Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Ata Zańǵa engiziletin ózgerister men tolyqtyrýlar jobasy boıynsha bıylǵy 5 maýsymda respýblıkalyq referendým ótkizý týraly Jarlyqqa qol qoıdy.
Konstıtýııalyq reforma – Prezıdenttiń naýryz aıyndaǵy Qazaqstan halqyna Joldaýynda aıtylǵan saıası reformalar baǵdarlamasyn júzege asyrý úshin qolǵa alynǵan mańyzdy is-shara.
Konstıtýııalyq túzetýler jobasy azamattardyń suranysyna negizdelgen jáne búkil qoǵamnyń múddesi úshin júzege asyrylmaq. Ata Zańǵa engiziletin ózgerister men tolyqtyrýlar jobasyn belgili zańger-quqyqtanýshylar jáne konstıtýııalyq quqyq salasynyń mamandary ázirledi. Oǵan Konstıtýııalyq Keńes oń baǵasyn berdi.
Konstıtýııaǵa engiziletin ózgerister men tolyqtyrýlardyń bári ózara baılanysty jáne bir maqsatty kózdeıdi. Atap aıtqanda, mynadaı úderisterge quqyqtyq negiz qalyptastyrýǵa arnalǵan:
- Sýperprezıdenttik basqarý úlgisinen prezıdenttik respýblıkaǵa túbegeıli kóshý;
- Birqatar bılik ókilettigin qaıta bólý;
- Parlamenttiń rólin kúsheıtip, mártebesin arttyrý;
- Eldi basqarý isine halyqtyń qatysý múmkindigin keńeıtý;
- Azamattardyń quqyqtaryn qorǵaý tásilderin jetildirý.
«Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýııasyna ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» zań jobasy respýblıkalyq baspasózde 6 mamyr kúni resmı túrde jarııalandy.
Konstıtýııanyń qazirgi jáne jańa nusqalarynyń aıyrmashylyǵyn túsiný, usynylyp otyrǵan kóptegen túzetýdiń baıybyna barý mundaı isten habary az adam úshin qıyndyq týǵyzatyny anyq.
Sondyqtan jurtqa uǵynyqty bolý úshin bul túzetýler Ata Zańnyń naqty baptary men tarmaqtary kórsetilgen birneshe bólikke bólingen.
Sýperprezıdenttik basqarý úlgisinen prezıdenttik respýblıkaǵa túbegeıli kóshý
Konstıtýııalyq reforma bılik tarmaqtary arasyndaǵy qarym-qatynastyń tepe-teńdigin jáne ońtaıly bolýyn qalyptastyrady. Sondaı-aq prezıdenttik ınstıtýttyń barynsha derbes bolýyn qamtamasyz etedi.
Ata Zańymyzdyń 43-babyna 3-tarmaq qosylady. Onda Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti óz ókilettikterin júzege asyrý kezeńinde saıası partııada bolmaýǵa tıis dep kórsetiledi. Osy logıkaǵa sáıkes Konstıtýııalyq Sottyń, Joǵarǵy Sottyń jáne ózge de sottardyń tóraǵalary men sýdıalaryna, Ortalyq saılaý komıssııasynyń, Joǵary aýdıtorlyq palatasynyń tóraǵalary men múshelerine de osyndaı tyıym salynady (Konstıtýııanyń 23-baby 2-tarmaǵynyń jańa redakııasy). Sonyń nátıjesinde saıası báseke artyp, barlyq saıası partııany damytýǵa birdeı jaǵdaı qalyptasady, derbes ári ádil sheshim qabyldaýǵa jol ashylady.
Memleket basshysy barlyq azamatqa teń múmkindik berilýiniń myzǵymas kepili bolýǵa tıis. Sol sebepti Konstıtýııanyń 43-babyna 4-tarmaq qosylady. Onda «Prezıdenttiń jaqyn týystary memlekettik saıası qyzmetshilerdiń, kvazımemlekettik sektor sýbektileri basshylarynyń qyzmetterin atqarýǵa qaqysy joq» dep kórsetiledi.
Jumys toby músheleriniń usynysy boıynsha Tuńǵysh Prezıdenttiń Prezıdent laýazymyna qatarynan eki retten kóp saılanýyna múmkindik beretin baptyń (Konstıtýııanyń 42-baby 5-tarmaǵynyń jańa redakııasy), sondaı-aq Tuńǵysh Prezıdenttiń mártebesi men ókilettikteri Konstıtýııamen jáne konstıtýııalyq zańmen aıqyndalatyny týraly 46-baptyń 4-tarmaǵy Ata Zańnan alynyp tastalmaq.
