Ótken jumada kitaphanaǵa bara jatyp, Rozybakıev pen Jandosov kósheleriniń boıynda oryn alǵan yrǵyn kepteliske tap boldym. Álgi jerde jarty saǵattaı turyp zorǵa shyqtyq.
Sóıtsek Rozybakıevtiń boıynda turǵan meshitke juma namazyna jıylǵandar kólikterin qalaı bolsa solaı qoıyp, joldy jaýyp tastapty.
Rozybakıevti qıyp baryp, avtobýs meshittiń aıaldamasyna toqtady.
Qaraqurym jastar kólikke lap berdi. Álgilerdiń eki-úsheýi meniń jan-jaǵyma jaıǵasty. Polıtehtiń stýdentteri eken.
– Sabaq qaıda?" – dedim men.
– Mynanyń ishinde, – dedi sotkasyn kórsetken bir stýdent soıǵan túlkideı yrjıyp.
– Meshitke ne úshin barasyńdar?
– Saýap jınaý úshin, – dep taǵy bir yrjıdy.
– Saýapty ne úshin jınaısyńdar?
– Jumaqqa barý úshin...
– Qurandy oqydyńdar ma?
– Joq...
– Nege oqymaısyńdar?
– ...
– Quranda "Juldyzdardy shaıtandardy atý úshin jáne túnde adamdardy adastyrmas úshin jarattyq" degen aıat bar. Al juldyzdardyń árqaısy Kúnnen áldeneshe ese úlken tipti
Kúnnen júzdegen ese úlken juldyzdar bar. Ondaı juldyzben shaıtandardy qalaı atqylaıdy?
– ....
Fızıkany oqısyńdar ma?
– Iá...
Budan keıingi jaýaptar tipti soraqy. Jazýǵa kelmeıdi.
Ótkende vatabyma bir muǵalimniń ata-analarǵa shyryldap jatqan habarlamasy keldi. Baıǵus muǵalim oqýshylardyń jappaı oraza ustaǵanyn, orazany syltaýratyp sabaq oqymaıtynyn, keıbireýleriniń ashtyqtan basy aınalyp qulap jatqanyn janushyryp aıtyp jatyr.
Mynaý meniń osydan birneshe jyl buryn jazǵan postym edi. Búgin paraqshama taǵy salýǵa májbúrmin. Jappaı orazashyldyq myna jurtty qaıda apara jatyr?
Búgingi Aısultan Jaqypovtyń postysyn oqyńyzdar! El sońǵy tıynyn "Aýyzashar" berýge salýda. "Iftar" beremiz dep, bazarda ápter-tápteri shyǵyp júrgen el.
Qurmanyń kelisi tórt myń, órik-meıiz ben jańǵaqtyń baǵasy da shyrqap ketti. Aıdalada arap máz, bazarda ózbek máz. Aıtpaqshy, Aısultannyń jazbasynyń astyna "Ash adam orazashyl" degen Máshhúr Júsiptiń sózin jazyp qoıdym. Basqa ne deımin?
Jylda el pitir sadaqasyn meshitterge tógýde. Ol pitirler ımamdar men moldalardyń han saraıyndaı záýlim kotedjderine óńkıgen-óńkıgen "Djıpterine" aınalýda.
Endi bir jıyrma kúnnen soń qandy qasap – qurban shalý bastalady. Qoı malynyń baǵasy shyrqaıdy ári ol 1932-inshi jyldyń asharshylyǵynda baýdaı túsken qazaqtaı qyrylady.
Mal saýdasy qyzǵan jerler qan men jynǵa bógip sasıdy.
Ýa, Múftııat, toqtatyńdar myna sumdyqty!
Tym bolmasa balalardy orazadan arashalańdar! Oraza ustaǵandar emes, oqyǵandar ozady!
BALA NANǴA TOIMAIDY...
QR Bilim jene ǵylym mınıstrliginiń nazaryna!
Əýlıe Məshhúr Júsip on tórt toımas bar deıdi:
Jer jutýǵa toımaıdy,
Ot otynǵa toımaıdy.
