Qazaq tarıhyndaǵy eń basty máselelerdiń biri – «Shyńǵyshan qazaq pa, joq qazaq emes pe?» degen suraq. Bul máselege qatysty qoǵamda jáne ǵalymdar arasynda eki qarama-qarsy pikir bar. Birinshi tarap «bul ras eken» dep málimdeıdi, óıtkeni Shyńǵyshan ulysynyń (halyq-áskeriniń) negizisin quraǵan rýlardyń kóptigi qazaq halqynyń quramyna endi: naımandar, kereıler, merkitter, jalaıyrlar jáne t.b. Al qazaqtaǵy «Shyńǵyshan áýleti» (dınastııa) bir bólek «tóre» rýyna bólgen. Qazaqstan terrıtorııasynyń ózi Shyńǵyshan ımperııasynyń ózegine kirip, 19-shy ǵasyrǵa deıin Shyńǵyshan urpaqtarynyki bolǵan. Al osy teorııanyń qarsylastary «bul túsindirim saıası maqsattar úshin, ári negizsiz súırelengen» dep aıtady.
Sonymen kimniń pikiri durys? Men bul máselege úshinshi jaǵynan qarap, jańa kózqaras usynamyn.
Beıtarap tarıhshy-kóshpendiler tanýshylardyń kózqarasynan eseptesek, Shyńǵyshan kim bolǵan? Ol Eýrazııalyq kóshpeliler órkenıetiniń damýynyń eń bıik shyńy, tarıhtaǵy eń uly kóshpeliler ımperııasyn qurǵan bıleýshi bolǵan. Shyńǵyshan ımperııasy - salystyrmaly masshtabtaǵy barlyq burynǵy kóshpeli ımperııalardyń (ǵunný, Túrik qaǵanaty, t.b.) eń jaqsy jetistikterin paıdalanyp, ony jańa deńgeıde biriktirgen. Keıingi birde-bir kóshpeli ımperııalar (Joshy-hannyń Ordasy (Altyn Orda), Ámir-Temir ımperııasy, Jońǵar ımperııasy) Shyńǵyshan ımperııasyna tipti jaqyndaı almaǵan.
Al beıtarap tarıhshy-kóshpendiler tanýshylardyń kózqarasy boıynsha «qazaqtar» degen kimder eken? Búgin qazaqstandyq jáne orystildi-sheteldik tarıh ǵylymynda «qazaq», «qazaqlyq» jáne «qazaqlandyrý» termınderi alǵashqyda «ulttyn» emes, «ómir súrý saltyn» bildiretin bolǵanyn keń qabyldaǵan. Bul konepııa endi aǵylshyntildi ǵylymǵa da enip úlgerdi – 2016 jyly «Qazaqlïq, or Ambitious Brigandage, and the Formation of Qazaqs» kitaby jaryq kórdi. Onyń avtory - Djo-Iýp Lı, Toronto ýnıversıtetindegi túrki-parsytaný ǵylymynyń kandıdaty, «qazaq» termınnyń tarıhyn jáne onyń Qazaq handyǵynyń qalyptasýyna yqpalyn jan-jaqty ashady.
Onyń ústine, «qazaq» degen termın «Qazaq handyǵy» aty bolǵanyna deıin kóp ǵasyrlar buryn paıda bolǵan. Iaǵnı, basynda «qazaqlar» - bul ózderine unamaǵan hannyń bıliginen shyǵyp, «kazak» rejımine ótken kóshpelilerdiń birlestigi. Iaǵnı. fızıkalyq túrde aıtqan hannyń elinen kóship, basqa jerde óz qalaýlary boıynsha ómir súre bastaǵan.
Ádette, «qazaqlar, kazakı» bıleýshini (han, ataman) qarapaıym áskerı demokratııanyń zańdary boıynsha, tikeleı daýys berý arqyly saılanatyn. Al egerde ol óz halqynyń talaptardy oryndamasa, ony kez kelgen ýaqytta bılikten bosatý múmkin edi.. Mysalyǵa, erkin «Sech kazaktarynyń» atamany óz bıligin jyl saıyn daýys berý arqyly bekitýi kerek edi. Al kóshpeli qazaqtardyń arasynda, egerde han halyqtyń qyzmetine laıyqty bolmasa, búkil halyq odan kóshý múmkin edi. Mysalyǵa, halyqqa unamaǵan Buryndyq-han osylaı óz elinen aıyrylyp, «halyqsyz han» bolyp, Daladan birjolata ketip, Samarqan qalasynda umytylǵan kúıinde qaıtys bolǵan.