Konstıtýııanyń 91-babynan Tuńǵysh Prezıdenttiń táýelsiz Qazaqstannyń negizin salýshy degen mártebesi týraly norma alynyp tastalady (Konstıtýııanyń 91-baby 2-tarmaǵynyń jańa redakııasy).
Konstıtýııalyq reformanyń nátıjesinde tıisti aýmaqtaǵy ahýalǵa jaýapty jergilikti ókildi jáne atqarýshy organdardyń jergilikti memlekettik basqarý jáne ózin-ózi basqarý ókilettikteri keńeıedi.
Jobada Prezıdenttiń oblystar, respýblıkalyq mańyzy bar qalalar men astana ákimderi aktileriniń kúshin joıatyny ne qoldanylýyn tolyq nemese ishinara toqtata turatyny týraly quzyretin joıý kózdelgen (Konstıtýııanyń 44-baby 3) tarmaqshasynyń jańa redakııasy).
Sondaı-aq Prezıdenttiń aýdan, qala, aýyldyq okrýg ákimderin laýazymynan bosatý týraly quzyretin alyp tastaý kózdelgen (Konstıtýııanyń 87-baby 4-tarmaǵynyń jańa redakııasy).
Oblystar, respýblıkalyq mańyzy bar qalalar men astana ákimderiniń quzyretke ıe bolý tártibi de edáýir ózgeredi.
Konstıtýııanyń 87-baby 4-tarmaǵynyń jańa redakııasyna sáıkes endi olardy Prezıdent oblys aýmaǵynda ornalasqan máslıhat depýtattarynyń nemese respýblıkalyq mańyzy bar qalalardyń jáne astananyń máslıhat depýtattarynyń kelisimimen taǵaıyndaıdy.
Bul rette Memleket basshysy keminde eki kandıdatýra usynyp, daýysqa salady. Daýys berýge qatysqan depýtattardyń kópshiliginiń daýysyna ıe bolǵan kandıdat kelisim alǵan bolyp sanalady.
Osylaısha, jergilikti bılikke qatysty Prezıdenttiń ókilettigi azaıyp, ol máslıhattardyń rólin aıtarlyqtaı arttyrý arqyly óńirlik deńgeıdegi ákimderdiń qolyna jınaqtalady.
Birqatar bılik ókilettigin qaıta bólý
Senattaǵy Prezıdent kvotasynyń sany 15-ten 10 depýtatqa deıin azaıady. Onyń beseýin Qazaqstan halqy Assambleıasy usynady (Konstıtýııanyń 50-baby 2-tarmaǵynyń jańa redakııasy).
Senattyń ókilettigi birqatar quqyqtarmen tolyǵady. Atap aıtqanda, Senat Prezıdent engizetin Konstıtýııalyq Sottyń jáne Joǵary Sot Keńesiniń tóraǵalary laýazymyna kandıdattardy kelisý quqyǵyna ıe bolady (Konstıtýııanyń 44-baby 4) tarmaqshasynyń, 55-baby 2) tarmaqshasynyń jáne 82-baby 4-tarmaǵynyń jańa redakııasy).
Jalpy, Konstıtýııalyq Sot (qazirgi Konstıtýııalyq Keńestiń ornyna) qurý arqyly konstıtýııalyq baqylaý jasaý ınstıtýty jańǵyrtylady.
Konstıtýııalyq Sot 11 sýdıadan turady (qazirgi Konstıtýııalyq Keńestiń 7 múshesi bar).
Konstıtýııalyq Sottyń quramy mynadaı tásilmen jasaqtalady: 6 sýdıany Parlament (Májilis pen Senattyń árqaısysy 3 sýdıadan), 4 sýdıany Prezıdent taǵaıyndaıdy. Konstıtýııalyq Sottyń tóraǵasyn joǵaryda aıtylǵandaı Senattyń kelisimimen Prezıdent taǵaıyndaıdy (Konstıtýııanyń 57-baby 1) tarmaqshasynyń, 58-baby 3-tarmaǵy 7-tarmaqshasynyń jáne 71-babynyń jańa redakııasy).
Respýblıkalyq bıýdjettiń atqarylýyn baqylaý jónindegi esep komıteti Joǵary aýdıtorlyq palata bolyp ózgeredi. Onyń tóraǵasy jylyna eki ret Májilis depýtattarynyń aldynda esep beredi (Konstıtýııanyń 53-baby 2) tarmaqshasynyń jańa redakııasy, 56-baby 1-tarmaǵyndaǵy 3-1) jańa tarmaqshasy).
«Memlekettik hatshy» ınstıtýty «Memlekettik keńesshi» ınstıtýty bolyp ózgeredi (Konstıtýııanyń 44-baby 19-tarmaqshasynyń jańa redakııasy). Ol Memleket basshysyna usynystar men usynymdar ázirleýmen aınalysady.
