Qarin Konstitusiiaǧa engızıletın tüzetuler boiynşa baǧyt-baǧdar berdı

Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev Ata Zaŋǧa engızıletın özgerıster men tolyqtyrular jobasy boiynşa biylǧy 5 mausymda respublikalyq referendum ötkızu turaly Jarlyqqa qol qoidy. Konstitusiialyq reforma – Prezi­dent­tıŋ nauryz aiyndaǧy Qazaqstan halqyna Joldauynda aitylǧan saiasi reformalar baǧ­dar­lamasyn jüzege asyru üşın qol­ǧa alynǧan maŋyzdy ıs-şara. Konstitusiialyq tüzetuler jobasy azamattardyŋ sūranysyna negızdelgen jäne bükıl qoǧamnyŋ müddesı üşın jüzege asyrylmaq. Ata Zaŋǧa engızıletın özgerıster men to­lyq­tyrular jobasyn belgılı zaŋ­­ger-qūqyqtanuşylar jäne kons­­titusiialyq qūqyq salasy­nyŋ ma­mandary äzırledı. Oǧan Kons­ti­tusiialyq Keŋes oŋ baǧasyn berdı. Konstitusiiaǧa engızıletın özgerıster men tolyqtyrulardyŋ bärı özara bailanysty jäne bır maqsatty közdeidı. Atap aitqanda, mynadai üderısterge qūqyqtyq negız qalyptastyruǧa arnalǧan:

1. Superprezidenttık bas­qaru ülgısı­nen prezidenttık respub­likaǧa tübegeilı köşu;
2. Bırqatar bilık ökılettıgın qaita bölu;
3. Parlamenttıŋ rölın küşei­tıp, märtebesın arttyru;
4. Eldı basqaru ısıne halyqtyŋ qatysu mümkındıgın keŋeitu;
5. Azamattardyŋ qūqyqtaryn qorǧau täsılderın jetıldıru.

«Qazaqstan Respublikasynyŋ Konsti­tu­siiasyna özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly» zaŋ jobasy respubli­kalyq baspasözde 6 mamyr künı resmi türde jariialandy. Konstitusiianyŋ qazırgı jäne jaŋa nūsqalarynyŋ aiyr­maşy­lyǧyn tüsınu, ūsynylyp otyrǧan köptegen tüzetudıŋ baiybyna baru mūndai ısten habary az adam üşın qiyndyq tuǧyzatyny anyq. Sondyqtan jūrtqa ūǧynyqty bolu üşın būl tüzetuler Ata Zaŋnyŋ naqty baptary men tar­maq­tary körsetılgen bırneşe bölıkke bölıngen. Superprezidenttık basqaru ül­gısınen prezidenttık respub­likaǧa tübegeilı köşu Konstitusiialyq reforma bilık tarmaq­tary arasyndaǧy qarym-qatynas­tyŋ tepe-teŋdı­gın jäne oŋtaily boluyn qalyptas­tyrady. Sondai-aq prezidenttık instituttyŋ barynşa derbes boluyn qamtamasyz etedı. Ata Zaŋymyzdyŋ 43-babyna 3-tar­maq qosylady. Onda Qazaq­stan Res­pub­li­kasynyŋ Prezi­dentı öz ökılettık­terın jüzege asyru kezeŋınde saiasi partiia­da bol­mauǧa tiıs dep körsetıledı. Osy logi­kaǧa säikes Konstitusiia­lyq Sot­tyŋ, Joǧar­­ǧy Sottyŋ jäne özge de sot­tar­dyŋ tör­aǧa­lary men sudia­laryna, Orta­lyq sailau ko­­mis­­­siiasynyŋ, Joǧary audi­tor­lyq pa­la­tasynyŋ töraǧalary men müşelerı­ne de osyndai tyiym salynady (Konstitu­siia­nyŋ 23-baby 2-tarmaǧynyŋ jaŋa redaksiiasy). Sonyŋ nätijesınde saiasi bäseke artyp, barlyq saiasi partiiany damytuǧa bırdei jaǧdai