«Qazaqlyqtyń» eki tarıhı úlgisin– Shyǵys Eýropalyq «Sech kazaktary» men Qazaq handyǵyn qarastyratyn bolsaq, onda bul úrdister óte jaqsy baıqalady, ásirese olardyń eń paıda bolǵan kezde. Kazak Sechter de, Qazaq handyǵy da, óz ekonomıkasy, áskeri, ishki jáne syrtqy saıasaty bar, táýelsiz memleketteri bolǵan. Sonymen birge olar negizi «ózindik zat» bolǵan, jáne kórshiles memleketterdiń eshqaısysyna da jatpaıtyń, sonyń ishinde olardyń buryńǵy «qazaǵyp shyqqan» memleketteri. Mysalyǵa, bolashaq qazaqtar Ábilqaıyr Shaıbanı handyǵynan bólip shyqqan.
Otyryqshy halyqtarmen salystyrǵanda, kóshpendileriniń «qazaqlyǵynyń» osyndaı qantógissiz ketýi - erekshelendiretin qasıet eken. Sebebi, egerde otyryqshy halyqtar bar bılıgini unatpasa, olar odan tek «revolıýııa», qandy tóńkeris arqyly qutyla alady. Al keıbir «qazaqlyq» shyqqan memleketteri, halyqtyń bóliginen aıyrylyp, óz bar bolýyn jalǵastyrǵan edi. Mysalyǵa - aıtylǵan qazaqtar ketýden keıin qalǵan Shaıbanıd memleketi.
Sonda osyndaı «qazaqlyq» Shyńǵyshannyń tulǵasymen qalaı sáıkes keledi?
Shyńǵyshan Uly Daladaǵy qandy ári bitpeıtin ózara qaqtyǵysyn toqtatyp, barlyq taıpalardy baǵynyshtylyqqa ákelip, olarǵa zań, tynyshtyq, qaýipsizdik ornatqan bıleýshi retinde tanymal boldy. Onyń bıligi kezinde jáne onyń qaıtys bolǵannan keıin de biraz ýaqyt, buryn qaýipti Uly Dalada endi altynmen jáne qorǵansyz saıahattaý múmkin bolǵan. Áleýmettik ádiletsizdik barynsha azaıtylǵan, sonymen qatar merıtokratııa negizinde qýatty «áleýmettik lıftter» jumys istegen - bul kez kelgen adamǵa, shyqqan tegine qaramastan, mansap pen ómirde buryn-sońdy bolmaǵan bıikterge jetýge múmkindik bergen. Tıimdi memleket, ádil salyq júıesi, ashyq basqarý, tolerantty ıdeologııa jáne birtutas aqparattyq keńistik qurylǵan edi, Bul júıesi Shyńǵyshannyń ataqty poshta qyzmetiniń arqasynda tirshilik etken. Osyndaı poshta keıingi ǵasyrlarda búkilálemdik poshta jumysyna negizgi prototıpine aınaldy.
Biraq, Shyńǵyshan dál osyndaı erkin «qazaqlyqtyń» jaqtaýshy edi me? Jas kezinde, Temújinnyń (bolashaq Shyńǵyshannyń) ákesi Esýgeı-Baǵadyr qaıtys bolǵannan keıin, onyń otbasy uzaq ýaqyt boıy «qazaqlandyrǵan». Sol úshin, Shynǵyshan bul qubylyspen jaqsy tanys bolǵan. Ókinishke oraı, Temújin otbasynyń «qazaqlandyrýy» óte sátsiz bolǵan – ákesi joq jáne rýlastarynyń kómeginsiz otbasy únemi qýǵyn-súrginge, tonaýǵa, qorlaýǵa ushyraǵan. Aqyrynda Temújinniń ózi qorlaıtyn ári qaýypty tutqynǵa túsken, al tutqynnan úıine oralǵan son birneshe jyldan keıin onyń áıeli de kúshpen alyndy.
