń jetekshi ǴZI, ǵylymı ortalyqtary men joǵary oqý oryndarynan keńes kezeńindegi saıası qýǵyn-súrgindi zerdeleý jónindegi belgili ǵalym-mamandar qatysady.
Baǵdarlamanyń maqsaty – saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komıssııanyń, onyń ádisnamasy jónindegi komıssııasynyń jáne otandyq jáne sheteldik arhıvterden jańa arhıvtik materıaldardy anyqtaý, jınaý jáne taldaý jónindegi jumys toptarynyń ǵylymı-saraptamalyq usynys berý, jabyq qorlardy qupııasyzdandyrý, olardy ǵylymı aınalymǵa engizý, Qazaqstan Respýblıkasynda saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń biryńǵaı bazasyn qurý jónindegi usynystardy daıyndaý tolyq aqtaý proesterin aıaqtaý úshin usynymdar ázirleý.
Kútiletin nátıjeler:
Baǵdarlama jumysynyń nátıjeleri saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń biryńǵaı respýblıkalyq elektrondyq derekter bazasynda, jeke saıtta, arhıvtik qujattar jınaǵynda, ujymdyq monografııada, estelik kitabynda usynylatyn bolady. Baǵdarlama sheńberinde Web of Science derekqorynyń 1 (birinshi), 2 (ekinshi) ne 3 (úshinshi) kvartıl, Social Science Citation Index nemese Arts and Humanities Citation Index kiretin jáne (nemese) baǵdarlamalyq jasaqtamasy boıynsha proentıli bar reenzııalanatyn ǵylymı basylymdarda 2 (eki) maqala jáne (nemese) sholý jarııalaý josparlanýda. Citescore Scopus bazasynda keminde 35 (otyz bes); Sheteldik jáne (nemese) otandyq basylymdarda (KOKSON usynǵan) 15 (on bes) maqala jáne (nemese) sholý. Baǵdarlama sheńberinde zertteýlerdiń nátıjelerin aprobaııalaý úshin halyqaralyq jáne respýblıkalyq konferenııalar ótkiziletin, BAQ-ta materıaldar daıyndalatyn, saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jáne olardy tarıhta qaldyrý jónindegi Qazaqstan Respýblıkasynyń zańnamasyna túzetýler men tolyqtyrýlar engizý jóninde praktıkalyq usynymdar men usynystar ázirlenetin bolady.
