Semei – Qazaqtyŋ Parijı

Ūlylar mekenınıŋ, Ūly bastamalardyŋ küre tamyry. Abai elındegı bai tarihy, keremet mädeni mūrasy, ǧajaiyp tylsym tarihi säuletımen tanymal, turister üşın qaitalanbas şejırege toly romantikalyq saiahat nüktesıne ainalar ruhani ortalyq. Semei – ärbır būryşy erekşe tarihymen şeksız qyzyǧuşylyqqa jol aşatyn kielı ölke. Oǧan dälel – Semeidıŋ är tasy men tüiır topyraǧy sonau tarihtan syr şertıp söilep qoia berer, tūŋǧyş ırge kötergen mädeni-ruhani oşaqtar. 1718 jyly bırınşı Petrdıŋ şyǧys jerıne jäne Ertıs öŋırındegı bekınısterıne qorǧan salu turaly jarlyǧy boiynşa «Semipalat bekınısı» bekıtıldı. «Semei» sözı – köne türkı tılınde «kielı meken» degen maǧynany bıldırse, «Alaş» sözı – türkı tılınde bauyrlas, qandas, tuys degen maǧynany beredı. Iаǧni, Semei, Alaş atauy – tūtas türkı däuırınde qalyptasqan eŋ ejelgı ataulardyŋ bırı. Kielı mekende tarih biıgınde tūrǧan qūny joǧary oqiǧalar jetıp artylady eken. Tızıp şyǧaiyn:

1. Tūŋǧyş ret - 1863 jyly Semeide ekı oqu orny jūmys ıstedı. Sonymen bırge bır uezdık uchilişe, ekı şırkeulık-prihod uchilişesı, 14 qazaqtardyŋ jäne 9 jeke tatar mektepterı boldy. 1864 jyly äielder mektebı ekınşı razriadty uchilişe bolyp qaita qūryldy. HIH ǧasyrdyŋ aiaǧy men XX ǧasyrdyŋ basynda qalada erler men äielder gimnaziialary, mūǧalımder seminariiasy jūmys ıstedı.

2. Tūŋǧyş ret - Qazaqstan boiynşa Semeide 1873 jyly telegraf tartyldy. Käzırgı taŋda alǧaşqy jyldary paidalanǧan bailanys qūraldarynyŋ kolleksiiasynan tūratyn mūrajaiy bar, Semei bailanys kolledjı qaladaǧy tarihi oqu oryndarynyŋ bırı.

3. Tūŋǧyş ret - Qazaqstan boiynşa 1878 jyly Semei qalasynda Oblystyq statistikalyq komitet qūryldy. Semei statistikalyq komitetınıŋ bırınşı hatşysy saiasi jer audarylyp kelgen E.P.Mihaelis boldy.

4. Tūŋǧyş ret - Semei qalasynda E.P.Mihaelistıŋ yqpalymen 1883 jyly qoǧamdyq kıtaphana men ölketanu muzeiı aşyldy. Iаǧni, kıtaphana da, mūrajai da alǧaş Semeide aşyldy.

5. Tūŋǧyş ret – Semeide qazaq dalasynda foto-suretke tüsıru qalyptasyp, suretşı-etnograftar köptegen tarihi suretter men fotoqūjattar tüsırdı. Kıtaphana men ölketanu muzeiınıŋ belsendı qairatkerlerı aǧaiyndy V.N.Belosliudov jäne A.N.Belosliudovtar Qazaq folklorynyŋ şyǧarmalaryn jinap, qazaq ertegılerı, basqa folklorlyq derekter geografiialyq qoǧamnyŋ «Jazba hatynda» jariialady. Olar qazır Qazaqstan Respublikasy ǧylym Akademiiasy kıtaphanasynyŋ qorynda qoljazba türınde saqtalǧan.

6. Tūŋǧyş ret - 1906 jyly joǧarǧy Ertıste su arqyly qatynastyŋ resmi aşyluy bolyp ırı önerkäsıpter ıske qosyla bastady.

7. Tūŋǧyş ret - 1910 jyldan telefon jäne Qazaqstandaǧy tūŋǧyş su ötkızu jüiesı qūryldy.

8. Tūŋǧyş ret - 1903 jyldyŋ 23 qyrküiekınde Semeide mūǧalımder seminariiasynyŋ aşyluy boldy. Mūǧalımder seminariiasynda Mūhtar Äuezov, Qanyş Sätpaev, Älkei Marǧūlan t.b. oqydy.