qalyptasady, derbes ärı ädıl şeşım qabyldauǧa jol aşylady. Memleket basşysy barlyq azamat­qa teŋ mümkındık berıluı­nıŋ myzǧy­mas kepılı boluǧa tiıs. Sol sebeptı Konsti­tusiianyŋ 43-babyna 4-tarmaq qosylady. Onda «Prezidenttıŋ jaqyn tuys­tary memlekettık saiasi qyz­metşı­lerdıŋ, kvazi­memlekettık sektor subektılerı basşy­larynyŋ qyzmetterın atqaruǧa qaqysy joq» dep körsetıledı. Jūmys toby müşelerınıŋ ūsy­nysy boiynşa Tūŋǧyş Pre­zi­denttıŋ Prezident lauazymy­na qatarynan ekı retten köp sai­lanuyna mümkındık beretın bap­tyŋ (Konstitusiianyŋ 42-baby 5-tarmaǧynyŋ jaŋa redak­siiasy), sondai-aq Tūŋǧyş Pre­zi­denttıŋ märtebesı men ökılet­tıkterı Kons­titusiiamen jäne kons­titu­siialyq zaŋmen aiqynda­la­tyny turaly 46-baptyŋ 4-tarmaǧy Ata Zaŋnan alynyp tastalmaq. Konstitusiianyŋ 91-babynan Tūŋǧyş Prezi­denttıŋ täuelsız Qazaqstannyŋ negı­zın saluşy degen märtebesı turaly nor­ma alynyp tastalady (Konstitusiia­nyŋ 91-baby 2-tarmaǧynyŋ jaŋa redaksiiasy). Konstitusiialyq reformanyŋ näti­jesınde tiıstı aumaqtaǧy ahual­ǧa jauapty jer­gılıktı ökıldı jäne atqaruşy organ­dardyŋ jer­gılıktı memlekettık basqaru jäne özın-özı basqaru ökılettıkterı keŋeiedı. Jobada Prezidenttıŋ oblystar, res­pub­likalyq maŋyzy bar qalalar men astana äkımderı aktılerınıŋ küşın joiatyny ne qol­danyluyn tolyq nemese ışın­ara toqtata tūratyny tura­ly qūzyretın joiu közdelgen (Kons­titusiianyŋ 44-baby 3) tarmaq­şasynyŋ jaŋa redaksiiasy). Sondai-aq Prezidenttıŋ audan, qala, auyldyq okrug äkım­derın lauazymynan bosatu turaly qūzyretın alyp tastau közdelgen (Konstitusiianyŋ 87-baby 4-tar­maǧynyŋ jaŋa redaksiiasy). Oblystar, respublikalyq maŋyzy bar qalalar men astana äkımderınıŋ qūzyretke ie bolu tärtıbı de edäuır özgeredı. Konstitusiianyŋ 87-baby 4-tarmaǧy­nyŋ jaŋa redaksiiasyna säikes endı olar­dy Prezident oblys aumaǧynda ornalas­qan mäslihat deputattarynyŋ nemese respub­likalyq maŋyzy bar qa­lalardyŋ jäne astananyŋ mäs­lihat deputattarynyŋ kelısı­mımen taǧaiyndaidy. Būl rette Memleket basşysy kemınde ekı kandidatura ūsy­nyp, dauysqa salady. Dauys beru­ge qatysqan deputattardyŋ köpşı­lıgınıŋ dauysyna ie bolǧan kandidat kelısım alǧan bolyp sanalady. Osylaişa, jergılıktı bilıkke qatys­ty Prezidenttıŋ ökılettıgı azaiyp, ol mäslihattardyŋ rölın aitarlyqtai arttyru arqyly öŋırlık deŋgeidegı äkımder­dıŋ qolyna jinaqtalady. Bırqatar bilık ökılettıgın qaita bölu Senattaǧy Prezident kvota­sy­nyŋ sany 15-ten 10 deputatqa deiın azaiady. Onyŋ beseuın Qazaqstan halqy Assam­bleia­sy ūsynady (Konstitusiianyŋ 50-baby 2-tarmaǧynyŋ jaŋa redaksiiasy). Senattyŋ ökılettıgı bırqatar qūqyq­tarmen tolyǧady. Atap