Aljırdi franýzdar 150 jyldaı bılep-tóstegen ýaqytta jergilikti arabtar arasynda 3 tap paıda boldy.
1) Tolyq franýzdanǵan arabtar. Bular franýzsha sóılep, hrıstıandyqty ustandy. Metropolııa bulardy (chernonogıe) qara sıraqtar,-desti. Nemese evalıýe (evolıýııalanǵan) degen. Elıta osylar boldy. Bulardyń sany tym-tym az boldy.
2) Musylman dinin saqtaǵan, biraq franýztildi arabtar. Bulardy harka dep atady. Kishkentaı kásipkerlerden, azdap kapıtaly bar adamdardan turdy. Qalaǵa kóship kelgen arabtyń kóbisi aqyryndap harkaǵa aınalýshy edi. (Harka — arabtyń haraka ıaǵnı áreket etýshi, pysyq,-degen sózinen shyqqan.)
3) Assımlıaııaǵa ushyramaǵan, dini-tilin saqtaǵan arabtar. Halyqtyń 90%. Eń tómengi kedeı-kepshik tap. Eshqandaı bıligi joq.
1954-62 jyldary ultshyl arabtar Aljırdiń táýelsizdigi úshin soǵys bastaıdy ǵoı. Osy azattyq aıqasynda franýztildi harka-lar otarshy armııaǵa jaqtasyp ketedi. Jaqtasyp qana qoımaı, táýelsizdik úshin kúresip júrgen arabtyń ultshyl jasaqtaryn aıaýsyz talqandaýmen aınalysqan da, negizinen osy franýztildi arabtar edi.
Keıin áleýmettanýshy ǵalymdar, osy fenomendi zertteıdi ǵoı. Musylman bola tura, arab bola tura harkalar qalaısha óz baýyrlarymen, óz halqymen soǵysty,-dep. Sóıtse, tili franýz arabtar bógde ultqa aınalyp úlgergen eken. Mentalıtet turǵysynan da, basqa turǵydan da ózderin jergilikti arabtardan joǵary sanaıtyn, “amalsyz arabtar” edi, bular.
Aljır táýelsizdik alǵanda, harka-lar Franııa bıligine ózderin alyp ketýdi surap, jalynýmen bolady. Ne boldy deısiz? Aljırdegi 2 mıllıon franýztildi arab — Parıj úshin kádimgi arabtan aıyrmasy joq edi. Tek 10 myńyn ǵana kóshirip alady. Olarǵa azamattyq bermeı, lagerlerde bosqyn sııaqty ustaıdy. Getolarda, kedeı raıondarda turyp keldi. Tek bıyl ǵana álgi harkalarǵa ardager mártebesin berip, kompensaııa tóleı bastapty.
"Adyrna" ulttyq portaly