Iıa, dál «qazaqlyq» Temújinniń mineziń myqty qalyptasqan, sol úshin ol keıin Shyńǵyshan bolyp ketken. Biraq ol ony jaqsy kórmegen, jáne de óz balalaryna mundaı úlesti qalamaǵan. Sondyqtan ol sol kezdegi Dalada múmkindiginshe, halyqtyń ómirin boljaýǵa bolatyn memleket qurdy. Biraq, ol keremet tabysqa qol jetkizip, tarıhtaǵy eń uly kóshpeliler ımperııasyn qurǵannan keıin, keıinirek onyń urpaqtary jas hanzadalarynyń minezin qalyptaý úshin, jáne olar «shynaıy ómirdiń» dámin tatý úshin, jas kezinde mindetti túrde biraz ýaqyt «qazaqlandyrý» kerek dep eseptelgen.
Biraq, Shyńǵyshannyń ózi qatygezdikpen shektesetin qatań tártip pen zandyq jaqtaýshysy bolǵan. Esh jaltaqtaýsyz ol qanaǵattanbaǵandaryn basyp, «kóterilisterin qanǵa batqyzyp», kórshiles taıpalardy, halyqtardy, memleketterdi óz júıesine kúshtep baǵyndyrý arqyly keltirgen. Ol «ámbebap álemdik tártip» (órkenıet) qurdym dep sengen shyǵar. Jáne de ónyń joıqyn jaýlap alýlardyń bir maqsaty – ol Eýrazııadaǵy basqa halyqtaryn qalasa da, qalamasa da dál osy «órkenıetke» keltirýdy tyrysqan.
Demek, Shyńǵyshan «qazaqlyqqa» tikeleı qarsylas bolǵan shyǵar. Ol tártip pen basqarýshylyqty, ortalyqtandyrylǵan bılikti, ortaq zańnyń ústemdigin ornatqan. Iaǵnı, negizi «qazaqlyq» búkil Shyńǵyshan unatqan nárselerge qarsy bolý úshin paıda bolǵan. Erkin dala kóshpelilerge qandaı da bir shekten tys shyqqan bılik, jáne olardyń jeke ómirge qol suǵýy shydamsyz edi. Olar óz ejelden kele jatqan salt-dástúrlerine, rý bıleýshilerine, batyrlarǵa, bılerge, bekterge, halyq arasynan shyqqan adamdarǵa artyq kórgen. Alystaǵy han olarǵa shynjyrdyń qajetsiz artyq úzbesi bolyp kórindi - jabaıy jylqylarǵa tizgin, er-toqym taqqany unatpaıtyny sııaqty.
Bir qyzyǵy, Temújinniń andasy (ataýly aǵasy) jáne keıinrek antty jaýy – Jamuqa-Sechen – «qazaqlyqtyń» anaǵurlym kóp jaqtaýshysy bolǵan. Bir kezderi olar bir-birimen qaıǵy men qýanyshyn bólisetin ataýly aǵalar retinde birge ómir jolǵa shyqqan. Biraq keıin olardyń joldary tipti aıyryldy - sonshama, Jamuqa Temújinge qarsy odaǵynyń jany bolyp, ony uzaq jyldar boıy jeńilistiń qyrynda ustaǵan. Sonymen birge, Jamuqa odan da kóp «qazaqlyq» qundylyqtaryn ustanýshy bolǵan, ózgergen túrde bolsa da, Iaǵnı, dala ádet-ǵuryptar men dástúrlerdiń basymdylyǵy, rýlyq elıta men ózin-ózi basqarýy, qatań ortalyqtandyrýdyń bolmaýy, ózanyqtama bostandyǵy jáne t.b. Sondaı-aq, Jamuqa-Sechenniń «ǵalamdy jaýlap alý» josparlary bolmaǵan dep boljaýǵa bolady, óıtkeni «jahandyq umtylary» qarapaıym kóshpelilerge jat.
Temújin men Jamuqa arasyndaǵy tereń qaıshylyqtardyń bolǵandyqtan, Jamuqanyń jaqtastary ony «gýrhan» etip saılady. Gýrhan degen «bir-birine teń rýlar odaǵyn» basqarýshysy, shyn máninde «kóshpeli konfederaııasynyń» hany. Al Temújinniń jaqtastary ony kerisinshe «Shyńǵyshan» bolyp saılaǵan, ıaǵnı ol úshin arnaıy jańa ataq oılap taýyp, «kóshpeli ımperator» degen sózdiń teńdesi. Sonymen, Jamuqa men Temújin arasyndaǵy kúres «konfederat» pen «ımperatorshy» arasyndaǵy, nemese «dalanyń bostandyq» jaqtaýshysy men «dalalyq memleketshi» arasyndaǵy kúres bolǵan.
