Kandemir KONDUK
1945 jyly Ystambūlda tuǧan. Edirne liseiın tämamdaǧan soŋ jastaiynan esep-qisap, toqyma, sauda-sattyq, teatr syndy salalarda jūmys ıstegen. Şyǧarmaşylyǧyn satiralyq äŋgımeler jazudan bastaǧan. Köptegen komediialyq pesalary teatrlarda sahnalanǧan. “Mahabbat özgerdı”, “Külgın kezeŋ oqiǧalary”, “Jergılıktı kino, poetikalyq ssenarii”, “Formanyŋ orny bölek”, “Komediialyq mūŋ”, “Ataqtynyŋ komediialyq künderı”, “Keldım, kördım, köp küldım”, “Sızdıŋ arqaŋyzda”, “Artiz mektebı”, “Äielder tek qana külu kerek”, “Demalys orny sekıldı şyǧarmalary bar.
Polisiianyŋ jas qyzmetkerlerı tättı toqaştan talmap qoiyp, qoŋyr kostium-şalbar, qara tufli kiıp kelgen, egde tartqan aq şaşty kısımen söilesıp otyr.
– Endı zeinettıŋ qyzyǧyn köretın boldyŋyz...
– Sızdıŋ jolyŋyzdy bızge de bersın, Rydvan aǧa...
– Zeinetke şyqtym dep, bızdı ūmytyp jürmeŋız, Rydvan bei...
Rydvan Balkan syptiǧan forma kigen dostarymen qoştasyp, üiıne qarai bet aldy. Mazasyz edı. Öitkenı köşe boilap kele jatqandardan eşqandai aiyrmaşylyǧy qalmaǧan. Qoŋyr kostiumdı köptıŋ bırı edı...
Zeinetkerlıkke etı üirene almady. Ärı jai ǧana azamat ärı zeinetker bolu qiynnyŋ qiyny edı. Rydvan Balkan būl qiyndyqqa bır apta ǧana töze bıldı. Bır aptadan keiın tättı toqaş satyp alyp, ūzaq jyldar boiy qyzmet etken polisiia bölımşesıne bardy.
Būrynǧy ärıptesterı Rydvan aǧalaryn qūşaq jaia qarsy aldy. Tıptı polisiia qyzmetkerlerınıŋ bırı soqqyǧa jyqqan küdıktını tastap sap, aǧasynyŋ moinyna asylyp sälem berdı. Quanyştary qoinyna syimai, tättı toqaştan däm tatyp, ötken künderın eske alyp otyrdy. Türık kofesın ışıp, şüiırkelesıp otyrǧanda, Rydvannyŋ közı aǧa ofiserdıŋ aldyna jinalyp qalǧan qūjattarǧa tüstı.
– Myna ıs mūqabasyndaǧy qūjattar jabylǧan ba?
– Jabylǧan, Rydvan aǧa. Erteŋ ortalyqqa jıberemız...
– Jo-joq, ony qaitesıŋ, – dedı Rydvan. – Özderı kelıp äketuşı edı ǧoi... Negızı ortalyqtan kelgen qaǧazdardy saqtau kerek...
Jas ofiser läm-mim demedı. “Aǧaşym-au! Sen solai ıstegen şyǧarsyŋ, menıŋ jönım bölek,” – dep oilady da külımsırei qarap: “Dūrys aitasyz, aǧa!” – dedı.
Rydvan kofesın ışıp bolǧan soŋ, osy joly dälızde qabyrǧada ılıngen ört söndırgışter men şelekterge nazar audardy. Äuelı qaljyndaǧandai boldy da, dauysyn köterıp:
– Mynauyŋ ne! Būny qalai tüsınuge bolady? Şelektı büitıp ıle me eken? Men kıreberıs jaqqa jaqsylap ılgızıp edım ǧoi, – demesı bar ma.
Kıreberıstegı kezekşı jıgıt:
– Kırıp şyǧatyn kısı köp bolǧan soŋ alyp tastaǧanbyz... Men ǧoi auystyryp qoiǧan... – dedı.
– Senıŋ esıŋ auysyp jür ǧoi, ä! – dedı aşuyn äreŋ tejegen Rydvan. Sodan soŋ aşulanǧany baiqalmasyn dep, bırden ahahalap küle bastady... Däl sol sätte jas polisiia qyzmetkerlerı bır kısını ekı qolyn būrap bölımşege alyp keldı. Söitse būl kısı böten bıreudıŋ terezesınen üidıŋ ışıne üŋılıp tūrǧanda ūstalǧan eken. Ony estıgen Rydvan būlqan-talqan bolyp, aiqaidy saldy kep:
– Ei, päle neme! Böten bıreudıŋ üiınde ne jūmysyŋ bar, a!
Ūstalǧan adam taŋǧaldy. Aǧa ofiser tūrǧanda, jai ǧana kiınıp, dauys köteretındei kım eken būl?..