Kisi oıǵa toımaıdy,
Bóri qoıǵa toımaıdy.
Qulaq estýge toımaıdy.
Kóz qaraýǵa toımaıdy.
Ómir jasaýǵa toımaıdy.
Baı malǵa toımaıdy.
Ǵalym ǵylymǵa toımaıdy.
Jer sýǵa toımaıdy.
Qatyn erge toımaıdy...
Ólik duǵaǵa toımaıdy.
Bala nanǵa toımaıdy.
Tiri iske toımaıdy.
Osy on tórt toımastyń biri – balany oıynǵa toımas deýge bolar edi, biraq ash bala oınaı ala ma? Məshhúr Júsip osyny meńzegendeı.
Ótkende Oralhan Dəýit baýyrymyzdyń "ETTEN ALYŃDAR..." degen jazbasyn oqydym. Oralhan búı depti:
"Tarazdaǵy mekteptiń jataqhanasynda jatyp oqyp júrgen balam bıyl oraza tutqan. Keshe sáresige tura almaı qalypty. Qazir bulardyń tamaqqa toımaıtyn kezderi emes pe?
Sóıtip, sońǵy qońyraýdan keıin tús qaıta zattaryn jınap, jataqhanadan shyǵyp Jumekeń degen aǵamyzdyń úıine barǵan ǵoı. Barsa, olar tamaq iship otyr eken. «Aýzym berik edi, kishkene demalyp alaıyn» dep dıvanǵa jatyp uıyqtap ketse kerek.
Sodan sol úıdegi jeńgemiz aıtady ǵoı:
-- Balań tús kórip jatyr. Uıyqtap jatyp qaıta-qaıta «Etten alyńdar, etten...» dep, qolyn sozyp, aýzyn sál-pál shaınańdatyp qoıady, -- dep...
Sóıtse bul barǵanda Jumekeńder et jep otyrǵan eken. Al, balam túsinde qurdastarymen birge et jep otyrsa kerek.
Orazalaryńyz qabyl bolsyn, aǵaıyn!"
Osy jazbany oqyp oıǵa qaldym. Rasynda balalardyń qazir asqa, Məshhúr Júsip atamyz aıtqandaı nanǵa toımaıtyn kezi emes pe? Jasy kelgen asqazany as qorytpaıtyn kəri kisi ıakı jegenin əbjylandaı asyqpaı qorytatyn jasamys adamdaı emes, jas balanyń aǵzasy mazdap janyp turǵan otty pesh emes pe?
Mazdap janyp turǵan ot sət saıyn otyn tilemes pe?! Al endi osy mazdap janǵan otqa az ǵana ýaqyt otyn salmaı qoısańyz, lezde sónip, qolamtaǵa aınalyp, shala bop qalmaı ma? Balanyń da aǵzasy osy ot sııaqty, tamaq ishpegen balanyń əl-dərmeni tez taýsylady, kúsh-qýaty jyldam sarqylady.
Arqadaǵy otyz ekiniń asharshylyǵyn kórgen kónekózder aıtýshy edi: ashtyqta aldymen balalar baýdaı túsedi, sodan keıin er-azamattar qyrylady, eń sońynda əıelderge kezek keledi dep. Əıelderdiń jany erkekterge qaraǵanda berik, siri keledi eken, ońaıshylyqpen úzilmeıtin kórinedi.
Al tamaq ishpegen bala jazǵy aptapta qýyryp soǵatyn ańyzaq qyzyl jeldiń ózine shydas bermeı, ishine ystyq túsip, murttaı ushyp, ólip ketedi eken.
Sol eskiden qalǵan təjirıbe me, əıteýir bala kezimizde úlkender bizge oraza ustatpaıtyn.
Ərıne bala bolǵan soń, úlkenderdiń oraza tutqanyna qyzyǵasyń, onyń ústine oraza kezinde jaıshylyqta kózden bul-bul ushqan túrli təttilerdiń qaıdan shyǵatynyn bilmeısiń, dastarqan jaınap ketedi. Kún saıyn səresi men aýyzashar dastarqanynda aýyl balasy úshin eń defııt təttiler - qurma men naýat, meıiz ben məmpəsı t.b. qoıylady.