aitqan­da, Senat Prezident engızetın Konstitu­siia­lyq Sottyŋ jäne Joǧary Sot Keŋesı­nıŋ töraǧalary lauazymyna kandi­dat­tardy kelısu qūqyǧyna ie bolady (Kons­titu­siianyŋ 44-baby 4) tarmaqşasynyŋ, 55-baby 2) tarmaqşasynyŋ jäne 82-baby 4-tarmaǧynyŋ jaŋa redaksiiasy). Jalpy, Konstitusiialyq Sot (qazırgı Konstitusiialyq Keŋestıŋ ornyna) qūru arqyly konstitusiialyq baqylau jasau instituty jaŋǧyrtylady. Konstitusiialyq Sot 11 sudiadan tūrady (qazırgı Konsti­tusiialyq Keŋestıŋ 7 müşesı bar). Konstitusiialyq Sottyŋ qūramy my­na­dai täsılmen jasaq­tala­dy: 6 sudiany Par­lament (Mäjı­lıs pen Senattyŋ är­qai­sy­sy 3 sudiadan), 4 sudiany Pre­zident taǧaiyndaidy. Konsti­tu­siia­­lyq Sot­tyŋ töraǧasyn joǧa­ry­­da aityl­ǧan­dai Senat­tyŋ kelısı­mı­men Prezident taǧa­­­iyn­­daidy (Kons­titusiianyŋ 57-baby 1) tar­maqşasynyŋ, 58-baby 3-tar­maǧy 7-tarmaqşasynyŋ jäne 71-babynyŋ jaŋa redaksiiasy). Respublikalyq biudjettıŋ atqary­luyn baqylau jönındegı esep komitetı Joǧary auditorlyq palata bolyp özgere­dı. Onyŋ töraǧasy jylyna ekı ret Mäjılıs deputattarynyŋ aldynda esep beredı (Kons­titusiianyŋ 53-baby 2) tarmaq­şasy­nyŋ jaŋa redaksiiasy, 56-baby 1-tar­maǧyndaǧy 3-1) jaŋa tarmaqşasy). «Memlekettık hatşy» ins­tituty «Memlekettık keŋesşı» ins­tituty bolyp özgeredı (Kons­titusiianyŋ 44-baby 19-tar­maqşasynyŋ jaŋa redaksiiasy). Ol Memleket basşysyna ūsy­nystar men ūsynymdar äzır­leumen ainalysady. Parlamenttıŋ rölın küşeitıp, märtebesın arttyru Konstitusiialyq reformanyŋ näti­jesınde bilıktıŋ zaŋ şyǧaru­şy tarmaǧy aitarlyqtai özgeredı. Sonyŋ arqasynda Parlamenttıŋ jäne onyŋ palatalarynyŋ rölı edäuır küşeiıp, märtebesı artady. Joǧaryda aityp ötkenımızdei, Pre­zi­dent Konstitusiialyq Sot­tyŋ jäne Joǧary sot Keŋesınıŋ tör­aǧalaryn taǧa­iyn­dau üşın Senat­tyŋ kelısımın ala­dy. Sondai-aq Prezident Senatqa 15 emes, 10 de­putat taǧaiyndaitynyn ait­tyq. Onyŋ 5-euı Qazaqstan halqy Assam­bleia­sy­nyŋ ūsynysy bo­iyn­­şa taǧaiyn­dalady (Kons­ti­tusiianyŋ 50-baby 2-tar­maǧynyŋ jaŋa redaksiiasy). Osy oraida Qazaqstan halqy Assam­b­leiasynyŋ Mäjılıstegı kvo­tasy Senatqa berıledı. Onyŋ sany 9-dan 5 depu­tatqa qysqa­rady. Soǧan säikes Mäjılıs deputat­tary­­nyŋ jalpy sany 107-den 98-ge azaiady (Konstitusiianyŋ 50-baby 3-tarmaǧynyŋ jaŋa redaksiiasy). Mäjılıs deputattary aralas sailau jüiesımen, iaǧni pro­po­r­­sionaldy jäne majoritar­ly jüie boiynşa sailanady (Kons­titusiianyŋ 50-baby 3-tar­maǧynyŋ jaŋa redaksiiasy). Aralas sailau jüiesı barlyq azamat­tyŋ qūqyqtaryn tolyq saq­­tauǧa, sailauşylardyŋ müdde­sın qor­ǧauǧa mümkındık beredı. Sailauşylardyŋ bır mandatty sailau okrugı boiynşa