Şyntuaitynda, odan da būryn aǧa ofiserdıŋ özı taŋyrqap, dybyssyz qaldy. Rydvan aǧasy zeinetkerlıkke şyqqan kısı ǧoi. Bölımşenıŋ jūmysyna aralasatyndai jönı bar ma?.. Bır paket tättı toqaş äkeldım dep, el-jūrtty özıme qaratyp aldym dei me?.. Zeinet demalysyna şyqty ma, aralaspau kerek edı ǧoi... Aǧa ofiser oilanyp otyrǧanda, Rydvan qaitadan güj ettı:
– Şataǧyŋ qanşa!
– Tüsınbedım, – dedı aǧa ofiser.
– Jo-joq, sızge emes... myna oŋbaǧanǧa aityp otyrmyn, – dep taǧy aiqai saldy: “Maniaksyŋ ba, ūrysyŋ ba, beibastaq bıreusıŋ be, kımsıŋ sen?! Ol üide ne jūmysyŋ bar edı?”
Sol künı bölımşedegı ofiserler Rydvandy renjıtpeu üşın eşqaisysy tıs jarmady. Jai ǧana külıp qoiyp, “qaitesız” degendei qoldaryn samarqau sıltep qoiyp ary-berı ötıp jürdı... Äsılı, Rydvandy barlyǧy jaqsy köretın, sondyqtan anau-mynau sözıne eşkım män bermedı.
Alaida, Rydvan zeinetke şyqqannan keiın qatty özgerdı. Būdan būryn atqarǧan jūmysyn ūmyttyryp, özıne qūrmetpen qaraǧan kısılerden alystaǧysy kelgendei edı.
Bır aptadan keiın bölımşege kelgen Rydvannyŋ qoly taǧy bos emes edı. Bıraq būl joly qolyndaǧysy tättı toqaş emes, üstı-basy alqam-salqam bıreudı qolynan būrap äkelıptı.
– Qyzdarǧa qyryn qaraidy, sūlularǧa sūstana tesıledı. Men mūndailardy jaqsy bılemın, qazırden aldyn almasaq tübı bır qastandyq jasaidy!.. Tekserıp körıŋder, kım eken būl, qaidan keldı, ne ıstep jür!..
Ekı polisiia qyzmetkerı älgı sūstanyp qaraǧan kısını ışkı bölmege alyp kettı. Kezekşı bölmede otyrǧandar türegelıp, “Amansyz ba, Rydvan aǧa!” dep sälem berdı. Rydvannyŋ dausyn estıgen aǧa ofiser jai ǧana aman-saulyq sūrasumen şekteldı. Äitpegende, Rydvan: “Ooo! Rydvan aǧa, zeinette jürseŋız de jūmysyŋyzdy ūmytpaǧan ekensız ǧoi,” – degen jan-jaqtan maqtau estimın dep oilaǧan-dy.
Üş künnen keiın tüskı uaqyt kezınde bölımşenıŋ syrtynda taǧy Rydvannyŋ aşy aiqaiy estıldı:
– Işke kır, boqmūryn! Qazır men senıŋ közıŋe kök şybyn üimeletemın!..
Şai ışıp otyrǧan ofiserler oryndarynan ūşyp türegeldı. Rydvan özınen ekı ese ülken, alpamsadai jıgıttı ışke qarai äreŋ iterıp tūrdy. Aǧa ofiser jaqyndai berıp:
– Rydvan aǧa, jaişylyq pa?! – dep sūrady.
– Mynau küşıktı bazarda ūstap aldym...
– Ūstap aldym deisız be?
– İä, köpşılıktıŋ ışınde jürgen. Anau-mynau zat alǧandarǧa tesılıp qaraidy. Tekserıp körıŋder, būl ne ūry, ne bolmasa, bala aŋdyǧan maniak boluy mümkın...
Alpamsadai jıgıt:
– Men aqjelek ızdep jürgem. Dūrystauyn tabaiyn dep, jan-jaǧyma qarap tūr edım, mynau kısı qolymdy būrap, eldıŋ közınşe balaǧattap, süirep äkeldı. Esı dūrys pa özınıŋ, – dep aiqailap jıberdı.
Rydvan odan beter dausyn köterıp ūrysty:
– Jap auyzyŋdy!.. Men sendei esalaŋdardy jaqsy bılemın!.. Senıŋ ızdegenıŋ basqa, ötırık pe?!
Sodan keiın forma kigen dostaryna qarap:
– Neǧyp tūrsyŋdar! Teksermeisıŋder me!
Polisiia qyzmetkerlerı bır-bırıne qarasyp qaldy. Būl azdai, ertesı künı keşkısın qas qaraiǧan şaqta kütpegen jaǧdai boldy.
Rydvan ūzyn boily, sary şaşty kelınşekpen aitysyp-tartysyp jürıp, bölımşege kırdı.
