Europa mädenietıne sıŋırgen eleulı eŋbegı üşın öner adamdaryna berıletın Trebbia syilyǧynyŋ iegerı, älemge tanymal qalamger Chinagiin Galsan – şyǧarmalaryn german, monǧol tılderınde jazatyn jazuşy. Ūlty tuva azamat qazaq tılın de jetık bıledı. Tuǧan jerı Monǧoliianyŋ Baian-Ölgii aimaǧy. Qazaqtardyŋ ortasynda öskendıkten ärı öz ana tılınıŋ (türkı-tuva) qazaqşaǧa tym jaqyndyǧy Galsanmen jüzdesken är qazaqtyŋ ony özınıŋ qandas bauyry ıspettı tanyp, jaqyn tartatyndyǧyna şübäsız senuge bolady.
Jazuşynyŋ alǧaşqy kıtaby 1981 jyly Berlinde german tılınde jaryq körgen. Kärı Europanyŋ german tıldı bırneşe eldıŋ oqyrmandaryn lezde baurap alǧan kıtap düken sörelerınen «qany jerge tambai» satylyp ketkennen keiın merzımdı baspasöz betterınde jaǧymdy da äserlı pıkırler tolassyz jariialanyp, auyzdan tüspegen. Ädebiet synşysy Klaus Umihen «Galsannyŋ «Naizaǧaily jyldar jaŋǧyryǧy» atty kıtabynyŋ körkem tılı men tereŋ oiy köŋıldı jaulap alady» - dep, «Noies Doichland» gazetıne jazsa, Batys Germaniianyŋ «Niderzaksen» basylymynda E.A. Tolle: «özge tıldı ärı mädenietı de basqa älemge tiesılı jazuşynyŋ german tılın on jyldyŋ ışınde jetık meŋgerıp alyp, mynandai ǧajap şyǧarma jazǧany menı şynymen taŋ qaldyrdy» - degen pıkırın jariialatqan. Sondai-aq, «Zeksişe Saitung», «Noie Doiche literatur», «Zonntag», «Tiuringer Landessaitung» sekıldı köptegen gazet-jurnaldar Chinagiin Galsannyŋ nemıs tılındegı tyrnaqaldy kıtaby jaiynda tamsana jazyp, taŋdai qaǧysqan. Bärınıŋ pıkırı şynaiy ömır şyndyǧyn qysqa da nūsqa, dälme däl suretteitın jazuşy şeberlıgın moiyndauǧa kelgende bır jerden şyqqan.
Kezınde Batysta keiın özı tuǧan Monǧol elınıde oqyrman qauymdy eleŋ etkızıp, bızdıŋ sanamyzdaǧy momyn adamdardyŋ qazaq babalarymyz aitqandai «juastan juan şyǧatyndyǧyn» paş etken myna bır äŋgımesın oqyǧan sätte-aq qazaq oqyrmandaryna jetkızuge asyq bolǧan edım. Bır demde tez audaryluynyŋ özı oqiǧanyŋ tartymdylyǧynda bolsa kerek. «Jaqsyda jattyq joq» degen bar. Endeşe, türkı tıldı, kiız tuyrlyqty tuys halyqtyŋ ökılı, bügınde älemge keŋınen tanymal Galsan jazuşynyŋ tamaşa bır äŋgımesın ūsynudy özımnıŋ jazuşylyq paryzym dep bıldım.
Qaŋtar aiynyŋ soŋy. Qalada şyŋyltyr aiaz. Taŋerteŋ, keşke avtobus kütıp tūrǧanda saryşūnaq aiazdyŋ bettı şymşyp-şymşyp alǧandai qaryp ötuı auylda ösken adamǧa erterektegı qytymyr qystardy erıksız eske tüsıredı. Būrynǧy qystyŋ qazırgıden de suyq bolǧanyn ǧylym älı däleldei qoiǧan joq. Tıptı joqqa şyǧarmasa igı. Soltüstık poliustıŋ mūzy qalyŋdai tüsken, bır ǧasyr būryn kökmaisa bolǧan jerdı jaipap barady deidı. Jaraidy, ǧylymǧa senu kerek. Alaida, būrynǧy adamdardyŋ qysta qazırgı bızden artyq toŋyp, jazda köbırek ystyqtaǧany jalǧan emes. Qala tūrǧyzyp, qalyŋ qabyrǧamen özın qorǧatyp alǧan adam balasy tabiǧatqa täueldılıkten säl de bolsa arylǧan soŋ qysty jylynyp bara jatqandai sezınetın bolǧan ǧoi. Onyŋ syrtynda qazırgı qala tūrǧyny azanda jäne keşke ǧana tysqa şyǧady emes pe. Kündız jūmys ornynda, tünde jyly päterınde bolady. Tıptı daladaǧy ystyqty da, suyqty da sezınuden qalǧan. Sezgen künnıŋ özınde odan kelıp-keter däneŋe de joq.
Kün senbı, keşqūrym. Jūrt aiaǧy sirei bastaǧan kez. Men ädettegımdei avtobuspen üige qaityp bara jatqanmyn. Jūmystyŋ tolyqtai bır aptasyn artqa tastaǧandyqtan erekşe bır sät ıspettı.
Būl kün men üşın tıptı aiyryqşa edı. Ailap alysqan şaruamdy bıtırıp, ony ükımettık komissiiaǧa sättı ötkızdım. Olardyŋ jaǧymdy baǧa beruı töbemdı kökke jetkızıp tastaǧan. Tüsetın, mınetın adamdardyŋ qatary siregen soŋ avtobusymyz keibır aialdamalarǧa toqtamai ötıp ketıp jatty. Mūnysy qysqy aiazda jyly oryndaryna asyqqan jolauşylar köŋılıne maişa jaǧyp keledı. Tek qana bır aialdamada ǧana säl kıdırıp qaldy. Esık aşyq tūrǧanyna qaramastan äldebıreu kıretın jerdı tappaǧandai sipaqtap älı jür.
- Endı, kırseŋşı, bol! – dep, barq etken jürgızuşınıŋ ämırıne:
- Tappai jürgen joqpyn ba? – degen äiel adamnyŋ näzık ünı jauap qatty. Jolauşylar da şetınen sözuar bolsa kerek, sybap jatyr:
- Mas bıreu me?
- Soqyr şyǧar...
Men auyz aşpasam da ıştei jynym kelıp, esıktıŋ artyndaǧy körınbeitın adamǧa bırdeme degım kelgen. Bıraq, esıkten aldymen ūzyn jıŋışke taiaqtyŋ ūşy körındı de, eger aiy-künı jetken ekıqabat bolmasa orta mekteptıŋ oquşysy derlıktei jap-jas «boijetken» kırıp keldı. Avtobusqa ene salysymen:
- Tuys, bauyrlar! Men batys tört jol qiylysyna baruym kerek edı. Mıngen kölıgım dūrys pa? – dep, sūrady.
- Dūrys, dūrys – dedık, bärımız japa-tarmaǧai.
Onyŋ aldynan tört-bes adam qatar ūmtylyppyz. Eŋ aldymen menıŋ qolym şyntaǧyna tigenıne qaraǧanda esıkke jaqynyraq otyrǧan siiaqtymyn. Jetelep äkelıp ornyma otyrǧyzdym. «Otyra ǧoi, ainalaiyn!» Ärırekte bos oryndar bolǧanymen men onyŋ qasynda tūrdym. Körse köz toiar has sūludyŋ özı eken. Jüzı aşyq, dene bıtımı symbatty, şaşy qoiu qara, bärınen de möp-möldır botalaǧan qara közın aitsaŋşy. Osyndai nūrly janardyŋ körmeuı mümkın be dersıŋ. Äi, opasyz jalǧan-ai! Jas kelınşek qozǧalyssyz alysqa tık qarap otyr. Közı kırpık qaqpaidy. Jüzınde auyq-auyq säl ǧana özgerıstıŋ baiqaluy qūrsaǧyndaǧy säbiınıŋ qimylyna qatysty bolsa kerek. Eger onyŋ aiaǧy auyr bolmaǧanda bärımız ony «äi, beişara-ai!» dep jatyp kep aiaityn edık. Al, qazırgı jaǧdaida onyŋ jüzı baqyttan bal-būl janyp, kerbez keiıpke engendei. İä, aiaǧy auyr bolǧandyqtan onyŋ arqa süier jūbaiy bar. Ol mındettı türde aqyldy aptal azamat boluǧa tiıs. Sebebı, qanşa jerden sūlulyǧy bas ainaldyrsa da soqyr qyzdy ömırlık jar etuge ekınıŋ bırı bara bermeidı. Baqtan basy ainalǧan onyŋ salmaqty, saliqaly ata-enesı bar...jaily üi-jai...dämdı as-suy mol dastarhan... tamaşa bır otbasynyŋ suretı köz aldyma keldı. Jıgıttıŋ töresı, özıne asqar taudai süienış bolǧan baiy janynda, ekı közı jainap sūlu otyr, täi-täi basyp ūly jür, ūzynşaq taiaq eş qaida joq…
Men jas kelınşektı jetektep tüsırdım. Qai üige baratynyn sūraǧanymda ol «boldy, mıne keldım, menı kelıp alady, sızge rahmet, sau bolyŋyz» dedı. Osylai degen adamdy qaitken künde üiıŋe aparamyn dep süireitın emes, kelıp alatyn adamy kelgenşe qasynda tūra beretın emes, men de öz jönıme kettım.