Tań qulanıektengenshe səreside əjeńmen birge otyryp osynyń bəriniń dəmin tatqan qandaı rahat, keıde balalyq "aram" oımen oraza ustaǵyń kep ketedi. Mundaıda úlkender "təıt!" dep tıyp tastaýshy edi. Tipti aýyl úlkenderi keıbir nıet etkisi kelgen jastarǵa "ustaı almaısyńdar, qor qylasyńdar", dep jatatyn. Jas jigitterdiń orazany nege qor qalatynyn keıin túsindik qoı...
Al endi qazirgimizge ne joryq? Júrgen jerimizde kórip júrmiz, jappaı aýyz bekitýge kóshken əsire naýqanqumar jurt jas balalaryna deıin oraza tutqyzyp qoıǵan.
Ədette oraza tutý - oń solyn tanyǵan, ómirdiń ay-tuysyn tatqan, boıyndaǵy kúnəsi "taýdan bıik, tastan qatty" kúnəhər pendelerdiń isi emes pe?
On ekide bir gúli ashylmaǵan qyz balalar men on úshke kelip əli otaý ıesi bolyp úlgermegen jasóspirimderdiń oraza ustap, qulshylyq qylatyndaı ne basyna kún týdy.
Osy oraıda ótkende jarııalaǵan jazbamdy qaıta keltirgendi jón kórip otyrmyn.
Jaqynda bir mektepke oqýshylarmen kezdesýge bardym. Oqýshylarǵa qazaq tarıhy men halyq ónerine baılanysty biraz əńgimeler aıtyp, arasynda Aqan seri, Birjan sal ənderinen salyp berip otyrdym.
Arasynda oqýshylarǵa saýaldaryń bar ma dep qoıamyn. Bəri bir aýyzdan "Joq!" deıdi(( Sodan ózim suraq qoıa bastadym. Aqan seri, Birjan sal kim bolǵan desem, bir aýyzdan bilmeımiz deıdi.
Tipti kúni keshe ǵana dúnıeden ótken Aqseleý Seıdimbekovtiń esimin eshqashan estimepti. Birde bir balanyń ana tilinde kórkem kitap oqymaǵany aıdan anyq kórinip tur.
Kóńil kúıimniń túsip ketkenin kórip, mektep dırektory: "Oqýshylar oraza ustaıdy, qaryndary ashyp, sharshap otyr, sodan jaýap bere almaı otyr" - dedi.
Ólgenim-aı, sol jerde.
Arada eki-úsh kún ótken soń, Ǵylym akademııasynda "Adyrna" ulttyq-etnografııalyq birlestigi uıymdastyrǵan "Dəstúr men din máseleleri" atty dóńgelek ústelge shaqyryldym.
Jaqsy bas qosý boldy. Sheshender ulttyq qundylyqtardy qasterleý jóninde qundy pikirler aıtty. Kezek maǵan da keldi.
Men pikirlerimdi kóbinese stýdentterge baǵyshtaı sóıledim. Arǵy bergi zamandaǵy din ataýlynyń taralý tarıhyna úńile kelip, qazaqtyń 19-20 ǵasyrlardaǵy Qoqan handyǵy zamanyndaǵy sart moldalary men orys otarshyldyǵy kezeńinde Reseı tarapynan qazaq dalasyna tyńshylyqqa jiberilip, halyqty aq patshaǵa baǵynýǵa úndeýmen aınalysqan tatardyń ýkaznoı moldalarynan kórgen qııanatyna toqtalyp, jastardy qazirgi zamandaǵy ar jaǵynda Anglııanyń barlaý qyzmeti men Amerıkanyń RÝ-y turǵan arabtyń radıkaldy dini aǵymdarynan saq bolýǵa shaqyrdym.
Sonan soń oraza jónindegi oılarymmen bólistim, joǵaryda jazǵan Məshhúr Júsiptiń "Bala nanǵa toımaıdy" sóziniń mən-maǵynasyn tarqata túsindire kelip, jasóspirim qyz-bozbalardy oraza ustaǵansha bilim alýǵa, bilim arqyly ulttyq qundylyqtardy qasterleýge, qurmetteýge, elge, jerge qyzmet etýge úndedim.