– Būlardy tüp-tamyrymen joiu kerek... Qaraŋdar, äieldıŋ kiımın kiıp alyp, anau dükennıŋ aldynda klientterın kütıp tūrǧan jerınen ūstap aldym!..
Sary kelınşek jylamsyrap:
– Men myna aljyǧan şaldy sotqa beremın... Maǧan er adamsyŋ deidı. Men ekı balanyŋ anasymyn. Teatrǧa baru üşın anau dükennıŋ aldynda küieuımdı kütıp tūrǧam... – dedı.
Polisiia qyzmetkerlerı sary kelınşektı aryz jazba dep äreŋ köndırdı. Ötkendegı alpamsadai jıgıt te sotqa beremın dep edı, ony da äreŋ köndırıp jıbergen. Alaida, Rydvannyŋ üş künnen keiın ūstap äkelıp:
– Tüngı uaqytta qolynda boiauymen jür... Dualǧa jazu jazatyndar osylar... Taza anarhist!.. – dep kınä taqqan qarateŋızdık kısıden qūtylu oŋai bolmady.
– Myna şaldy sotqa beremın! Menı bärı tanidy. Jiyrma bes jyl boiy qūrylysta boiauşy bop qyzmet ısteimın. Jūmystan kele jatqanmyn. Menı ūstap aldy. Sotqa beremın qyzyl köz pälenı! – dep şyryldady.
Ofiserler şai demdep berıp, temekı tartqyzyp könılın aulamaqşy edı, oǧan könbedı. Sodan jan-jaqtan tepkılep, ūryp-soǧyp, äbden qorqytyp bolǧan soŋ, taǧy şai ışkızıp, äŋgıme aityp, aşuyn äreŋ basty... Polisiianyŋ özınıŋ qol-aiaǧy qaltyrap qaldy. Aqyr-aiaǧy aǧa ofiserdıŋ şydamy tausyldy.
– Berı qaraŋyz, Rydvan aǧa! – dep bastady. – Sız zeinettesız. Zeinettıŋ beinetın körgenşe qyzyǧyn körmeisız be! Būryn jaqsy jūmys ıstedıŋız. Söz
joq. Bıraq endı bızdıŋ jūmysymyzǧa aralaspaŋyz... Būdan keiın sız demalyŋyz, bız jūmys ısteimız, jarai ma?
Rydvan ündemei qaldy. Sodan aqyryn ǧana türegelıp:
– BIlemın, – dedı. – Zeinetker ekenımdı özım de bılem. Bıraq mynau forma bar emes pe, senıŋ kigen formaŋ, sol ǧoi...
– Formaǧa ne boldy, kökem-au?
– Şırkın... – dedı Rydvan. – Basqa tüspese qaidan bılesıŋ! Ondaǧan jyl kiıp jürıp, bır-aq künde şeşıp tastaudyŋ ne ekenın bılseŋ ǧoi... Formasyz jüru sūmdyq qoi, sūmdyq!
Qoŋyr kostiumınıŋ jaǧasynan ūstap:
– Myna kiımmen jalaŋaş jürgendeimın. Jai azamattyq formamen jüre almaimyn, – dedı Rydvan. – Älı künge deiın polisiia formasymen jürgen siiaqtymyn. Zeinetker ekenımdı ūmytyp, ary-berı ötkende jai ǧana jürsem meilı ǧoi, tekserıp, baqylap, aŋdyp, ındetıp jüremın... Erıksızden-erıksız polisiia qyzmetkerı bolyp, ūstaimyn, qol būraimyn, ses körsetem... Şamamnan tys...
Közın tömen tastap, ünsız qalǧan Rydvanǧa būrynǧy ärıptesterı jappai qarap qaldy, jandary aşydy. Aǧa ofiser Rydvannyŋ iyǧyna qolyn salyp:
– “Grajdankaǧa” kettım dep, qapalanbaŋyz, Rydvan aǧa! – dep jūbatty. – Saŋdalyp jürgen bıreudı ūstap äkelseŋız de mäseleŋızdı şeşemız ǧoi... Sızdıŋ qandai eŋbegıŋız bar! Künı keşege deiın forma kiıp jürgen ofiser edıŋız...
Rydvannyŋ quanǧannan közı jainap kettı.
– Älbette, – dedı. – Zeinetke şyqtym dep özımdı küidırıp jürgenıme qaraşy... Sonşa ne bolyp qaldy maǧan, a?..
– Ärine, – dedı aǧa ofiser. Sodan keiın iyǧynan qaǧyp qoiyp: – Uaiymdamaŋyz, aǧa! – dep, bölmesıne qarai bettei bergende:
“Jai jürgen bıreu bolsa oŋdyrmas edım, bıraq formanyŋ orny bölek qoi...” – dep sybyrlady.
Türık tılınen tärjımalaǧan:
Mälık OTARBAEV