Qystyŋ būlyŋǧyr keşı. Bos qalyp, qūlazyǧan köşe men alaŋ. Arbiǧan būtaqtary jan-jaqqa sozalaŋdaǧan jalaŋaş aǧaştar. Bırtürlı köŋılsız bola tūra qorqynyşty körınısterdı alǧa tartqandai. Sonda da men quanyşty edım. Osy bır būlyŋǧyr keş,
qūlazyǧan köşe men alaŋ, jalaŋyş aǧaştardy qimai üige jaqyndaǧan saiyn jürısımdı baiaulatyp oiǧa şomdym. Osy keş, myna köşe men alaŋ, aǧaştar nege tomaǧa-tūiyq keiıpke ene qaldy? Mūnyŋ bärı bırdemenı kütedı: tün taŋdy, alaŋ adamdardy, aǧaştar köktemdı kütpegende qaitsın. Ainalaŋdy parasattylyqpen tüisınu kerek. Alaida, ol üşın bärın süie bıluge tiıssıŋ.
Men süiuge, bärımen zor qūştarlyqpen betpe bet keluge daiar edım. Būlyŋǧyr keşte qarsy kele jatqan är adamdy kütıp tūra qalamyn. Alaida, olar jaqyn kelısımen qasymnan zu etıp öte şyǧyp jatty. Olarǧa menıŋ eş renışım joq edı. Sebebı, bärınıŋ asyǧys ekenın jaqsy tüsınemın.
Ersılı-qarsyly ötkenderge, ırı qalanyŋ sansyz köp közderı bolǧan jaryq terezelerdıŋ ar jaǧyndaǧy adamdardyŋ bärıne meiırımım tüsıp, erekşe bır quanyşqa bölenıp tūrdym. Osy sättegı oilarymnyŋ bärı adamdarǧa tügeldei jetıp jatqandai sezındım. Eger ötıp jatqandardyŋ bırı būrylyp kelse nemese jūldyzşa jarqyrap tūrǧan terezelerdıŋ bırı sart etıp aşylyp, älde kım atymdy atap şaqyrsa eş taŋ qalmas edım.
Älemde, sonyŋ ışınde menıŋ elımde, menıŋ qalamda jaman adamdar bar degenge osy sätte mülde sene alar emespın. Ūry-qarylar, alaiaqtar, jaǧympaz-jaramsaqtar, özgenı aiaudy bılmeitın qatygezder men betıne kön jamaǧandar bolmaǧan, tıptı ärqaşan bolmaityndai sezılıp tūrdy. Būl degenımız köŋıl tolqynynyŋ salmaqsyzdanuy edı. Mūnyŋ özı senıŋ qalauyŋmen ünemı kele bermeitın, oiy men köŋıl auanyn belgılı baǧytqa jinaqtap, bır nüktege qadai alatyn adamnyŋ ǧana bastan keşıretın ǧajaiyp sezımı men erekşe qabıletı. Aqyndar ǧana mūny şabyttyŋ keluı dep atap, aşyq aityp, jaza beredı. Al, qarapaiym adamdar ony qasterlep syilaidy da köŋıl tükpırınde qūpiia türde saqtaidy. Degenmen, eşqaşan mūndai küidı sezınbeitın, ondai qabıletten maqyrūm pendeler de bolady. Olar jalǧan dünie jaiynda tolǧanuǧa batyly da, nietı de jetpeitın ruhani mügedek jandar. ..
Sol keşte men qolym bos erkındıktegı adam siiaqty bola tūra qarbalas ta sekıldı ekıūdai küide edım. Qolymnyŋ bos bolatyny, ailar boiy arpalysqan jūmysymdy bıtırıp tastaǧanmyn. Sonymen bırge bırneşe kün būryn äielım demalys alyp, balalarymmen bırge auylǧa ketıp qalǧan. Qarbalas deitınım, endı kelesı jobaǧa kırısuım kerek jäne taŋerteŋ erterek şyǧyp, äiel, bala-şaǧama baryp qaituǧa mekemenıŋ jürgızuşısımen kelısıp qoiǧanmyn.
Osylaişa tırlıktıŋ qamyn oilap otyrǧanymda aiaq astynan bır tanysymnyŋ üiıne baryp qaituǧa tura keldı. Negızı ony körşılerımnen sūrai saluǧa boluşy edı. Alaida, nege ekenın bılmeimın, köşege şyqqym keldı, tüngı köşenı, alaŋdy boilap jürgım kele berdı. Tabanymnyŋ astynda syqyrlaǧan qar äldenenı maǧan sybyrlaǧandai bolady. Balalarymdy saǧynatyn da siiaqtymyn. Kenjem aiaǧyn basuǧa taiau edı, endıgı naǧaşysynyŋ aulasynda aǧalarynyŋ soŋynan qalmai şapqylyp jürgen de şyǧar. Köşe boilap zu ete tüsken maşinalardyŋ aldy-artyn oraǧan qardyŋ qūiyndauy erterekte körgen, bügınde jyraqta qalǧan jat jūrttaǧy teŋız aidanynda ūşyp-qonǧan sansyz köp şaǧalany eske tüsıredı. Jalpy osy şaǧala degen bala sekıldı öte aŋqau qūs.
Men ızdep barǧan zatymdy tanysymnan tappadym. Soǧan qaramastan şyǧarmaşylyqtyŋ bır tyŋ ideiasyn tapqandai boldym da sonyŋ soŋyna tüsıp alyp, tıptı keş qalyppyn. Äbden tün auǧan soŋ üige qaityp bara jattym. Köşede tırı jan kezdespeidı. Şamy janǧan terezelerdıŋ özı neken saiaq. Alyp qala auyr ūiqyǧa ketıptı. Saiabaqtyŋ būryşynan öte bergenım sol edı, bıreu jötelgendei boldy. Selk ete tüstım de, jan-jaqqa köz jügırttım, eşteŋe ılınbedı. Kerı būryla bergenım sol edı, «Saǧat neşe boldy eken?!» degen äiel adamnyŋ tym tanys dausy bır juan terektıŋ ar jaǧynan öte anyq estıldı. Taŋdanyp ärı tıksınıp qaldym.
Qatar tūrǧan qos terektıŋ ortasyndaǧy ūzyn aǧaş oryndyqta älgı keşke kezdesken soqyr kelınşek otyr. «Oibai-au, sen mūnda ne ǧyp otyrsyŋ?». Ol ünsız melşiıp otyr. Äbden toŋyp qalǧany körınıp tūr. Aqyryn ǧana qoltyqtap aldym da «Al, jüre ǧoi» dedım. Eş qarsylyqsyz ornynan tūrǧanymen:
- Sız kımsız?
- Keşke senı tört jol qiylysynan tüsuıŋe kömektesken adammyn.
- İä, solai siiaqty. Sız menı qaida apara jatyrsyz?
- Üiıme. Bızdıkı mıne jerde, jaqyn.
- Sız menı osy maŋdaǧy üilerdıŋ bırındegı jyly jertölelerdıŋ bırıne aparsaŋyz boldy.
- Qanşa jerden qala desek te būl Monǧol jerı emes pe. Adamyn dalaǧa qondyrǧan qai monǧoldy körıp edıŋ?!
- Sız jaqsy adamsyz. Al, üidegı otbasyŋyz... – dep, dausy dırıldep ünsız qaldy. Men üide eşkım joq dep aitsam, tıptı jürmei qoiar degen oimen:
- Bızdıŋ üidegı mınezı eŋ naşary men ǧanamyn – dei saldym.
Ol qaityp auyz aşpady. Qatty toŋǧany sonşalyq, dır-dır etedı. Men barynşa tez jüruge tyrysamyn, ol ılese almaidy. Ol qalşyldap toŋa tūra entıgıp zorǧa demalady.
Äiteuır, üige jettık. Jyly üige kırgennen keiın onyŋ qalşyldyp dırıldeuı odan ary üdep, tısterı tısterıne timei saqyldap ala jöneldı. Sasqanymnan onyŋ syrt kiımın ıldım de etıgın şeşıp aiaǧyn suyq suǧa maldym. Bızdıŋ auylda suyqqa üsıngen adamnyŋ aiaǧyn qarmen ysqylaidy nemese osylai suyq suǧa malady. Ystyq şaiǧa sary mai men būryş qosyp ışkızdım. Sosyn tösekke jatqyzdym da, jaqsylap qymtap körpe japtym. Ol menıŋ aitqanymdy sözsız oryndaumen boldy. Qarsylasuǧa eş därmenı de joq edı, baiǧūstyŋ.
Men oǧan qoi etınen sorpa daiyndai bastaǧanda ol ūiqyǧa kettı. Közın jūmyp bır qalyppen demalyp jatyr. Oiatuǧa batylym barmady. Jylynyp, tynyqsyn dedım. Tüngı saǧat ekıden asyp kettı. Bırdeme oqyǧym kelıp edı, oǧan da zauqym soqpady. Syry beimälım, özı beitanys kelınşekke qarap, jalǧan dünienıŋ qūpiiaǧa toly körınısterıne oi jügırtıp otyrudy qaladym. Onyŋ keremet küieuı men tamaşa otbasy jaiyndaǧy negızsız oidan keiın ǧūmyrymda estelık bolyp qalar kezdeisoq osy kezdesudıŋ astarynda bır mūŋly tarih jasyrynyp jatqandai körındı. Ekı betı alabūrta bastaǧannan keiın maŋdaiyna alaqanymdy aqyryn tigızıp körsem, äiteuır, qyzuy joq eken. Alaida, oiatyp aldym. Ol közın aşyp, säl oilanyp otyrdy da, sūrady:
- Sız älı ūiyqtamaǧansyz ba?