9. Tūŋǧyş ret - qazaq topyraǧynda futbol komandasy 1913 jyly Semei qalasynda qūrylyp, ol «Iаryş» («Jarys») dep atal¬dy. Onyŋ qūra¬mynda jartylai qorǧauşy bolyp zamanymyzdyŋ zaŋǧar jazuşysy Mūhtar Äuezov oinady. Alǧaşqy kezdesuı Jaŋa Semei komandasymen ötkızgen «Iаryş» qūramasynyŋ sol kezde tüsken fotosuretı de saqtalǧan. Onyŋ qūramynda barlyǧy 24 oiynşy bolypty.

10. Tūŋǧyş ret – ädebi keş ötkızu Semei qalasynan bastau aldy. Qazaq qyzdarynan şyqqan ūstaz, etnograf, audarmaşy, jurnalist Näzipa Qūljanova 1914 jyly 26 qaŋtarda Abaidyŋ qaitys boluyna on jyl toluyna orai ädebi keş ūiymdastyrdy.

11. Tūŋǧyş ret - 1917 jyly Alaş partiiasy Semeide qūrylyp, Ä.Bökeihanov, A.Baitūrsynov, J.Aimauytov, syndy qazaq ziialylarynyŋ şoǧyry bas qosty. Alaştyŋ belsendı müşesı Älımhan Ermekov Semei erler gimnaziiasyn altyn medalǧa aiaqtap, keiın Tomskınıŋ tehnologiialyq institutyn bıtırdı.

12. Tūŋǧyş ret - 1927 j. Türkıstan-Sıbır temırjolynyŋ qūrylysy arnauly basqarmaǧa jüktelıp, soltüstıkte Semei jaǧynan, al oŋtüstıkte Lugovoi stansasy jaǧynan bastap saluǧa şeşım qabyldandy. Semei qalasynan bastalatyn Türksib temır joly elımızdıŋ maŋyzdy qūrylysynyŋ bırı boldy.

13. Tūŋǧyş ret – M.Äuezovtyŋ «Eŋlık-Kebek» pessasynan bastau alǧan teatrlyq truppa 1920 jyldyŋ qazan aiynda qūramynda 15 adamy bar «Es-Aimaq» teatrlyq truppa bolyp qūryldy. Olardyŋ arasynda qazaq sahnasynyŋ körnektı qairatkerlerı – İsa Baizaqov, Ämıre Qaşaubaev, Jūmat Şanin, Jüsıpbek Elebekovter boldy. Keiın, 1934 jyly Semeide qazaq sazdy-dramalyq teatr ūiymdastyryldy.

14. Tūŋǧyş ret - 1925 jyly Parijde ötken Bükıl dünie jüzı sän önerı körmesınde Semeilık Ämıre Qaşaubaev «Aǧaş aiaq», «Qanapiia», «Üş dos», «Jalǧyz arşa», «Qos balapan», t.b. änderın oryndap, ekınşı bäigemen qosa kümıs medal aldy.

15. Tūŋǧyş ret - 1949 jyly tamyz aiynda älemge äigılı atomdyq jarylys Semeide boldy.

16. Tūŋǧyş ret - Semeilık Ǧūsman Qosanov 1960 jyly Keŋestık Olimpiadaǧa qatysqan tūŋǧyş qazaq jelaiaǧy atanyp, kümıs medalǧa ie boldy.

17. Semeide bes jyldan artyq (1854-1859) orystyŋ ūly jazuşysy Fedor Mihailovich Dostoevskii tūryp, özınıŋ mäŋgılık şyǧarmalaryn jazdy. Būl qalada F.M.Dostoevskii, P.P. Semenov Tian-Şanskii, Şoqan Uälihanov, G.Potaninderdıŋ tarihi ızı qalyptasty.

18. Semeige Peterburg universitetınıŋ studentı E.P.Mihaelis saiasi jer audarylyp kelıp, N.Dolgopolov, S.Gross, P.Lobanovskii, A.Leontev, N.Konşin jäne basqalary ülken ǧylymi jäne mädeni-aǧartu jūmystaryn jürgızıp, qazaqtyŋ ūly aqyny Abai (İbraћim) Qūnanbaevpen dostyq qarym-qatynasta boldy. Olar qazaq halqynyŋ tarihyn, mädenietı men tūrmysyn oqyp üirenuge, qazaq halqynyŋ mädenietı men tūrmysyn öte jetık bılıp, qazaqtyŋ salt-dästürlerı, köne zaŋdary, genealogiiasy, aŋyzdary jäne etnografiiasymen tanysty. G.N.Potanin, V.A.Obruchev, G.D.Grebenşikovtar basqa da körnektı ǧalymdar Semeide jūmys ıstedı.

19. Semei qalasynda 1917 jyldyŋ mausym aiynan bastap R.Marsekov, Q.Ǧabbasovtar bastaǧan «Saryarqa» ünqaǧazy şyǧaryla bastady. Onda Ä.Bökeihanov, M.Dulatov, Ş. Qūdaiberdiev, M.Äuezov, J. Aimauytov, A.Ermekov, M.Moldybaev, J.Aqpaevtyŋ maqalalary jäne basqa da Alaş qozǧalysynyŋ körnektı qairatkerlerınıŋ maqalalary jariialandy.

