KSRO ydyrap, bodan bolǵan elder óz táýelsizdigin alǵannan keıin, toqyraý kezeńi bastaldy. Postkeńestik elder óz aldyna derbes memleket boldy jáne ár el ózindik damý jolyn tańdady. Naryqtyq ekonomıkaǵa ótý bir elde sátti, bir elde sátsiz bolyp jatty. Alaıda barlyq memleketter úshin tán bir ortaqtyq bar edi, ol - reketırlik jáne bandalyq toptardyń artýy. Burynǵy júıeniń ornyna endigi tańda jańa júıe keldi. Toqyraý jyldary memlekettik bılik álsiz, tártip saqshylarynyń jumysy júıesiz boldy. Sondyqtan qoǵamda túrli qylmystyq elementter sany artty. Qarjy bar jerde «qadaǵalaý men paıdany bólýdi» reketırlik toptar iske asyrdy. Ásirese saýda oryndary, bazar jáne aqsha aıyrbastaý beketterin atalmysh toptar óz baqylaýynda ustady. Bylaısha aıtqanda «krysha» boldy.
El aýzynda ańyz bolyp taraǵan «Ryjıı Almaz», «Ataba», «Adaı», «Depýtatskıı korpýs», «Chetyre brata» atty qylmystyq toptar jaıly kópshilik jaqsy biledi. Keıbiri sottalsa, endi biri qaza tapty. Osylaısha atyshýly toptar kópshilik aldynan ketti. Biraq qylmystyq toptardyń áreketi toqtaǵan emes. Olardyń tek formaty ózgerdi. Mysaly búginde zeınettegi polıııa polkovnıgi Baltabek Maratuly bylaı deıdi: «90-jyldary bandıttik toptar baılyqtyń artynan qýmaı, kóbine kapıtaldy las jolmen tabýǵa umtyldy. Al jańa ǵasyrdyń basynda olar óz qarjylaryn túrli jemqor jáne paraqor sheneýnikter arqyly óz qarjylyq qurylymdaryn ashyp, las aqshalaryn tazartýǵa tyrysty. Al sońǵy ýaqytta qylmystyq toptar óz yqpaldaryn arttyryp, memlekettik sektorǵa umtylyp, ekonomıkanyń birqatar salalaryna baqylaý ornatýǵa umtylýda.
90-jyldary qylmystyq toptar álimjettik kórsetý, kisi óltirý, tonaý jáne bopsalaýmen aınalysty. 2000-jyldary olar reıderlik áreketter, kontrabanda, salyqtan jaltarý, qarjylyq pıramıdalardy qurý syndy qylmys túrlerine kóshti. Sońǵy onjyldyqta tipti memlekettik qurylym men konstıtýııalyq bútindikke nuqsan keltiretin qylmystarǵa kóshe bastady. Bir ǵana syra koroli atanǵan Tóleshovtyń 2015 jyly memlekettik tóńkeristi daıyndaýynyń ózi nege turady», – deıdi ol.
Qylmystyq toptar san túrli áreket túrlerin iske asyrýda. Memleket olarmen kúresýdiń ádis-tásilderin únemi jetildirip otyrýǵa májbúr. Mysaly pandemııa kezeńinde farmaevtıkaǵa baılanysty qylmys túri artty. Ol zańsyz dári-dármek tasymaly, dárilerdi qoldan jasaý jáne saýdalaý. Internet qarqyny damyǵan saıyn san túrli qylmys kóbeıdi. Ol qarjylyq negizde túrli pıramıdalar qurý, esirtki satýdy onlaın negizde iske asyrý, adam saýdasy jáne alaıaqtyq, jalǵan saýda men hakerlik. Atalmysh qylmystyq toptarmen kúresý maqsatynda memleket udaıy monıtorıng júrgizýdi arttyrý ústinde.
Ásirese, shekaralyq aımaqtaǵy qylmystyq toptar memleket úshin asa qaýipti. Elimizdiń batys aımaǵynda brakonerlikpen aınalysatyn toptar Kaspıı teńizinde bekireni zańsyz aýlaý, ony saýdalaý boıynsha elge zııan keltirýde. Táýelsizdik alǵannan beri uzaq jyldar boıy atalmysh qylmystyq top túrlerimen kúres júrýde. Olar «Qyzyl Kitapqa» engen bekire tuqymdastardyń quryp ketýine sebepker bolýy múmkin. Sonymen qatar tek qana balyq aýlaý emes, esirtki jáne qarý tasymalyn da iske asyrýda.
Elimizdiń ekonomıkasynyń basym bóligin munaı jáne gaz ónimderi quraıdy. Bul asa mańyzdy sala. Qarjysy kóp salada qylmystyń da kóp bolary anyq. Sondyqtan munaı salasynda jasalatyn qylmys óte kóp. Ásirese munaı ónimderin zańsyz saýdalaý jylyna birneshe mlrd teńgelik shyǵyn ákelýde. Uıymdasqan qylmystyq toptar atalmysh qylmys túrimen júıeli jáne asqan joǵary daıyndyqpen aınalysady. Sondyqtan UQK jáne arnaıy qyzmet bul qylmystyq toptardy dereý arada toqtatyp, qoldaryna kisen salyp keledi.
El ishinde shóp terýmen aınalysatyn jáne bóken atýdy kásip etken qylmystyq toptar da bar. Olar tabıǵatqa orasan zor zııan keltirip, flora men faýnaǵa orny tolmas qylmys jasaýda.
Shekaralyq aımaqta dinı ekstremızm men terrorızmge qatysty qylmysty iske asyrýǵa tyrysatyn qylmystyq toptar áreket etedi. Olar kóbine qarý kirgizý, tyıym salynǵan kitap túrlerin memleketke kirgizýge talpyný syndy áreketterge baryp jatady. Dinı radıkaldyq toptardyń basty maqsaty da qarjy tabý jáne óz jaqtastaryn arttyrý. Sondyqtan olar kóbine saýda salasyndaǵy qylmys túrlerine barady, alypsatarlyqpen aınalysady. Memleket bul qurylymdardy jiti baqylaýynda ustaıdy, sebebi qarjylyq qylmyspen qatar, terrorızm jáne ekstremızm qaýpi de bar.
"Qasiretti qańtar" memlekettik júıeniń qaýqary men qylmystyq toptardyń qabiletin de qatar kórsetti. Beıbit talappen shyqqan halyqtyń arasyna kirip, arandatýshylyqpen aınalysyp, tonaý jáne memlekettik bılikti basyp alýǵa talpynǵan birqatar qylmystyq toptardyń áleýeti kórindi. Bılik tártip saqshylary arasynda reforma júrgizýge talpynýda. Ol qylmystyq toptarmen kúresti nátıjeli etýge jáne beıbit halyq pen ekonomıkany qorǵaýǵa baǵyttalýy tıis.
"Adyrna" ulttyq portaly