Sóz sońynda saýaldary bolsa qoıýlaryn suradym. Eshkim úndemedi. Sezip turmyn stýdentter múlde basqa əlemge enip ketkendeı, aınalasyna japaq-japaq qaraıdy.
Baıqaımyn eki aýyz sózdiń basyn qosyp suraq qoıý - olar úshin kədimgideı kúshke túsken túri bar. Aqyry bir jas jigit batyly jetip ornynan kóterilip, saýal qoıǵan boldy.
Saýal deýden kóri pikir degen durysyraq bolar. Əlgi stýdent shatyp-butyp oraza tóńireginde biraz bydyqtady. Uqqanym: oraza ustaǵanynyn maqtanysh etkisi keledi, biraq sózinde ne júıe, ne qısyn joq.
Kitap oqyp, oı sabaqtap daǵdylanbaǵany kórinip tur.
Sózin aıaqtaǵan stýdentti grýppalastary qol soǵyp, qoldap ta qoıdy. Óz kezegimde men oǵan birneshe, biraq óte qarapaıym suraqtar qoıdym.
Bireýine jaýap bere almady. Əsirese, Ǵabıt Músirepovty, Ilııas Esenberlındi eshqashan estimegeni uıat boldy. "Ulpan" men "Kóshpendilerden" tipti habary joq eken. Biraq Almatyda ataǵy dardaı oqý ornynyń stýdenti!
... Dóńgelek ústelden kóńilsiz qaıttym. Qaı qylyǵymyzdan jazdyq dep oıladym jolda kele jatyp.
Təýelsizdikti el bolashaǵy – jastarymyzdy arabtyń dinı ekspansııasy men batystyń tobyrlyq mədenıetiniń azǵyndyq jolyna qurbandyqqa shalý úshin aldyq pa, degen kúpirlik oıǵa sheıin qamalady sanamdy. Qaı qaıdaǵy esime tústi. Qaıbir jyly Qaraǵandyda bolǵan oqıǵa oraldy esime.
Ol oqıǵanyń uzyn yrǵasy bylaı. Bir moldasymaq bir top jasóspirimdi ýaǵyz aıtyp, namazǵa jyǵady. Sózdiń qysqasy əlgi molda jas múrıtterine qaqaǵan aıazda dalaǵa otyrǵyzyp qoıyp, tastaı sýmen dáret aldyrady eken.
Moldanyń aıtýynsha kún neǵurlym aıaz, sý neǵurlym tastaı bolǵan saıyn Allanyń quldary saýapqa kenele bermek.
Osylaısha bir qys zýlap óte shyǵady. Bir kúni bir ata-ana balasynyń dáretke bara almaı qınalyp júrgenin baıqap, dárigerge aparady. Sóıtse, astynan ótken qysqy aıazdy sýyq pen tastaı sý degenine jetipti, zərli sýyq súıegine deıin ótip ketken múrıt jasóspirim óziniń múgedek bolyp qalǵanyn kesh bilipti...
Taıaýda bir muǵalimmen əńgimelesip, oraza jaıynda suradym.
"Ne isterimizdi bilmeımiz, – dep qynjylady muǵalıma: – Oýshylar sabaqqa daıyndalmaı keledi, oraza ustaıtynyn mindet qylady, olarǵa birdeńe deıin deseń, ata-analary balam oraza ustap júr, basyn qatyrmańdar, – dep arsyldap ózińmen uryssady.
Al mektepterde oraza ustaý jyldan jylǵa "moda" bolyp keledi, oraza ustamaǵan bala dinshil turǵylastarynyń qysymyna ushyramaý úshin eriksiz aýyz bekitedi, – deıdi.
Muǵalımanyń sózi meni eriksiz qaıran qaldyrdy. Iə, mektepterge "zonanyń" ıaǵnı túrmeniń, qylmys əleminiń júıesi ene bastaǵan. Tipti abaqtylarǵa mektepterden "greb" jınaıtyn toptar bar kórinedi. Bul endi sumdyq qoı!