Bul qarsylyqtyń nátıjesin bárimiz jaqsy bilemiz – «progressıvti ımperatorshy» Shyńǵyshan Jamuqa-gýrhan men onyń «konservatıvti» jaqtastaryn talqandap, óz zamanynyń álemdegi eń uly memleketti ári barlyq zamandaǵy eń qýatty kóshpeli memleketti qurǵan. Jamuqanyń dala rýlarynyń erkindigi men teńdigi týraly oı-pikirleri tolyǵymen jeńilip, al «memleket qaıratkeri» Temújinniń shyndyǵy jeńip shyqqan sııaqty edi. (Sonymen birge, qaıshylyqty túrde, Temújin memleketiniń negizin dál «kazaklar» qurǵan - burynǵy bıleýshilerinen kóship, rýlyq mindetterin aınalyp ótip, júrekteriniń daýysy boıynsha Shyńǵyshan jaǵyna ótken kóshpelileri).
Alaıda keıingi oqıǵalar kórsetkendeı, uly Shyńǵyshan da dalanyń azattyǵyn máńgilikke tynyshtandyra almady. Qarapaıym kóshpeliler ǵana emes, rýlyq tektilerdiń qoldaýmen «Álemdi jaýlaýshynyń» urpaqtardyń arasynda ortalyqsyzdandyratyn úrdisteri bastalǵan, sonymen Shyńǵyshan ımperııasy uzaqqa barmady. Odan keıin danyshpan bıleýshiniń qaıratymen birikken Eýrazııalyq Kóshpeli Órkenıeti birte-birte óziniń úırenshikti kúıine orala umtylǵan, sonymen qatar bitpeıtin bólshektený júrisi bastalǵan.
Bir qyzyǵy - bul teketires Qazaq handyǵynyń taǵdyrynda kórinis tapqan. Tarıhtan belgili bolǵandaı, qazaq handarynyń bıligi mundaı berik bolmaǵan. Bul qazaq handarynyń basqa bergi orta ǵasyrlardaǵy jáne Bizdiń zamanymyzdyń basyndaǵy týystas kóshpeli mońǵol halyqtarynyń (monǵoldar, oırattar, qalmaqtar) handarynan aıyrmashylyǵy. Bergi qazaq handarynyń bıligi solqyldaq bolǵan, ol úshin olar únemi kúresip, ony berik ustana almaǵan. Qazaqtar óz handaryn tek shydap, tipti jaqsy kórmegen edi.
Bul turǵyda, qazaqtaǵy Shyńǵyshan tuqymy óte qıyn sybaǵa alǵan. Mysalyǵa, mońǵoldaǵy Shyńǵyshan urpaqtary ishki kúreste kóbinese bir-birimen soǵyssa, al qarapaıym halyq salystyrmaly túrde zańdy syılaıtyn bolǵan. Al qazaqtaǵy Shyńǵyshan urpaqtary buǵan qosa, qazaq taıpalarynyń «dala azattyǵyna» táýeldi bolǵan. Qazaqtardyń «qazaq» dep atalýy beker emes – azattyq ómir súıgish saltynyń jalpy ataýy etnonımge aınalyp, búkil halyqqa ataý bergen. Bul Uly Dalanyń «qazaqlyq» dástúriniń qaldyqtaryn eń uzaq saqtaǵan halqy.
Sonda Shyńǵyshan «qazaq» boldy ma, bolǵan joq pa? Ejelgi «qazaqlyq» uǵymy turǵysynan «ıá» degennen góri «joq» deýimiz qajet. Degenmen, onyń jeke taǵdyrynda da, Shyńǵyshan ımperııasynyń qurylýynda da «qazaqlyq» orasan zor ról atqarǵan. «Qazaqlyq» bolmasa, Shyńǵyshan da, onyń memleketi de bolmas edi. Biraq, dál sol «qazaqlyq» osy ımperııanyń qulaýynda, al keıin onyń usaqtalýyna ólimshi ról atqardy.
Danııar BAIDARALY