- Joq. Saǧan sorpa jasap kütıp otyrǧan edım.
- Jaraidy, men tūraiyn.
Onyŋ janarynan bır tamşy jas üzılıp tüskendei boldy. Jasaǧan tamaǧymdy tūşynyp otyryp ıştı. Jäne äldebıreuler sekıldı bır kese tamaq üşın jatyp kelıp rahmet aityp, kerbezdenbegenı menı kädımgıdei balaşa quantyp tastady. Aramyzda azdy-köptı äŋgıme örbıdı:
- Sız derbes tūruǧa ikemdelgen adam siiaqtysyz?
- İä, solai. Ony qaidan bılıp qoidyŋ?
- Erler tūrmaq anau-mynau äielder jasai almaityn tamaqty lezde daiyndai qoiady ekensız.
- Tūzy men suy säikesıp jatsa bolypty da. Bıraq, jasaǧan tamaǧym jaǧynan kelgende äielımnıŋ köŋılınen şyǧyp körgen emespın.
- Üilerıŋız köp bölmelı-au deimın.
- Joǧa! Bary osy bölme ǧana.
- İen üige kırıp kelgendei boldyq.
- Qazır sen ekeumız ǧanamyz. Äielım men balalarym auylda.
- Mässaǧan! Äielı joq üige qonyp jatqanym qalai bolǧany... Körşılerıŋız ne oilaidy?
- Qonaq qonsa nesı bar eken. Egde tartqan adamdy jas qyzben bırdeme bolady kım oilar deisıŋ...
- Soqyr menı aldamai-aq qoisaŋyz. Dauysyŋyz jas adamdıkı sekıldı.
- Otyzǧa taiap qaldyq qoi. Senımen salystyrǧanda kärımın.
- Otyzǧa kelmegen jıgıt jiyrmadaǧy kelınşek üşın kärı bola qoimas. Erteŋ demalys künı ǧoi. Jūrt tūrmai jatyp menı erterek şyǧaryp jıberıŋız.
Osylaişa ūiyqtauǧa kırıstık. Menıŋ äbden ūiqym qaşty. Kelınşektıŋ dem alǧany estılmegenıne qaraǧanda ol da oiau sekıldı. Bıraq, nege ünsız qaldy? Menı ūiyqtap dem alsyn degenı me? Mümkın. Olai bolsa, bırdeme dep köreiın. Söileskısı kelmese söz lämınen belgılı ǧoi.
«Qaryndasym, ūiyqtaǧan joqsyŋ ba?» dep eger ūiqyǧa ketken bolsa oiatpaityndai aqyryn ǧana sūradym. «Joq. Ūiqym kelmegenıne qaraǧanda taŋerteŋ bolyp qalǧan joq pa, özı?» dep jalma-jan ün qatty. «Qaidam. Saǧat üşten ketken şyǧar. Menıŋ ūiqym qaşty. Qaraǧym äŋgıme aitşy. Tym bolmasa aty-jönıŋdı bılıp qalaiyq».
Kelınşek äŋgıme tiegın aǧytty. Syryn jasyrǧysy kelmegen sekıldı, onsyz da aituǧa yŋǧailyp jatqandai. Menıŋ boljamym da däl kelgendei. Ol bylai dedı: « Atym Bäiǧylma, jasym jiyrma bırde. Onalty jastaǧy sıŋılım jäne anam üşeuımız Iаarmagtyŋ (Ūlanbatyr qalasynyŋ eŋ alys audandarynyŋ bırı. Aud.) soŋǧy aialdamasynda tūramyz. Bırneşe jyl būryn äkem qaitys boldy. Men segızınşı synyptan keiın käsıptık mektepke tüskenmın. Ony bıtırgen soŋ öndırıske jūmysqa ornalastym. Ekı jyldai ǧana jūmys ötılım bar. Osy kezde keremet syi-siiapat almasam da üzdıkter sanatynda jürdım. Jalaqym köterılıp, anama köp septestım, jaǧdaiymyz tüzelıp bız de el qataryna ılıktık. Söitıp jürgende bır jıgıtpen tanystym. Universitettıŋ soŋǧy kursynda student. Bızde praktikadan ötıp jürgen. Tür älpetı jaǧynan özgelerden daralanatyn eşteŋesı bolmasa da öte momaqan jıgıt ekenı bırden közge ūryp tūrady. Jürıs-tūrysy baiypty, dauysy biiazy, söite tūra özı ynjyq bıreu emes, sözı jüielı, özı köşelı. Syrttan kırgende bas kiımın qolǧa alyp, äsırese, bastyqtardy körgende mektep oquşysynan beter erekşe tärtıpke ene qalady. Bırdeme deseŋ lezde du etıp betı qyzaryp şyǧa keledı. Onysy özıne jarasatyn da siiaqty. Qyzdar jürgen jer tynyş bolsyn ba, älgı jıgıtke «Bajyraq köz», «Alqyzyl», «Jymjyrt jürıstı» degen sekıldı neşe türlı at qoiyp, aidar taǧady. Degenmen ıs jüzınde bärı ony eşkımge jäbırı joq, momaqan jıgıt dep qūrmetpen qaraidy. Sanlivtıŋ özı de jūrttyŋ bärımen jaqsy qarym-qatynas jasai bıledı. Özgelermen salystyrǧanda maǧan köbırek üiırleu boldy. Sondyqtan da bolar, älgı laqap ataulardyŋ aldyna «Bäiǧylmanyŋ» degen söz anyqtauyş bolyp ünemı kırıp ketıp jürdı. Keibır qyzdarda qyzǧanyş ta bolǧan şyǧar.
Sanlivpen köşede de kezdesıp qalyp jürdım. Aialdamada tūrsam jetıp keledı. Dükenge ensem ol da kırıp kele jatady. Solai kezdesken kezınde betı qyzaryp ketedı de tura qarai almai bırdeme büldırıp alǧan balaşa keiıpke tüsedı. «Sen ünemı Iаarmagta jüresıŋ ǧoi» desem, «Osynda bır tanysyma kelemın» dep qoiady. Keiın belgılı bolǧany, ol menıŋ soŋymnan erıp jüredı eken. Söitıp jürıp aqyry jaqyn tanystyq, tıptı ol bas qosaiyq degendı de aitatyn boldy.
Bırde men ony üige ertıp keldım. Älgım anamdy körgende taǧy da qyzaryp kettı. Menıŋ köŋılım baiaǧydai. Alaida, anam ol ketken soŋ bylai dedı: «Qyzym, baiqa! Onyŋ bırtürlı jūmsaq jaǧymdy körınuı maǧan asa ūnamady. Ekı qasynyŋ arasy qosylyp ketkenı, jas bala bola tūra bır auyz sözınıŋ özıne qatty esep beretını ışınde it ölgen aramzalyqty baiqatady». Men anama renjıp qalsam da, mahabbattyŋ maşaqaty köp qoi, onda tūrǧan ne bar qoldy bıraq sıltedım. Erteŋınde Sanliv anaŋ ne deidı?-dep sūraǧanda ötırık aita almadym. Degenmen, anamnyŋ sözın sol küiınde jetkızuge taǧy da batylym barmady. «Senı öte jas bola tūra tym salmaqty eken» dedı dei saldym. Men ony renjitın, tıptı aşulanatyn şyǧar dep oilaǧan edım. Al, yrjiyp külıp tūr. Mūndai adamǧa ne deuge bolady? Men ıştei şeşımge keldım. Būl qaraşa aiy bolatyn. Kıtaptardyŋ betın paraqtap, özımşe bal aşyp körsem «öz jüregıŋnıŋ qalauymen jür» degen joldar şyǧady. Bıreulerden aqyl sūrasam da osyny aitady. Anamnyŋ pıkırımen ündesetın eşkımdı kezdestırmedım. Qūrbylarymnyŋ aitatyny: «Közdı jūm da tiıp al! Tuǧan anaŋ renjıp qaida barady». «Şynaiy mahabbatqa ölım ǧana nükte qoiady». Ölım qorqynyşty estılgenımen, däl mahabbattan ölgennıŋ armany joq sekıldı. Bız ekeuımız
aradan qyl ötpestei bolyp jaqyndasyp aldyq. Anam eşteŋe aitpady, endı bärıbır tyŋdamaidy degen şyǧar. Byltyrǧy jyldyŋ däl osy künı bolatyn. Ekeuımız sirk köruge şyqqanbyz. Üige qaituǧa qūlqymyz joq. Bıraq, arnaiy baratyndai jerımız de şamaly. Basymyz auǧan jaqqa kete berıppız. Bır qarasaq, baq ışıne kırgen ekenbız. Bügın manaǧy sız körgen saiabaq qoi. Oryndyq tūrdy. Men Sanlivten menı mūnda nege äkeldıŋ dep te sūraǧan joqpyn.
Kün suyq bolǧan da şyǧar, al, men eşteŋe sezbedım. Mas adam sekıldımın. Rasynda, mahabbatqa essız mas edım. Sanlivten ondai erjürektık şyǧady dep oilamappyn. Üileneiık, nekege tūraiyq dep qoiady. Men jylai berıppın. Keiın de talai erıkten tys qūmarlyqqa bardyq qoi. Bıraq, däl sol alǧaşqy tüngıdei qorqynyşty läzzat qaitalanbasa kerek. Men sızge basqaşa qalai aita alamyn. Qysqasy, bız sol oryndyqta taŋ şapaǧyn qarsy aldyq. Men bastyqtarǧa jaiymdy aityp, baspana sūradym. Dereu bola qoisyn ba, sonda da keiınırek bıtetın syŋaily edı. Köktem ailarynyŋ soŋyna qarai denem auyrlap, jaisyzdai bastady. Endı oilasam, balaly bola bastaǧan ekenmın. Sanliv ekeuımız qūdaidyŋ qūtty künı bırge jüremız, bırge jatamyz. Kädımgı erlı-zaiypty adamdarşa jürdık.
