Aljirdı fransuzdar 150 jyldai bilep-töstegen uaqytta jergılıktı arabtar arasynda 3 tap paida boldy.
1) Tolyq fransuzdanǧan arabtar. Būlar fransuzşa söilep, hristiandyqty ūstandy. Metropoliia būlardy (chernonogie) qara siraqtar,-destı. Nemese evaliue (evoliusiialanǧan) degen. Elita osylar boldy. Būlardyŋ sany tym-tym az boldy.
2) Mūsylman dının saqtaǧan, bıraq fransuztıldı arabtar. Būlardy harka dep atady. Kışkentai käsıpkerlerden, azdap kapitaly bar adamdardan tūrdy. Qalaǧa köşıp kelgen arabtyŋ köbısı aqyryndap harkaǧa ainaluşy edı. (Harka — arabtyŋ haraka iaǧni äreket etuşı, pysyq,-degen sözınen şyqqan.)
3) Assimliasiiaǧa ūşyramaǧan, dını-tılın saqtaǧan arabtar. Halyqtyŋ 90%. Eŋ tömengı kedei-kepşık tap. Eşqandai bilıgı joq.
1954-62 jyldary ūltşyl arabtar Aljirdıŋ täuelsızdıgı üşın soǧys bastaidy ǧoi. Osy azattyq aiqasynda fransuztıldı harka-lar otarşy armiiaǧa jaqtasyp ketedı. Jaqtasyp qana qoimai, täuelsızdık üşın küresıp jürgen arabtyŋ ūltşyl jasaqtaryn aiausyz talqandaumen ainalysqan da, negızınen osy fransuztıldı arabtar edı.
Keiın äleumettanuşy ǧalymdar, osy fenomendı zertteidı ǧoi. Mūsylman bola tūra, arab bola tūra harkalar qalaişa öz bauyrlarymen, öz halqymen soǧysty,-dep. Söitse, tılı fransuz arabtar bögde ūltqa ainalyp ülgergen eken. Mentalitet tūrǧysynan da, basqa tūrǧydan da özderın jergılıktı arabtardan joǧary sanaityn, “amalsyz arabtar” edı, būlar.
Aljir täuelsızdık alǧanda, harka-lar Fransiia bilıgıne özderın alyp ketudı sūrap, jalynumen bolady. Ne boldy deisız? Aljirdegı 2 million fransuztıldı arab — Parij üşın kädımgı arabtan aiyrmasy joq edı. Tek 10 myŋyn ǧana köşırıp alady. Olarǧa azamattyq bermei, lagerlerde bosqyn siiaqty ūstaidy. Getolarda, kedei raiondarda tūryp keldı. Tek biyl ǧana älgı harkalarǧa ardager märtebesın berıp, kompensasiia tölei bastapty.
"Adyrna" ūlttyq portaly