Kózi qaraqty, əsiredinshildikten aýlaq, dinı sanadan azat muǵalimderdiń pikirine súıensek, keıbir oqýshylar orazany sabaq oqymaý, moınyna bir jaýapkershilikti almaý, bir jaýapkershilikti júkteıin deseń, "men orazamyn" dep jeńil qutylý úshin ustaıtyn kórinedi. Osylaısha jas urpaqty ótirikke úıretip jatqan kórinemiz. Al kerek bolsa!
Qysqasy jaǵdaı osylaı.
Qazaq qoǵamy osylaısha birte-birte ortaǵasyrlyq dinı túnekke batyp baramyz. Eger osy qarqynmen kete bersek, qara jamylǵan Aýǵanstan men arab əleminiń dinı memleketterin kýyp jetpesimizge kim kepil? Qudaı betin aýlaq qylsyn!
Olaı demeıin deseń, keshegi qadir túni qarsańynda BAQ, telearna men radıo bitkenniń jarysa dinı ýaǵyzdar aıtyp, jaqtary bir tynbaı suńqyldap jatqanyn kórgende, ózińdi bir sət Saýd Arabııasynda júrgendeı sezine jazdaısyń. Al memleket ózi atap ótýge zańdy pərmen bergen 31 mamyr - qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý jóninde jańalyqtardan birde-ekili jupyny sıýjetter ótkeni bolmasa, basqa bir aýyz sóz joq.
Ol ol ma, osynyń aldynda az kún buryn Almaty túbindegi aýyldardyń birinen tabylǵan 37 jyly atylǵan 168 zııalymyzdyń súıegin ún-túnsiz aparyp, bir shuńqyrǵa kóme salypty. Bul – memleket erekshe ıdeologııalyq mańyzy berip júzege asyratyn ardaqty is edi.
Tipti ǵylym men tehnologııa damyǵan myna zamanda keıin arnaıy saraptama jasaý úshin ərbir súıekten DNK analızderi alynyp, əskerı saltanatpen zeńbirekterden dúrkin-dúrkin zalp berilip, quran qatym túsirilip, aq jýyp, arýlanyp jer qoınyna tapsyrylýy kerek edi.
Amal qansha Stalındik jendetter túbine jetken 168 arystyń súıegin saýdyratyp, bir shuńqyrǵa tóge salypty.
Al bul məsele týraly Prezıdent dodasyna túsip jatqan kandıdattardyń bir aýyz jaq ashpaýy – taqqa úmitkerlerdiń alash qundylyqtarynan aıdaı alys ekenin ańǵartady.
... Degenmen memleket bolyp, qoǵam bolyp bir qaırat qylatyn kez keldi. Tym bolmasa, kesh qalmaı turǵanda balalardy dinı aǵymdardyń yqpalynan qorǵaıyq, mektepterdiń dinı kúshterdiń aran aýzyna jutylyp ketpeýi úshin arasha túseıik.
Məselen balalar men jasóspirimderdi 16 jasqa deıin eńbekke tartýǵa bolmaıdy degen təp-təýir zańymyz bar ǵoı, sol zańnyń negizinde mektep oqýshylary men stýdentterge dinı qulshylyqtar jasaýǵa tıym salatyn zańdar qabyldaıyq.
Jas óskinderimizdi tənniń de, jannyń da (rýhanı) nanyna toıdyryp ósirýdiń qamyn qylaıyq. Əıtpese úlken-kishimiz qulshylyq, qulshylyq dep jantalasyp júrgenimizde jas urpaqtyń jat aǵymdardyń quly bop ketkenin sezbeı qalatyn túrimiz bar.
Bul degenimiz – urpaqtan aıyrylý, urpaqtan aıyrylý – Təýelsizdikten aıyrylý degen sóz.
Nanǵa toımaı óskenderdiń qandaı jemqor bolatynyn siz ben biz otyz jyl boıy armansyz kórip kele jatqan joqpyz ba...
Erlan TÓLEÝTAI