Söitıp jürgende Sanliv oqu bıtırıp, ony Uvs aimaǧyna (astanadan eŋ alys, şalǧaidaǧy batys ölke. Aud.) joldamamen jıberetın boldy. Men ekı ottyŋ ortasynda qaldym. Erıp keteiın desem, anam men sıŋılımnen alystap ketemın, käsıbımnen aiyrylamyn. Qalaiyn desem, onyŋ qaita oralu, oralmauy ekı talai. Onda bärı bıttı dei ber. Sanliv baiaǧy keipımen ünsız jür. Ne oilap jürsıŋ desem, bäse ne ıstemek kerek deidı, bajyraiyp. Aşulanyp, ūrsyp kördım. Ol küledı de qoiady. Söitıp jürgende bırge oqyǧandary jolǧa şyǧyp ta kettı. Sanliv jalǧyz özı qalyp qoidy. Keiın ūşaqpen baram dep qoiypty olarǧa. «Bärıbır aiyrylady ekenbız, bırneşe kün keiın şegeruden ne paida?» dep men renjıp qoiamyn. Al, Sanliv bolsa «Aqyl amal bolsa, endı naǧyz oilanatyn kez keldı» deidı. Onysyn alǧaşynda menıŋ köŋılımdı aulaǧan bos sözı şyǧar dep oilaǧanmyn. Sebebı keiın belgılı bola bastady. Sanlivtıŋ bır dosy öte maŋyzdy jerde qyzmet etetın asa maŋyzdy adamdy tanimyn, sol arqyly amaldaimyz deptı. Senbı künı sol dosynyŋ üiıne barady ekenbız, men de sonda boluym kerek eken. Men bolǧanda qūrby qyzdarymnan ekeuın ertıp barady ekenmın. Kımdı ertetınımdı de Sanlivtıŋ özı aityp berdı.
Bızdıŋ qyzdardyŋ bärın tanidy ǧoi ol. «Olar tanymaityn bıreudıŋ üiıne maǧan erıp bara qoia ma?» dep edım, «Ony senıŋ ıskerlıgıŋ bıledı. Eger erte almasaŋ bızdıŋ de şaruamyz adyra qalady». Ol alǧaş ret maǧan dauys köterdı. İı jūmsaq adamnyŋ aşulanǧany qiyn deuşı edı, men qarsy şyqpadym. Tanymaityn üige jäne maqsaty belgısız otyrysqa qyzdardy ertıp aparu degen qiiamet qaiym ekenıne sol joly közım jettı. Şyndyǧyn aitqanda, Sanlivtı şeksız süietındıgımnen bärın jasadym.
Sonymen älgı üiıne bardyq. Jas jıgıt pen qartaŋdau bır er adam otyr. Jasy Sanlivtıŋ dosy, al, egde adam älgı maŋyzdysy bolsa kerek. Tanystyryp, bırdeme desıp jatty ǧoi deimın, esımde qalmapty. Dastarhanǧa jaiǧastyryp, araq-şarappen qysa bastaǧandaryn bılemın. Kölemı ırı riumkalardy kötertıp soǧystyrtady, mındettı türde alyp qoiyŋdar dep qinap, tıptı auyzymyzǧa qūiyp jıbererdei bolady. Qysylǧanymyzdan alyp jıberıp qana qūtylamyz. Sanliv älgı maŋyzdy adammen tanysyp ülgergen siiaqty. Alǧaşqy şölmek sarqylǧanda ekeuı ejelgı dostardai eljıresıp otyrdy. Sälden soŋ älgı kärı tarlan bölmeden şyǧyp kettı de qolynda ekı şölmek araǧy bar qaita oraldy.
Inışegınıŋ oqu bıtırgen quanyşyna tartqan şaşuy ärı tuǧan jerınıŋ käusarynan jasalǧan kielı däm eken. Älde bır taudyŋ ba, özennıŋ be atymen atalady, esımde joq. Onysynyŋ qasynda baǧanadan berı ışkenımız jai susyn eken. Mynasy tıptı sūmdyq boldy. Men negızı būdan būryn ekı ret masaiyp körgenmın. Denem jeŋıldep, än aityp, bilei bergım kelgen edı. Būl joly denemdı ürei bilep, älsın-älsın jüregım zu etıp yŋǧaisyz küi keşıp otyrdym. Adamda ışkı tüisık sezım deitınnıŋ bolatyny ras eken.
Sızden jasyratyn nem bar. Men negızı älgı egde adamnan qatty qorqyp otyrdym. Ol bır qolymen Sanlivtı qūşaqtap, ekınşı qolyn menıŋ etegıme qarai jügırtıp qoiady. Menı jaŋa jas dosynyŋ syŋary dep bılmegen de şyǧar. Olai bolsa, menı özınıŋ qasyna otyrǧyzbaǧan Sanlivtıŋ qatelıgı ǧoi. Sytylyp şyǧyp, qaşyp ketuge äbden bolar edı. Alaida, jalynyp-jalpaiyp jürıp ertıp äkelgen ekı qūrbymdy tastap ketuge jüregım dualamai, aqyry şydap otyrdym. Sanliv ornynan tūrǧan soŋ artynan ere baryp, ketkım keletının aittym. Ol maǧan tıl qatudyŋ ornyna bas köz joq süie jöneldı. Söittı de:
- Janym, senı tüsınıp tūrmyn. Bıraq, däl osy sät bızdıŋ aldaǧy ömırımızdegı şeşuşı syn saǧaty bolyp tūr ǧoi. Sen qalai da töze tūrşy! – dep közıne jas aldy. Men Sanlivtı aiap kettım. Bıreuge ölerdei jaǧympazdanyp, ony ışkızıp, özı de bırge ışıp, jalynyp ömır süru degen qandai qiyn? Osynyŋ bärı men üşın şyǧar degen oiǧa keldım. Juynatyn bölmege kırıp, jylap-jylap aldym da betımdı suyq sumen juyp, säl ışım bosaǧandai bolǧan soŋ Sanlivtıŋ aitqanymen töze tūruǧa bekınıp ornyma bardym.
Al, älgı adam tıptı ūiattan beze bastady. Qatty mas bolǧanǧa ūqsaidy. Älgı sūmdyq araqtan qūiyp alyp jūtyp otyr. Möldıregen araqty tartyp jıbergen saiyn ony qūlap tüsetın şyǧar dep küttım. Dostaryma qarasam, bärı sau sekıldı körındı. Sanliv tıptı asa mas bolmaǧandai körıngen soŋ tynyştalyp qaldym. Alaida, keş soŋynda kütpegen jait boldy. Aldymen Sanliv, odan keiın qūrby qyzymnyŋ bırı qūlap tüstı. Kelesı qūrbym basqa bölmege qarai ketkenı sol edı, Sanlivtıŋ dos jıgıtı onyŋ soŋynan ketıp ekeuı de jym-jyrt joǧaldy. Maǧan qater töndı. Sanlivtı oiatpaqqa jūlqylap, qūlaǧyna aiǧailap ta kördım. Sūlyq tüsıp jatyr. Dem alǧany ǧana bolmasa tırı janǧa ūqsamaidy. Älgı kärı päle ornynan tūryp kelıp menı qūşaqtai aldy. Aiǧailaimyn desem, «İä, söite ǧoi» deidı. Sonymen oǧan bylai dedım: «Jaraidy, küştısı älsızdı basynatyn zaman ǧoi, bügınşe men sızdıkı bolǧan ekenmın. Aldymen qol juyp keleiın». Ol sendı de qoia berdı. Men juynatyn bölmenıŋ şamyn jaǧyp, esıgın aştym da qaitadan qatty japtym. Aiaǧymnyŋ ūşymen jürıp baryp kiınıp ülgerdım. Endı dym bıldırmei esık aşu ǧana qaldy. Bıraq, neşe qūlyppen kılttegenın bılmeimın, būrap jatyrmyn aşylar türı joq. Söitıp sasqalaqtap jürıp sybdyryn sezdırıp qoiǧan şyǧarmyn. «A, sen osyndai qulyqşyl ma edıŋ, aqquym!» degen dauys şyqty da, älgı päle jetıp keldı. Däl osy sätte baǧanadan berı mız baqpai melşiıp tūrǧan esık te aiqara aşylmasy bar ma. Ūmtyla bergenım sol edı, ol plaşymnyŋ beldıgınen şap berdı. Bırden tabaldyryqtan attap ülgergen soŋ sol küiı alǧa tarttym. Bırdemenıŋ qatty tars etkenın bılem, qainaǧan qyzyl jalynnyŋ ortasyna kümp ete tüskendei bolǧanmyn. Qanşa uaqyt ötkenın bılmeimın. Auruhana tösegınde esımdı jidym. Biık baspaldaqtan ūşyp ketıppın. Plaşyŋnyŋ belbeuı tüp ornymen jūlynyp ketıptı dep keiın anam aitty.