Parlamenttiń rólin kúsheıtip, mártebesin arttyrý
Konstıtýııalyq reformanyń nátıjesinde bıliktiń zań shyǵarýshy tarmaǵy aıtarlyqtaı ózgeredi. Sonyń arqasynda Parlamenttiń jáne onyń palatalarynyń róli edáýir kúsheıip, mártebesi artady.
Joǵaryda aıtyp ótkenimizdeı, Prezıdent Konstıtýııalyq Sottyń jáne Joǵary sot Keńesiniń tóraǵalaryn taǵaıyndaý úshin Senattyń kelisimin alady. Sondaı-aq Prezıdent Senatqa 15 emes, 10 depýtat taǵaıyndaıtynyn aıttyq. Onyń 5-eýi Qazaqstan halqy Assambleıasynyń usynysy boıynsha taǵaıyndalady (Konstıtýııanyń 50-baby 2-tarmaǵynyń jańa redakııasy).
Osy oraıda Qazaqstan halqy Assambleıasynyń Májilistegi kvotasy Senatqa beriledi. Onyń sany 9-dan 5 depýtatqa qysqarady. Soǵan sáıkes Májilis depýtattarynyń jalpy sany 107-den 98-ge azaıady (Konstıtýııanyń 50-baby 3-tarmaǵynyń jańa redakııasy).
Májilis depýtattary aralas saılaý júıesimen, ıaǵnı proporıonaldy jáne majorıtarly júıe boıynsha saılanady (Konstıtýııanyń 50-baby 3-tarmaǵynyń jańa redakııasy). Aralas saılaý júıesi barlyq azamattyń quqyqtaryn tolyq saqtaýǵa, saılaýshylardyń múddesin qorǵaýǵa múmkindik beredi.
Saılaýshylardyń bir mandatty saılaý okrýgi boıynsha saılanǵan Májilis depýtattarynan mandatty keri qaıtaryp alý quqyǵy engiziledi (Konstıtýııanyń 52-baby 5-tarmaǵynyń jańa redakııasy). Sonyń nátıjesinde demokratııa dástúrleri nyǵaıa túsedi, depýtattar men saılaýshylardyń arasynda ózara jaýapkershilik pen senimge negizdelgen jańa saıası mádenıet qalyptasady.
Májilistiń quzyreti keńeıip, respýblıkalyq bıýdjettiń atqarylý sapasyna parlamenttik baqylaý kúsheıedi. Ol úshin, buǵan deıin aıtqanymyzdaı, Respýblıkalyq bıýdjettiń atqarylýyn baqylaý jónindegi esep komıteti Joǵary aýdıtorlyq palata bolyp qaıta qurylady. Onyń tóraǵasy jylyna eki ret Májilis depýtattarynyń aldynda esep beredi (Konstıtýııanyń 53-baby 2-tarmaqshasynyń jańa redakııasy, 56-baby 1-tarmaǵynyń 3-1) jańa tarmaqshasy). Bul Májilistiń jáne jalpy Parlamenttiń mártebesin odan ári kúsheıte túsedi.
Saıası júıede tepe-teńdik jáne tejemelik tetikterdi nyǵaıtý jáne zań shyǵarý jumysyn ońtaılandyrý maqsatynda Májiliske zańdardy qabyldaý (buryn zań jobalaryn qaraǵan jáne maquldaǵan), al Senatqa zańdardy maquldaý ne maquldamaý (buryn zańdardy qabyldaǵan) quzyreti beriledi (Konstıtýııanyń 61-baby 4 jáne 5-tarmaqtarynyń jáne 62-baby 5-tarmaǵynyń jańa redakııasy).
Parlament konstıtýııalyq zańdardy Palatalardyń birlesken otyrysynda, keminde eki oqylymda qabyldaıtyn bolady (Konstıtýııanyń 53-babynyń jańa redakııasy).
Aıryqsha qajettilik týyndasa, zańdardy jedel qabyldaý tártibi engiziledi. Halyqtyń ómiri men densaýlyǵyna, konstıtýııalyq qurylysqa, qoǵamdyq tártipti saqtaýǵa, eldiń ekonomıkalyq qaýipsizdigine qater tóndiretin jaǵdaılarǵa jedel den qoıý maqsatynda Úkimettiń zań shyǵarý bastamasy arqyly engiziletin zań jobalary Parlament Palatalarynyń birlesken otyrysynda shuǵyl qaralady. Bul zań jobalaryn qaraý kezinde Úkimet zań kúshi bar ýaqytsha quqyqtyq-normatıvtik aktiler qabyldaı alady (Konstıtýııanyń 61-baby 2 jáne 3-tarmaqtaryn tolyqtyrý).