sailanǧan Mäjılıs deputat­tarynan mandatty kerı qaitaryp alu qūqyǧy engızıledı (Konstitusiianyŋ 52-baby 5-tarmaǧynyŋ jaŋa redaksiia­sy). Sonyŋ nätijesınde demokratiia dästürlerı nyǧaia tüsedı, deputattar men sailauşylardyŋ arasynda özara jauapkerşılık pen senımge negızdelgen jaŋa saiasi mädeniet qalyptasady. Mäjılıstıŋ qūzyretı keŋeiıp, res­publikalyq biudjettıŋ at­qarylu sapasyna parlamenttık baqylau küşeiedı. Ol üşın, būǧan deiın aitqanymyzdai, Respub­likalyq biudjettıŋ atqaryluyn baqy­lau jönındegı esep komitetı Jo­ǧary auditorlyq palata bolyp qaita qūry­lady. Onyŋ töraǧasy jylyna ekı ret Mäjılıs deputattarynyŋ al­dyn­da esep beredı (Konstitusiianyŋ 53-baby 2-tarmaqşasynyŋ jaŋa redaksiia­sy, 56-baby 1-tarmaǧynyŋ 3-1) jaŋa tar­maq­şasy). Būl Mäjı­lıstıŋ jäne jalpy Parla­menttıŋ märtebesın odan ärı küşeite tüsedı. Saiasi jüiede tepe-teŋdık jäne teje­melık tetıkterdı nyǧaitu jäne zaŋ şyǧaru jū­my­syn oŋ­tailandyru maq­satynda Mäjı­lıske zaŋdardy qabyl­­dau (būryn zaŋ jobalaryn qara­ǧan jäne maqūldaǧan), al Senatqa zaŋ­dardy maqūldau ne maqūl­damau (būryn zaŋdardy qabyldaǧan) qūzy­retı berı­ledı (Konstitusiianyŋ 61-baby 4 jäne 5-tar­maqtarynyŋ jäne 62-baby 5-tar­maǧynyŋ jaŋa redaksiiasy). Parlament konstitusiialyq zaŋdardy Palatalardyŋ bırlesken otyrysynda, kemınde ekı oqy­lym­da qabyldaityn bolady (Kons­titusiianyŋ 53-babynyŋ jaŋa redaksiiasy). Airyqşa qajettılık tuyndasa, zaŋ­dardy jedel qabyldau tärtıbı engızıledı. Halyqtyŋ ömırı men densaulyǧyna, konstitusiialyq qūrylysqa, qoǧamdyq tärtıptı saqtauǧa, eldıŋ ekonomikalyq qauıp­sızdıgıne qater töndıretın jaǧ­dailarǧa jedel den qoiu maq­satynda Ükımettıŋ zaŋ şyǧaru basta­masy arqyly engızıletın zaŋ jobalary Parlament Palata­larynyŋ bırlesken otyrysynda şūǧyl qaralady. Būl zaŋ jobalaryn qarau kezınde Ükımet zaŋ küşı bar uaqytşa qūqyqtyq-normativtık aktıler qabyldai alady (Konstitusiianyŋ 61-baby 2 jäne 3-tarmaqtaryn tolyqtyru). Būl täsıl elge töngen qauıp-qaterdıŋ betın qaitaru üşın bilık tarmaqtarynyŋ bırles­ken ärı şūǧyl jūmysyn üiles­tıruge qajet. Ony qalypty, kün­de­lıktı jūmys barysynda qol­danu­ǧa bolmaidy. Būl üderıs Par­lament deputattary men Ükı­met müşelerınıŋ özara jauapker­şılıkke negızdelgen qarym-qaty­nasy arqyly ıske asady. Eldı basqaru ısıne halyqtyŋ qatysu mümkındıgın keŋeitu Negızgı Zaŋda jer jäne jer qoinauy, su, ösımdıkter men jan­uarlar düniesı, basqa da tabi­ǧi resurstar halyqqa tiesılı ekenı jaiyndaǧy norma naqty jäne kesımdı türde bekıtılgen. Men­şık qūqyǧyn halyqtyŋ atynan memleket jüzege asyrady (Kons­titusiianyŋ 6-baby 3-tar­maǧynyŋ jaŋa redaksiiasy). Joǧaryda aitylǧandai, Mäjı­lıs