Basym, bet-auzym tügel orauly boldy. Qalai qinalǧanymdy aitpai-aq qoiaiyn. Sebebı, ondai beinettı adam öz basynan keşpese, bıreudıŋ aitqanynan sezıne almaidy. Menıŋ oǧan közım jetken. Köŋıl sūrap keluşıler köp boldy. Sanliv kün saiyn kelıp, qasymda bırneşe saǧat boiy otyrady. Köp äŋgıme aitady. Men oǧan läm im dep auyz aşpasam da quyp jıbere de almadym. Renjiın desem, taǧy bolmady.
Älgı adam da kün qūrǧatpai keledı, buma-buma qymbat kämpitter men jemıster tasidy. Ne aitaryn bılmei abyrjidy. Bırdeme dese boldy «bauyrym» degen sözdı alǧa tartyp söileidı. Menen ölerdei qorqyp jürgenı anyq aŋǧarylyp tūrdy. Bır künı men oǧan bylai dedım: «Aǧatai, sız menen qoryqpai-aq qoiyŋyz! Men eşkımdı qylmysqa itermeimın. Nesı bar, mas qyz özı satydan qūlap ketken şyǧar. Būl menıŋ sızge bergen uädem. Esesıne sız qaityp menıŋ maŋymdy baspaimyn dep sert berseŋız boldy!». Rasynda, qarasyn batyrdy. Atsyz tartu-taralǧyny ünemı jıberıp tūrdy. Men ony aşpastan bırge jatqan nauqastarǧa taratyp berıp jürdım. Olar da eş bas tartpai ala beretınderıne qaraǧanda mäselenıŋ mänı bärıne tüsınıktı bolsa kerek.
Bır aidan soŋ közımdegı bailaulardy şeştı. Men soqyr bolǧandy bıldım. Därıgerler ony äu basta bılgen boluy kerek. Äitpese, ne üşın közımdı bailaidy? Bas süiekke zaqym kelgenı bolmasa özge aitarlyqtai eşteŋe joq körınedı. Al, betıme eş daq
tüspegen. Taǧy bır ai jattym. Emdeuler jasaǧan boldy. Eşbırı nätije bergen joq. Därıgerler jüre kele körıp ketuıŋ mümkın degen. Alaida, būl barlyq soqyrlarǧa aityla beretın söz şyǧar. A, iä ūmytyp barady ekenmın ǧoi. Zaŋ ornynan tergeuşı kelıp, köp mazalady. Aqyry olarmen jüz şaiysyp tynǧandai boldym.
Körer közden aiyrylsam da qūrsaqtaǧy säbiım aman qalypty. Qozǧalysy tym şiraq bala, sondyqtan denı sau şyǧar dep oilaimyn. Anam aitady, bıreuge asyratyp jıber dep. Men oǧan ıştei qarsy bolsam da, özım asyrai almaityndyqtan ne ısterımdı bılmeimın. Ne bolsa da äkesımen tıldespekke jürgen türım mynau ǧoi. Onyŋ özınde anam men sıŋılım joqta qala ortalyǧyndaǧy qūrbymnyŋ üiıne qonyp kelemın dep körşılerge ötırık aityp qaşyp şyqqanmyn. Sanlivpen jolyqqym keledı. Qaida ekenın bılmeimın. Bıraq, ol bergen sertınen taimas dep senemın. Bügın kele almaǧanyna qaraǧanda ol ülken bır kedergıge tap bolǧan şyǧar. Sonda da erteŋgı kün taǧy bar ǧoi. Negızı menı azǧana uaqyt qana demep jıberer adam bolsa sipalaqtap jürıp balamnyŋ aiaǧyn bastyryp alar edım».
Osymen ol ünsız qaldy. Bıraz küttım de Sanlivtıŋ būryn qaida tūrǧanyn sūramaq bolyp edım, aqyryn ǧana qorylǧa basty. Bır auyr mındetın atqarǧandai jeŋıldegen soŋ köŋılı jailanyp ūiyqtap ketıptı. Menıŋ tıptı ūiqym keler emes. Saǧat altynyŋ kezınde jailap tūrdym da jürgızuşıge habarlasyp, maŋyzdy şarua şyqqandyqtan jolǧa şyqpaitynymyzdy aittym. Sodan keiın Sanlivtı ızdeuge şyqtym. Qaida tūratyndyǧyn, tym qūryǧanda jūmys ornyn da bılmei tūryp, būryn betı jüzın körmegen adamdy ızdeu degen aŋǧal da külkılı körınuı mümkın. Alaida, basqa amalym joq edı. «Izdegen jeter mūratqa» degen söz bar. Kelınşektıŋ aituyna qaraǧanda, syrty momaqan, ışı zalym adamǧa ūqsaidy. Ondai adamdardyŋ tanystary öte köp bolady. Özıne qajet bolady dep esepteidı de ondailar sengen adamdarymen jaqyndasyp, tanysuge müddelı keledı. Mümkındık bolsa, universitette ısteitın, üiınde telefony bar üi tabu kerek dep oilap bara jatyp, sonda därıs beretın bır klastasym esıme tüse kettı.
Dosym Sanliv degen atty esti sala ony esıne tüsırdı:
- E, älgı bır közı baqyraiǧan kışkentai Sanliv qoi, qoi auzynan şöp almas Sanliv qoi, älgı?
- Sol şyǧar, şamasy. Jalpy ol özı qandai adam?
- Momyn bala. Öte bır jön bıletın myqty jan. Men studentterdı şaruaşylyqqa jūmysqa bastap barǧanmyn. Ol aspaz boldy. Studentterdıŋ köjesın ışıp, solarmen bırge tamaqtanaiyn desem, könbeitın. Bır asym et pısırıp «aǧai, mynany sızge!» dep äkelıp tūratyn.
Alaida, Sanlivtıŋ oqu bıtırıp ketkenın dosym bılmeitın bolyp şyqty. Ony menen estıgende taŋ-tamaşa boldy: «Qoi-ei, mūnda ǧana olar bırınşı kursqa tüsken joq pa edı?! A, iä! Ekonomika mamandyǧy tört jyldyq. Olai bolsa, bıtırgen eken. Däl sonyŋ özı endeşe!».
- Ony taba alar ma ekenmın?
- Sūrastyrsaŋ tabasyŋ.
Ekeuımız telefon soǧyp, ızdeuge kırıstık. Dekany Sanlivtı özınıŋ tuǧan jerıne joldama alyp ketken dedı. Taǧy bır oqytuşy qalada ekenın aitqanymen däl qaida jūmys ısteitının bılmeitın bolyp şyqty. Söitıp jürıp zorǧa degende bır kurstasynyŋ telefon nömırın taptyq. Ol Sanlivtıŋ bır minstrlıkke jūmysqa ornalasqanyn, bıraq, onysy qai ministrlık ekenın bılmeitının aitty. Barlyq ministrlık ataulynyŋ küzet qyzmetıne telefon soǧyp «Sızderge ötken jazda nemese küzde Sanliv degen jūmysqa ornalasty ma?» - dep, sūrastyrdyq. Onşaqty jerden «joq» degen jauap estıgen soŋ soŋǧy bırı ǧana:
- İä, sızge ne kerek? – dedı.
- Tezarada jolyǧuym kerek edı.
- Bügın demalys qoi.
- Tūrǧylyqty mekenjaiyn bılsek...
- Ony bılmeimın, - degenın estıgende bügın tabyludan kettı dep ümıt üze bastaǧan edım, älgı küzetşı:
- İä, aitpaqşy, Sanlivke ünemı telefon şalyp şaqyrta beretın bır nömırdı bıluşı edım. Kane, tauyp alaiyn, mūnda jazyp qoiǧanmyn...
Qoŋyrau şalyp edım, tūtqany bır äiel adam köterdı.
- Sälemetsız be, būl kım eken?
- Sızge kım kerek?
- Sanliv.
- Ol joq.
- Qaşan keledı?
- Bılmeimın.
- Negızı osynda tūrady ǧoi?
- Joq.
- Onda tūratyn mekenjaiyn aityp beresız be?
- Bılmeimın.
Tūtqany qoia saldy. Qaitadan qoŋyrau şaldym.
- Sız tūtqany ūstai tūryŋyzşy! Men jönımdı aitaiyn. Sanlivtıŋ auylynan kelıp edım. Auyldasym ūlardyŋ etın jäne emdık tosap sekıldı bırdemeler berıp jıbergen bolatyn. Jūmystarmen jürıp ülgermedım. Erteŋ qaitpaqşymyn.
- Onda sız bızdıŋ mekenjaidy jaqsylap jattap alyŋyz! Sosyn osynda alyp kelıŋız. Sanliv te qazır kelıp qalady.
Osylaişa ızdegen adamnyŋ tūraǧyn bılıp aldym. Endı tup-tura üstınen tüsuge bolady. Qaitar jolda men mynaǧan bas qatyrumen boldym. Osy jūrt nege momyndardyŋ bärın jaqsy adam dep oilaidy?! Köbısı sondai oida. Al, şyn mänınde momaqan keiıptegılerdıŋ denı «ışınde it ölgender» men «juastan juan şyǧatyndardyŋ» naq özı bolyp kezdesedı. Olarda tua bıtken tabiǧi daryn bolmaidy. Oilary şolaq, özderı olaq bolǧanymen älsızdıkterın jaqsy bıledı. Bılgendıkten zorlarǧa iılıp jastyq, jaiylyp tösek bola alady. Olar kerek jerınde sozyla da, būǧa da bıledı. Eŋ kesırlı qarulary da osy, ondai itterdıŋ. Bıreudıŋ aqysyn jegendı qalai jaqsy adam deuge bolady? Studenttıŋ ölşeulı tamaǧynan bölıp-jaryp, özıne jeke tamaq jasap bergen şäkırtın bılım dese bılımı bar, aqyl dese aqyly bar ǧalym dosymnyŋ özı jön bıletındıkke balap otyr. Sanliv oǧan solai tanylǧan eken.