Bul tásil elge tóngen qaýip-qaterdiń betin qaıtarý úshin bılik tarmaqtarynyń birlesken ári shuǵyl jumysyn úılestirýge qajet. Ony qalypty, kúndelikti jumys barysynda qoldanýǵa bolmaıdy. Bul úderis Parlament depýtattary men Úkimet músheleriniń ózara jaýapkershilikke negizdelgen qarym-qatynasy arqyly iske asady.
Eldi basqarý isine halyqtyń qatysý múmkindigin keńeıtý
Negizgi Zańda jer jáne jer qoınaýy, sý, ósimdikter men janýarlar dúnıesi, basqa da tabıǵı resýrstar halyqqa tıesili ekeni jaıyndaǵy norma naqty jáne kesimdi túrde bekitilgen. Menshik quqyǵyn halyqtyń atynan memleket júzege asyrady (Konstıtýııanyń 6-baby 3-tarmaǵynyń jańa redakııasy).
Joǵaryda aıtylǵandaı, Májilis depýtattaryn aralas saılaý júıesimen: birtutas jalpyulttyq saılaý okrýginiń aýmaǵynda proporıonaldy júıe boıynsha, sondaı-aq bir mandatty aýmaqtyq saılaý okrýgteri boıynsha saılaý usynylady (Konstıtýııanyń 50-baby 3-tarmaǵynyń jáne 51-baby 1-tarmaǵynyń jańa redakııasy). Sondaı-aq bir mandatty aýmaqtyq saılaý okrýgi boıynsha saılanǵan Májilis depýtattarynyń mandatyn keri qaıtaryp alý múmkindigi paıda bolady (Konstıtýııanyń 52-baby 5-tarmaǵynyń jańa redakııasy).
Oblystardyń, respýblıkalyq mańyzy bar qalalardyń jáne astananyń ákimderin Prezıdent óńirdiń (qalanyń) máslıhattarynyń barlyq depýtattyń kelisimimen jáne balamaly negizde (keminde eki kandıdatýra usynylady) taǵaıyndaıtyn bolady (Konstıtýııanyń 87-baby 4-tarmaǵynyń jańa redakııasy). Osylaısha, belgili bir óńirdiń damýyna jaýapty jergilikti ókildi jáne atqarýshy organdar júzege asyratyn memlekettik basqarý men ózin-ózi basqarý isine beriletin kepildik nyǵaıa túsedi.
Azamattardyń quqyqtaryn qorǵaý tásilderin jetildirý
Joǵaryda baıandaǵanymyzdaı, Konstıtýııalyq Keńes Konstıtýııalyq Sot bolyp qaıta qurylady. Konstıtýııalyq Sot azamattardyń ótinishteri boıynsha olardyń Konstıtýııada bekitilgen quqyqtary men bostandyqtaryna tikeleı qatysty Qazaqstan Respýblıkasynyń normatıvtik-quqyqtyq aktileriniń Respýblıka Konstıtýııasyna sáıkestigin qaraıtyn bolady (Konstıtýııanyń 71-74-baptarynyń jańa redakııasy).
Ólim jazasyn joıý týraly sheshim konstıtýııalyq deńgeıde túpkilikti bekitiledi (Konstıtýııanyń 15-baby 2-tarmaǵynyń jańa redakııasy).
Prokýratýranyń quzyreti, onyń jasaqtalýy men qyzmet tártibi Konstıtýııalyq zańmen belgilenedi (Konstıtýııanyń 83-baby 4-tarmaǵynyń jańa redakııasy). Bul quqyq qorǵaý qyzmetiniń júıeli jumys isteýin jáne zańda belgilengen tártipke sáıkes memleket atynan Qazaqstan Respýblıkasynyń aýmaǵynda zańdylyqtyń saqtalýyn qadaǵalaýdy kúsheıtýge tıis.
Konstıtýııanyń jańa 83-1-babynyń normalary Adam quqyqtary jónindegi ýákilge ımmýnıtet beredi. Ol azamattardyń quqyǵy men bostandyǵyn qorǵaý kezinde qandaı da bir ózge memlekettik organdar men laýazymdy tulǵalarǵa táýeldi bolmaıdy, eshkimge esep bermeıdi. Ol óz jumysynda Konstıtýııalyq Sotqa júgine alady. Adam quqyqtary jónindegi ýákildiń quqyqtyq mártebesi men qyzmetin uıymdastyrý Konstıtýııalyq zań arqyly aıqyndalady.
Osylaısha, konstıtýııalyq reforma azamattardyń eldi basqarý isine qatysý múmkindigin arttyrady jáne saıası úderisterdi shyn máninde demokratııalandyrady dep tolyq senimmen aıta alamyz.
Erlan QARIN,
Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik hatshysy