20. Semei qalasy 1854 j. 1 qazanda Semei oblystyq ortalyqqa ainaldy. Alǧaşqy qūrylǧanynan bastap, Aziialyq köpester sauda operasiialaryn baqylau maqsatynda mol önımdık bazasy bar ırı mal şaruaşylyq aimaǧynyŋ ortalyǧy boldy. Soǧys aldyndaǧy jyldary qalada ırı öndırıs oryndary salynyp, bes jyldyqtyŋ ırı qūrylysy et konservı kombinaty aşyldy, ol elımızdegı tamaq önerkäsıbı jönındegı quatty önerkäsıpterdıŋ bırı boldy.

21. Semei – Ūly Otan soǧysy jyldarynda da oblys aumaǧynda 238 jäne 8 atqyştar diviziiasy, erlık ısterı üşın 238-şı atqyştar diviziiasynyŋ 13 myŋnan astam jauyngerlerı erlık körsettı.

22. Semeidıŋ kielı topyraǧy Äsettıŋ, Aqtamberdı men Dulat Babataiūly, Abaidyŋ aldyn körgen daryndy aqyn şäkırtterınıŋ mekenı. Mahabbattyŋ simvolyna ainalǧan «Qozy men Baian», «Eŋlık pen Kebek», «Qalqaman- Mamyr», Abai, Mūhtar, Şäkärım şyǧarmalarynyŋ tarihi otany. Äigılı Kempırbai änşı, Säbit Dönentaev, tıptı keşegı ūlt qairatkerı Qairat Rysqūlbekovke topyraq būiyrǧan jer.

23. Azuly aitys aqyndaryn daiyndap, ükılep, tületıp otyrǧan «Halyqtyq aqyndar ortalyǧy» tūŋǧyş ret 1995 jyly Abaidyŋ 150 jyldyq mereitoiy qarsaŋynda Semeide aşyldy. Jetekşısı, tanymal aitys aqyny Dämeş Omarbaeva. Bügınde düiım jūrtqa tanymal aitys tarlandary Däuletkerei, Serıkzat, Ainūr, Rinat, Rüstem, Sara, Qarlyǧaş, Nūrjan, Jalǧas, Mereiden bastap Jürsın Ermanovtyŋ aldynda jürgenderdıŋ jartysynan köbı osy aqyndar ortalyǧynyŋ tülegı.

24. «Ahau, Semei, tıl men kömei» dep ekı-aq söz änge arqau bolǧan Semeidıŋ tılı – aqyndar, kömeiı – änşıler. Sol kielı topyraqtyŋ töl perzentterı bügıngı taŋda da Qazaqstannyŋ är salasy boiynşa elın süiındırıp, tükpır-tükpırde jür. Ädebiet salasynda el tanityn tūlǧalar men qairatkerler – Şäkır Äbenov, Qaiym Mūhamedhanov, Qalihan Altynbaev, Mūhtar Maǧauin, Qabdeş Jümadılov, Nesıpbek Aitov, Dämeş Omarbaeva, Tynyştyqbek Äbdıkäkımov, Medeu Särsekkev, Töken İbragimov, Äzılhan Nūrşaiyqov, Tūrsynhan Äbdrahmanova, Roza Mūqanova, Merǧali İbraev, Tölegen Janǧaliev, Bauyrjan Jaqyp, Mūratbek Ospanovtardyŋ ızın jalǧap jürgen jastar ösıp keledı.

Būlbūl kömei änşılerden – Ämıre Qaşaubaev, Bibıgül Tölegenova, Mädeniet Eşekeev, Bolat Sybanov, Tūrsynǧazy Rahimov, Sanaq Äbeuov, Roza Rymbaeva, Tolqyn Zabirova, Baqyt Üderbaeva, Baian Saǧymbaeva, Maira İliiasova, Klara Tölenbaeva, Erlan Rysqali, Erlan Qūjymanov, Gülmira Sarina, t.b. tıze beruge bolady. Küişılerdı - Seken Tūrysbekovtan bastap tızbelep, bişılerdı - Bolat Aiuhanovtan (balet), bastap taratsaq meiır qanar emes.

Söz tüiınınde aitaiyn degenım, samalynan ūly daryn tūnyp tūrǧan Semei – qazaq mädenietınıŋ oşaǧy boluǧa bek laiyq. Jaratuşynyŋ özı bergen kielı qūdıret degen osy. Ädette jaqsy adamdardy körgende «kielı topyraqtan» dep jatady. Ras, kie topyraqqa qonady, topyraq arqyly perzentıne auysady...