Qardyŋ qalyŋdyǧy bır qarysqa ūlǧaiypty. Ainala älem tabannyŋ astynan bastap, köz jeter kökjiekke deiın appaq tüske engen. Köŋılge dem berer appaq qardy basyp öte şyqqan maşinanyŋ artynda qaraiǧan qos ızdıŋ qūlaştap jatuy älgı aq tüstıŋ aldamşy ekenın aŋǧartqandai. Bäiǧylma üide tas tüiın kiınıp kütıp otyr eken.
- Nege ūiyqtai bermedıŋ?
- Būdan artyq qalai ūiyqtaiyn? Tıptı tüs auyp ketken şyǧar?
- Joǧa, endı ǧana saǧat on boldy.
- Oibai, aǧatai! Men keteiın.
- O ne degenıŋ? Men şai qoiaiyn.
- Rahmet, äuıre bolmaŋyz! Men erterek ızdeuımdı jalǧastyraiyn.
- Bäiǧylma! Men Sanlivtı tauyp osylai jıbereiın! Kılttı körşı üige qaldyra salarsyŋdar!
- Türın de körmegen adamdy sız qaidan tabarsyz.
- Tabuyn tapqanmyn. Endı baramyn da saǧan jıberemın.
- Sız jolyqtyŋyz ba? (Ol ornynan atyp tūrdy)
- Joq. Tūratyn üiın taptym.
- Köp balaly üi me? Aǧasynyŋ üiı şyǧar?
- Bılmeimın. Telefonmen söilestım.
- Telefonmen deisız be?! Sonda telefony bar üi bolǧany ma? (Dausy qatty şyǧyp kettı. Öŋı bır qyzaryp, bır bozardy. Men aitqan sözımdı qaitara almadym)
- Men baryp saǧan qoia bereiın. Ekeuıŋ qysylyp-qymtyrylmai şai ışıp, tamaq pısırıp jeŋder! (Bäiǧylma säl oilandy da)
- Joq. Kezdesuge nietı bolsa ol mejelı jerge özı keluge tiıs. Sız menı şyǧaryp salyŋyz! Men ketemın.
Ony jolǧa salyp jıberdım. Odan ary ertıp jürmekke äurelenbei-aq qoidym. Özı bılsın! Beişara qyzdy aiasam da oǧan degen ökpem qara qazandai edı. Bögde bıreudıŋ ısıne aralasyp nem bar, bır pälege ūrynyp jürermın degen oiǧa keldım.
Alaida, ol oimen alysqa barmadym. Soqyr kelınşektı joldan ary qarai ötkızdım de būrylyp ta qaramaǧanym endı ras. Al, bırer saǧattan keiın Sanlivtı ızdeuge şyqtym. Esıktıŋ qoŋyrauyn basyp edım, äiel adamnyŋ dausy şyqty:
- Būl kım?
- Menmın.
- Men degenıŋ kım? (atymdy aittym)
- Ne ǧyp jürsız?
- Kıreiın dep edım.
Aiaqtyŋ sybdyrynan ary qarai ketkenın bıldım. Qaityp keler dep kütıp edım, sol küiı joq bolyp kettı. Tapa-tal tüste aty-jönımdı aityp tūrǧanda esıgın aşpaǧanyna qanym qainap kettı de qoŋyraudy odan beter bajyldattym. Aiaq sybdyry jaqyndap kelıp, esık aşylǧanymen ony itersem de şynjyrǧa tırelıp ışke kıre almadym. Säl ǧana japsarlap aşylǧan esıktıŋ ar jaǧynan egde tartqan er adamnyŋ bır közı men bırşama qasqaiǧan maŋdaidyŋ, şaşy jidıp tüsken jaltyr bastyŋ jartysy körındı.
- Sız ne üşın kırmeksız?
- Sanlivte şaruam bar.
Şynjyr şyrt ettı de esık aşyldy. Halyqtyŋ ejelgı dästürımen amandastym. Sälemımdı alyp, keşırım sūrap jatyr. Tömengı qabat bolǧannan keiın neşe türlı bıreuler mazalap äbden mezı etkenın aityp aqtaldy.
Kır degen esıkterınen enıp, otyr degen ornyna jaiǧastym. Özı kelesı bır bölmege öte şyqty. Bölmenıŋ qaq ortasyna şeteldıŋ qymbat ärı bylqyldaǧan jūmsaq kılemı töselıptı. Oŋ, sol qabyrǧada qasqyr men tülkı terılerın ılıp qoiypty. Törgı qabyrǧada müiızı qaraǧaidai būǧynyŋ basy ılıngen, onyŋ astynda orta jastan asyp ketken erlı-zaiypty ekeudıŋ ülken suretı ornalastyrylǧan. Tör jaqtyŋ sol būryşynda teledidar, oŋ būryşynda servant atalatyn ülken bırneşe äinek qaqpaly şkaftar, äinektıŋ arǧy jaǧynda Budda paiǧambardyŋ mys müsını, domby atalatyn köne şäugım, kümıs tostaǧan syndy mädeni mūralar tūr.
Közı baqyraiǧan, alasa boily Sanliv aldymen aşyq tūrǧan esıktıŋ bosaǧasynan syǧalap tūrdy da menımen köz tüiıskende bır sät nazaryn tömen salyp aiaǧyndaǧy tabany qalyŋ täpşıkesımen aqyryn basyp maǧan keldı. Amandasqan dausy tym älsız estılgenımen betındegı külımsıregen keipı menıŋ közqarasyma qarai bırde aiqyndalyp, bırde öşkın tartuy sonşalyq ynjyq jıgıt emes ekendıgın baiqatqandai. Şyntaǧynyŋ joǧary jaǧyna bılek qysqyş taǧyp, hantazynyŋ (monǧoldardyŋ ūlttyq kiımı, jeide. Aud.) tüimesın tügeldei salyp alypty. Ekeuımız jai ǧana jön sūrasyp, bır-bırımızdıŋ maqsat, müddemızdı bıluge tyrysyp jattyq. Sanlivtıŋ soŋynan kelgen juan sary qatyn alaqandai tabaqşaǧa salynǧan kämpittı maǧan ūsyndy, bıreuın alyp edım, qalǧanyn jinap aldy. Onsyz da jyltyrap tūrǧan zattaryn sürtkıştegen bolyp älgı qatynnyŋ ainalsoqtap jürgenı erıkkennen emes söz tyŋdauǧa qūmartqandyqtan bolsa kerek. Men Sanlivke:
- Menımen uaqytşa şyǧyp kelesıŋ be? – desem, ol:
- Bıreudı kütıp otyrǧan edım – dep, qoiady.
- Jerlesıŋdı kütken bolsaŋ, ol menmın.
- Al, älgı närselerıŋızdı äkeldıŋız be?
- Joq, jıgıtım! Senımen kezdesuge yntyzar boldym da mekenjaiyŋdy bılu üşın ötırık aitqan edım. Keşırgeisıŋ!
Semız sary qatyn jalt qarady. Tanauy qusyrylyp, keudesı köterılıp, közderı şatynap şyǧa keldı. Sanlivtıŋ de öŋı quqyl tartyp, ekı qoly jansyzdanyp ketkendei salbyrai qaldy. Onysy ūlardyŋ etı men emdık tosap keledı dep bosqa quanǧanyna ökıngendıgı me, älde, menıŋ ädeiılep kezdespek boluymnyŋ syryn sezgenı me belgısız. Sol mezette ony aiyra almadym.
Barymşa qaharly ünmen «Bäiǧylma jaiynda söilesuım kerek, jıgıtım!» dedım de, «Osynda ma, älde şyǧamyz ba?» degendı sybyrlap aittym. Sanlivtıŋ sonşama abyrjitynyn bılmeppın. Ekı közı şarasynan şyǧyp kete jazdady. Ornynan bır şorşyp tüstı de auzy aşylyp, tūtyǧyp qaldy. Jüzınde tolqyn oinaǧandai külımsıregen älgı keipı ızım ǧaiym joǧalyp, melşidı de qaldy. Ornynan tūrǧany şyǧuǧa kelıskenın bıldırse kerek. Kütpegen jerden juan sary qatyn:
- Ūryna (qyzynyŋ aty. Aud.) qazır kele jatyr. Ekeuıŋnıŋ älgı sirkke barmaq bolǧandaryŋ qaida? Sanliv sozylyp baryp qaita apşyǧan rezeŋkeşe bylq ettı de:
- Sirk altyda ǧoi, mama!
- Qoisaŋdarşy, özı Sanliv! Senderdıŋ erkelıkterıŋdı köterer jaiym joq. Endı keşke taǧy senderge men tamaq daiyndap otyruym kerek pe?
Sanliv qūlaq şekeden soqqy tigendei sendelıp bıraz tūryp qaldy da qūtqaruymdy jalynyp sūraǧandai maǧan qarady. Onyŋ jylmaǧai türın körıp osy üige küşık küieu bolyp kırıp alǧanyn sezgendei boldym. Jiırkenış pen jek köruşılık tūla boiymdy jaulap, osyndai haiuanǧa aryn taptatyp, tänın bylǧatqan dala gülındei äsem aru Bäiǧylmaǧa renjıdım. Al, endı älgı Ūryna degenı qandai aru eken? Bäiǧylma siiaqty taǧy bır köz toimastyŋ bırı şyǧar? Men şyǧuǧa asyqtym, qoştaspastan kırgen bosaǧadan ünsız attap kete berdım. Bäiǧylma endı onymen kezdesuge tiıs emes.