deputattaryn aralas sailau jüiesımen: bırtūtas jalpyūlttyq sailau okrugınıŋ aumaǧynda proporsionaldy jüie boiynşa, sondai-aq bır mandatty aumaqtyq sailau okrugterı boiynşa sailau ūsynylady (Konstitusiianyŋ 50-baby 3-tarmaǧynyŋ jäne 51-baby 1-tarmaǧynyŋ jaŋa redaksiiasy). Sondai-aq bır mandatty aumaqtyq sailau okrugı boiynşa sailanǧan Mäjı­lıs deputattarynyŋ mandatyn kerı qaitaryp alu mümkındıgı paida bolady (Konstitusiianyŋ 52-baby 5-tarmaǧynyŋ jaŋa redaksiiasy). Oblystardyŋ, respublikalyq maŋy­zy bar qalalardyŋ jäne astananyŋ äkım­derın Prezi­dent öŋırdıŋ (qalanyŋ) mäs­li­hat­tarynyŋ barlyq deputattyŋ kelı­sı­mımen jäne balamaly negız­de (kemın­de ekı kandidatura ūsyny­lady) taǧaiyn­daityn bolady (Konstitusiianyŋ 87-baby 4-tarmaǧynyŋ jaŋa redaksiiasy). Osylaişa, belgılı bır öŋırdıŋ damuyna jauapty jergılıktı ökıldı jäne atqaruşy organdar jüzege asyratyn memlekettık basqaru men özın-özı basqaru ısıne berıletın kepıldık nyǧaia tüsedı. Azamattardyŋ qūqyqtaryn qorǧau täsılderın jetıldıru Joǧaryda baiandaǧanymyzdai, Kons­ti­tusiialyq Keŋes Konsti­tusiia­­lyq Sot bolyp qaita qūry­lady. Konstitusiialyq Sot aza­mat­tardyŋ ötınışterı boiynşa olardyŋ Konstitusiiada bekı­tıl­gen qūqyqtary men bostan­dyq­taryna tıkelei qatysty Qazaq­stan Respublikasynyŋ nor­­mativtık-qūqyqtyq aktılerınıŋ Res­pub­­lika Konstitusiiasyna säikes­tıgın qarai­tyn bolady (Kons­titusiianyŋ 71-74-bap­tarynyŋ jaŋa redaksiiasy). Ölım jazasyn joiu turaly şeşım konstitusiialyq deŋ­geide tüpkılıktı bekı­tıledı (Kons­titu­siianyŋ 15-baby 2-tar­­maǧynyŋ jaŋa redaksiiasy). Prokuraturanyŋ qūzyretı, onyŋ jasaq­taluy men qyzmet tärtıbı Kons­titusiialyq zaŋmen belgılenedı (Kons­titusiianyŋ 83-baby 4-tarmaǧynyŋ jaŋa redaksiiasy). Būl qūqyq qorǧau qyzmetınıŋ jüielı jūmys ısteuın jäne zaŋda belgılengen tärtıpke säikes memleket atynan Qazaqstan Respublikasynyŋ aumaǧynda zaŋdylyqtyŋ saqtaluyn qada­ǧalaudy küşeituge tiıs. Konstitusiianyŋ jaŋa 83-1-baby­nyŋ normalary Adam qūqyq­­tary jönın­degı uäkılge immunitet beredı. Ol azamat­tardyŋ qūqyǧy men bostandyǧyn qorǧau kezınde qandai da bır özge mem­lekettık organdar men lauazymdy tūlǧalarǧa täueldı bolmaidy, eşkımge esep bermeidı. Ol öz jūmysynda Konstitusiialyq Sot­qa jügıne alady. Adam qū­qyq­tary jönındegı uäkıldıŋ qūqyq­tyq märtebesı men qyzmetın ūiym­dastyru Konstitusiialyq zaŋ arqyly aiqyndalady. Osylaişa, konstitusiialyq reforma azamattardyŋ eldı basqaru ısıne qatysu müm­kındıgın arttyrady jäne saiasi üderıs­terdı şyn mänınde demokratiialandyrady dep tolyq senımmen aita alamyz.

Erlan QARİN,

Qazaqstan Respublikasynyŋ Memlekettık hatşysy