Kün eŋkeigen. Soqyr arudy tauyp oǧan şyndyqty jetkızu kerek. Saiabaqqa barsam, sol älgı oryndyqta otyr. Türıne qarasam, äbden jauraǧan, tūla boiymen dır-dır etedı. Men qarsy aldyna bardym da:
- Bäiǧylma! Endı mūnda otyrudyŋ eş mänı joq. Kettık! (Ündemegenıne qaraǧanda menı tanyǧan sekıldı).
- Al, tūr ornyŋnan! Ne bolǧanyn jol-jönekei aitamyn.
- Sız onymen kezdestıŋız be?
- İä, kezdestım.
- Ol qaşan keledı?
- Eşqaşan kelmeidı. Kelmegenı de dūrys şyǧar. Ol bıreudıkıne küşık küieu bolyp kırıp alǧan.
- Sız kördıŋız be?
- Sol üide boldym. Bäiǧylma jaiynda söileseiık, şyǧaiyq dep edım, Ūryna ekeuıŋnıŋ sirkke baratyndaryŋ qaida? - dep enesı būlqan-bolyp aşulandy.
- Aşulanǧanda taǧy ne dep jatyr?
- Senderdıŋ tamaqtaryŋdy daiyndap oytra almaimyn deidı.
- Sonda Sanliv ne dedı?
- Közı alaq-jūlaq etıp, tūtyǧyp tıptı tızerlei jazdady.
- Sız menıŋ ony kütıp osynda sarylyp otyrǧanymdy aittyŋyz ba, joq pa?
- Joq.
- Nege?
- Onymen jolyqqanşa tıptı körmegenıŋ artyq dep oiladym. (Bäiǧylmanyŋ közı jasqa toldy)
- Sız menı bılmeisız, Sanlivtı bılmeisız, ekeuımızdıŋ bır-bırımızdı qalai süigenımızdı de bılmeisız. Söite tūra osylai oilauǧa qandai qaqyŋyz bar?
- Bäiǧylma! Sanliv senıŋ es bılgelı qūlai süigen alǧaşqy adamyŋ şyǧar. Ūmyta almaityn jönıŋ de bar. Alaida, alǧaşqy mahabbat bıtkennıŋ bärı soqyr boluy kerek pe? Jaqsylap oilan! Sanliv naşar adam. Tūr, keteiık!
- Sız menı taǧy qaida aparmaqsyz?
- Üige alyp baramyn.
Osy sözım ony jaisyz oiǧa jetelegendei boldy, betı tyrjyŋ ete qaldy. Söittı de tıptı köŋıl qaldyrarlyqtai söz aitqanyn qaitersıŋ.
- Sızdıŋ üige qaita barmaimyn. Sızdıŋ sözıŋızge senbeimın de. Sızdıŋ äielım, balalarym bar degenıŋız de jalǧan. Men sekıldı kemtar bıreusız. Olai bolmaǧan künnıŋ özınde adam betıne qaraǧysyz türıŋız jaman adamsyz. Eger olai bolmasa, ne üşın menıŋ soŋymnan salpaqtap jürsız. Älde, menen alǧys alǧyŋyz kele me? Onda aitaiyn. Üiıŋızden şyqqanda köŋılımde tüigen rahmetımdı endı sözben aqtaraiyn. İä, sızge rizamyn. Al, endı soqyr äieldı jaiyna qaldyryŋyz! Eger osyny oryndasaŋyz men sızge taǧy da alǧys jaudyrtuǧa daiynmyn.
Men ekıūdai küide qaldym. Ketkım keldı, bıraq, qaludy taǧy qalaimyn. Ekı jaǧymnan ekı dauys qatar sybyrlaidy. Onyŋ bırı «Jasaǧan jaqsylyǧyŋnyŋ jauaby osy ma? Pendeler osyndai aram oily keledı» dese, kelesı dauys: «baiǧūs qaitsın endı, saǧan senbegendıkten emes, aqyrǧy ümıtınıŋ näzık jıbın üzgısı kelmegenı ǧoi. Sen ony sol baiansyz ümıtınen aiyryp, qūtqar!» deidı.
- Jaraidy, solai oilasaŋ onda men senı Sanlivtıŋ üiıne aparyp esıgınen engızıp jıbereiın. (Ol ornynan qozǧalmady) Onda telefony bar bır jerge jetkızıp tastaiyn. Sosyn özıŋ söiles, mıneki! – dep, telefon nömırı jazylǧan tıldei qaǧazdy qolǧap kigen qolyna ūstata salǧanmyn.
Alaida, ol qolyn jūlqyp tartyp qalǧanda älgı qaǧaz jelge ūşyp kettı. Ekı betı quqyl tartyp, tereŋ demala entıgıp tūr. Üsınıp ketıp jürer degendı oilaǧanda janym mūrnymnyŋ ūşyna keledı.
- Osylai otyryp qol-aiaǧyŋdy üsıtıp alsaŋ özıŋe obal emes pe? Jür, käne, taksi ūstap üiıŋe jetkızıp tastaiyn – degenımde, onyŋ jüzınde ekı ūdai küi baiqaldy. Osy sättı paidalanyp qaluǧa tyrystym:
- Keşıkpei dünie esıgın aşatyn säbiıŋdı oilasaŋşy!
- Oilaǧandyqtan osynda otyrmyn ǧoi.
- Sanliv eşqaşan kelmeidı!
- Ony sız bılmeisız. Bız ekeuımız bırımız ölıp qalǧan künnıŋ özınde ekınşımız osy oryndyqta otyryp baqyt pen läzzatqa toly alǧaşqy tünımızdı eske aluǧa ant-su ışısken adamdarmyz.
- Olai bolsa, däl qazır ol qaiyn jūrtynyŋ as üiınde tamaq äzırlep jatyr. Saǧat altyda sirk köruge ketedı. Odan kelgen soŋ Ūryna aruymen tösek rahatyna batatyndyqtan Sanlivtıŋ osynda keluıge eş mūrşasy bolmaidy.
Baiǧylma bırdeme aitpaqqa oqtaldy da, öksıp-öksıp jylap jıberdı. Mūnysyn men onyŋ jeŋılısıne baladym da qoltyǧynan demep ornynan tūrǧyzbaq boldym. Ol menıŋ qolymdy qaǧyp jıberdı de suyqtan qaltyrap toŋyp otyrǧan näzık kelınşektıŋ qai jerınen şyqty derlıktei zor dauyspen:
- Tezırek qasymnan ketıŋız, äitpese, aiqailaimyn! Sen özı auzy-mūrnynan şyqqan ekı qabat äieldı töŋırekteuden ūialmaityn ne degen sūmyrai edıŋ?!
Osyny aitqanda onyŋ aidai sūlu jüzı sūrlanyp, betı qisalaŋdap kettı.
Men ekı ökpemdı qolyma alyp, sirkke jettım de ainalaǧa barynşa köz tıktım. Sonda da Sanlivtı baiqamai ötkızıp alǧan siiaqtymyn, oiyn bastalyp kettı. Alaida, olardyŋ sirk köretını jalǧan boluy da mümkın degen oimen üilerıne qarai zyttym. Jartylai aşylǧan esıkten syǧalyp tūryp söilesu, baiaǧy sol sūraq, sol jauap. Sanliv joq deidı. Qaida ekenın sūrap ülgermei jatqanda-aq esık sart etılıp jabylady. Qoŋyraudy ädettegıden de ūzaq basyp tūryp alamyn.
- Saǧan ne kerek, özı?
- Sanlivtıŋ qaida ketkenın bıluım qajet.
- Sirkke ketken.
- Tek şyn bolsyn. Taǧy da kelemın.
- Erteŋ jūmysyna baryp söilesıŋız. Bız tünde esık aşpaimyz.
- Aşqanyŋşa pergılesem şe?
- Azamattardyŋ tynyştyǧyn būzǧanyŋyz üşın saqşylardy şaqyramyn!
- Köremız, oŋbaǧan alaiaqtar!
Menıŋ sözımnen şoşydy ma, äiteuır, esıkten ary ketıp qaldy. Men kütumen boldym.
Keşkı saǧat toǧyzǧa taiaǧanda Sanliv pen Ūryna kelıp jettı... Men kırer esıkke kese köldeleŋ tūryp qarsy aldym. Sanliv alǧaşqyda auzy aşylyp, abyrjyp qalsa da dereu maǧan qol bergen sätınde ötırık külımsırei qaldy. Ūryna negızı şeşesınıŋ jalpaq betı men ırı denesınıŋ ainymaǧan köşırmesı eken. Bıraq, anasy sekıldı sary emes, betı qyzǧylt körındı. Taldyrmaş näzık Sanlivtıŋ qasynda oǧan jabysyp tūrǧanyn körseŋ jas būqaşyqty iektegen qodastyŋ juan sauyn siyryn elestetedı eken. Bır üidıŋ maŋdaiyna bıtken jalǧyz qyzy bolsa kerek. Men Sanlivtıŋ qolyn qatty qysa tüstım:
- Senı ertıp ketu üşın kütıp tūrmyn!
- Istep bıtıruge tiıs jūmystarym bar edı.
- Sen menı erıgıp jür deisıŋ be?
- Ekeumız erteŋ jolyǧaiyq.
- Bolmaidy. Jaraidy, jürgıŋ kelmese būiymtaiymdy myna jaqyndaryŋnyŋ qasynda aita bereiın. Al, sosyn bärıbır menımen bırge jüretın bolasyŋ!
Osy kezde esık aşylyp semız sary qatyn jyltyŋdap körındı. «Ne boldy?» dep qaita-qaita sūrap bolmaǧan soŋ Sanliv mūrnynyŋ astynan mıŋgırlep «Men myna kısımen bır jaqqa baryp keleiın» degenı sol-aq eken, qyzy men şeşesı ekı tūstan tızgın, şylbyrsyz oibaiǧa basty. Olardyŋ aitqandarynyŋ jiyntyǧy «Senı bız myna jetı qaraŋǧy tünde qaidaǧy bır būzaqyǧa ertıp jıbere almaimyz» degenge kelıp saiatyn edı.
Bır qarasam, jan-jaqtaǧy esık ataulynyŋ bärı aşylyp, odan şyqqan jūrt bızdı qorşap alypty. Bärınen de äielder qauymynyŋ dausy erekşe qatty şyǧyp jatty. Sanlivtıŋ enesı ainaladaǧy körermenderge bylai dedı:
- Ua, jarandar! Andaǧy adamdy eşqaida jıbermeŋder! Bügın künı boiy mazamyzdy alǧany azdai endı myna bır qoi auzynan şöp almas momyn balany köşege alyp şyqqaly jatyr. Adam bauyzdaudan da taiynbaityn jendet ekenı körınıp tūr. Qane, şal tezırek milisiia şaqyr!
Denelerı ırı, būlşyq etterı bıleudei ekı jıgıt şyǧar esıktı bögep tūr eken. Qylmys jasaǧan joqpyn, saqşydan qorqatyn jaiym joq. Alaida, osylai şulatyp jürgende älgı soqyr kelınşektıŋ jaiy ne bolmaq degendı oilasam tūla boiym tık tūrady.
- Milisiiaŋdy şaqyra ber! Bıraq, tekke uaqyt jıberıp alyp, ana jaqta ekı bırdei adamdy jazym etseŋder erteŋgı künı barlyǧyŋ zaŋ aldynda jauap beretın bolasyŋdar!
Menıŋ sözımdı estıgen soŋ bärı jan-jaqtan «Ne boldy, aitsaŋşy!» dep şulap qoia berdı. Sol sätte älgı juan sary qatyn şyqty:
- A, solai ma?! Sen jasaǧan qylmysyŋa öz jaiynda jatqan beiuaz jas jıgıttı aralastyrmaq ekensıŋ ǧoi, ä! Qarai gör, mūny!
- Äi, Sanliv! Mynanyŋ ne tantyp tūrǧanyn ūǧyp tūrsyŋ ba?
- Joq. Men būl kısını bügın ǧana kördım ǧoi, - dep, ölımsıregen dausyn estıgende men şydai almai ony alqymynan ala kep tüstım:
- Bäiǧylma jaiynda söilesemız dep men saǧan aitqanym qaida? Bıreudıŋ elıktei aiauly, tau gülındei päk, kırşıksız taza qyzyn aldap, ony ekı qabat etkenıŋmen qoimai qos janarynan aiyryp kemtar qylǧanyŋdy sen qalai bılmei qaldyŋ?! – dep, iterıp qalyp edım, anandai jerge baryp şalqasynan tüstı.
Osy sätte älgı Ūryna degen qyzy «Mama!» dep bar dausymen dälızdı basyna kötere oibailap semız sary qatyndy bas salǧan. U- şu, azan-qazan bolǧan qyzyqty tamaşalauǧa
barlyq qabattaǧy päterlerden şyqqan adamdar kıreberıske syimai ketken. Dürbeleŋ qyzyp jatqanda milisiia keldı. Ekı saqşy menı ortaǧa alyp şyǧuǧa bet alǧanbyz. Baǧanadan berı betaldy oibailap şeşesıne jabysqan qyzyn ysyryp tastaǧan semız sary kenet jügırıp kelıp saqşylardyŋ bırınıŋ bılegınen şap berdı de bır būryşta tyǧylyp, baqyraiyp tūrǧan Sanlivtı nūsqap:
- Ana nemenı de bırge ala ketıŋder! Atyma kır keltırgen oŋbaǧan ittıŋ balasyn! – dep, keŋırdegı jyrtylǧanşa barqyrady.
Saqşy Sanlivke bırge jürudı būiyrdy. Maşinaǧa otyrǧannan keiın de köp şudyŋ arasynan semız sarynyŋ dausy anyq estılıp jatty. Odan menıŋ ūqqanym: «zaŋdy nekege tūrǧan emes...onda tūrǧan ne bar...qaiyrşy nemenı... endı qaityp tabaldyryqtan attatpaspyn». Maşina asqan jyldamdyqpen bırde oŋǧa, bırde solǧa būrylǧanda men baǧytymnan adasyp qalǧandai boldym. Tereze jaqqa būrylyp qarap edım, älgı saiabaqtyŋ būryşy körındı. Anyqtap qarasam, onda jedel järdem kölıgı tūr. Baqtyŋ qorşauyna taqap tūryp alypty. Maşinanyŋ jaryǧy tüskende ekı adamnyŋ nosilka köterıp jalma jan jügırıp bara jatqany körındı. «Qane, toqtaşy!» dep aiǧai salyp, ornymnan atyp tūryppyn. Qasymdaǧy saqşy «Ündemei tynyş otyr!» dep basyp otyrǧyzdy. Būl sätte men öz ūsynysymdy özgege sözben jetkızu, olardan jauap kütu bostandyǧymnan ajyrap qalǧanymdy sezdım.
Būrylyp Sanlivke qaradym. Zor denelı saqşynyŋ bır büiırıne tyǧylyp qūrysyp otyr. Saqşylar keŋsesıne kırgende qandai keiıpke enetındıgın elestetıp kördım. Qaraŋǧyda ekı közı körınbese de maǧan sezılıp tūrdy. Zaŋnyŋ közı qyraǧy ärı ötkır bolǧanymen onyŋ qyzmetkerlerı pendeler ǧoi. Qandai pende zaŋnyŋ atynan onymen söilesedı? Mäselenıŋ mänı osynda. Onyŋ betıne jamap alǧan kön terısın tesıp köre alatyn köregen adam kezdesse bolǧany. Nemese... bärı menıŋ körsetılımıme ... Jo-joq! Būl jerde men jäbırlenuşı emespın ǧoi. Sondyqtan Bäiǧylmany tyŋdaidy. Sanlivtıŋ taǧdyryn şeşuge kelgende senıŋ ne deitınıŋdı bılemın. Äi, Bäiǧylma jan-ai! Maǧynasyz mahabbattyŋ şırıgen jıbın üzıp laqtyruǧa senıŋ erık küşıŋ jeter me eken. Adamgerşılıkten jūrdai pendenıŋ pasyq oiy men sasyq sanasynan tuǧan ailasyn tanityn ruhani köz saǧan būiyrmapty. Bärınen osyŋ ökınıştı. Men endı senıŋ ızıŋe tüspeiın, tek osy oiym sanaŋa jetse bolǧany da. Al, osy sätte sen qandai jaǧdaiǧa duşar boldyŋ, janym menıŋ? Jedel järdemdı kım, nege äkeldı? Nosilkaǧa kımdı salyp, qaida apardy? Saǧan bır jamandyq bolǧan joq pa?
Soŋymyzdan ökşelep jetken maşinanyŋ jaryǧy Sanlivtıŋ daqsyz appaq jylmaǧai bola tūra aqymaq keiıptegı betıne tüstı. Osy melşigen bet bırer sätten keiın zaŋ aldynda jauap bergende oǧan dem beretın eŋ senımdı qaruy edı. Osy jylmaǧai bet iesın qūtqaruy da nemese ūstap beruı de mümkın. Alaida, sanlivter jüre beredı, mınsız keiıptegı melşigen qaruyn talai igı niettılerge qarsy qoldanar, öz ūpaiyn tügender. Sebebı, ondailardyŋ tırlıgı qanşa jerden köŋılsız bolsa da qatardan qalmaidy. Olar ölgen künı ǧana ainala säl tazaruy mümkın. Bıraq, bız onymen köŋılımızdı demdei almaimyz. Joq! Sanlivtıŋ betındegı jaryq ūzaq tūrǧan saiyn menıŋ köŋılıme Bäiǧylmanyŋ nūr säulelı jüzı orala berdı. Osy säule ... özı ne? - degen qorqynyş tūla boiymdy bilep, kökıregıme öksık tyǧyla berdı.
Bır sätte maşina jol qiylysynan şūǧyl būyrylyp qaldy. Sanliv syrǧyp kelıp menıŋ üstımnen basyp qalǧan. Sol sätte ol menıŋ qūlaǧyma «Er jıgıtpız ǧoi, tıl tabysaiyq. Bır-bırımızdı satpaiyq» dep sybyrlap ülgerdı! Menıŋ miyma otty oq qadalyp, ışı bauyrymnyŋ astaŋ-kesteŋı şyqqandai boldy. Ekı qolymmen tamaqtan ala kep tüsıp qysa bastadym. Aiudai küştı qol menı köterıp Sanlivten alystatty da şyntaqtap keudemdı basyp aldy. «Bäiǧylma!» dep şaqyrǧym keldı. Dauys şyǧu tūrmaq dem aludan da qaldym. «Ne degen yzaqor jıgıt deseŋşı... aşuǧa bulyǧyp jylap jıberdı» degen dauys estıldı...
Audarǧan:
Quandyq ŞAMAHAIŪLY.
